9-ку класска тыва чогаалга номчулга кичээли "Ава кижээ могеер мен"
план-конспект урока (9 класс) на тему

                Тыва Республиканын  Чоон-Хемчик кожууннун

               Чыргакы ортумак школазы

    9-ку класска тыва чогаалга номчулга кичээли

     «Ава кижээ могеер мен»

                                                                                    Чыргакы ортумак школанын

                                                                                     тыва дыл, чогаал башкызы

                                                                                 Ооржак Онермаа Кара-ооловна

                                                             Чыргакы

                                                  Тыва чогаал кичээли

 Темазы: «Ава кижээ могеер мен».

Сорулгазы:1. Ие кижинин авыралын, оон биче сеткилин, сагыш човаашкынын,                    

                       чагыын, улегерлиг аажы-чанын, чаныш-сыныш чок мозузун тыва            

                       дыл, чогаал башкызы Зоя Кууларовна Серен-оолдун шулуктеринде            

                       илередип коргускенин тодарадыры;

                    2.Ие кижи-хун. Ол солуттунмас ыдыктыг сагыызын дээрзин чурук,                     сос, аялга-биле илередип турарын билиндирер;                                        3. Шулуктернин аянныг номчулгазын чорудар. Чугаа болгаш угаан                  

                      сайзырадылгазын чедип алыр.

   Дерилгези: И.Ч Салчактын «Ава» деп чуруу. «Авай»деп ырнын                                         фонограммазы, магнитофон,уругларнын дынадыглары, чураан                        чуруктары, шарлар, чечектер.        

                                      Кичээлдин планы.                                                                1. Организастыг  кезээ.                                                                                2. Литературлуг 5минут «Ноябрь 27-Иелер хуну» (оореникчинин                  

                    дыннадыы).          

                    3.И.Ч Салчактын «Ава деп чуруу-биле ажыл.                  

                  4.З.К Серен-оолдун  шулуктеринде ава кижинин овур-хевин                  

                    коргускени (дыннадыглар).        

                    5.«Авай» деп ырынын кууселдези.

                    6.Ниити туннел. Схема, улегер  домактар, цитаталар-биле ажыл.

1. Организастыг кезээ:
2. Литературлуг 5 минут.

Ноябрь 27 — иелер хуну. Делегейде ие кижи эн-не аас-кежиктиг, харыысалгалыг кижи.

 Ава дээрге алдын эвес

           Ава дээрге монгун эвес,

           Ава дээрге кижилернин

           Адап ханмас эргим созу — деп ырыда ырлап турар болгай. Ие кижини частып унген чечекке домейлеп болур. Ол чаш толун кургаглап, опей ырын ырлап, барын-чогун коруп, четчелеп чорааш азырап остуруп каар. Ие кижи чер кырында барда, амыдырал хогжуп олурар. Бо хунну шупту ие кижилер бодунун байырлалы кылдыр демдеглеп турар. Бисти школага база пионерлернин чыыжы болуп эртип, ажык класс шактарын эрттирип турар-дыр.

    Ие кижиге кызыгаар чок ынаавысты, анаа бердингенивисти, оон чалыы сеткилин, ажылгырын мактап чоруур бис. Ону илередирде уран чурулга, уран состун, аялга-ырнын дузазы-биле илередип чоруур бис.

             Иван Салчактын чуруу «Ава».

Чурукту кичээнгейлиг топтап коргеш, дараазында айтырыгларга харыыланар:

• Чурукта кымны коргускен-дир?

(Харыы: ава кижини, ол чаш толун эмзирип олурар).

• Чурукта ава кижини долгандыр чуу чуруттунган-дыр?

(Артыы талазында  - хун, оон херелдери, мурнуку планда — чечектер, олар частып келген).

• Чурукчу «Ава» деп чуруу-биле чуну, кандыг сеткилди илередип турар-дыр?

(Ие кижини хунге домейлээн. Ону чаш толу-биле ыдыктыг деп коруп турар).

• Эр-хейлер. Чуруктан уруун, чаш толун эмзирип олурар ие кижини коргеш, кижинин магадаан, чарашсынган, чаптаан сеткили оттуп, ие кижини хунге, ачылыг, чылыг херелге домейлей бээри чоптуг.

3 кезээ.Ие кижиге чоргааралывысты, магадалывысты чугле уран чурулга дузазы-биле эвес, а уран состун дузазы-биле илередип турар бис. Шулук сагыш-сеткилдин янзы-буру илерээшкинин дамчыдарда эн-не чиге, дорт арга болур.

Ава, оон ажалы, ачы-буянынын дугайында бижип турар шулукчулер кайы ковей. Чижээ: (уругларга ададыр) С.А. Сарыг-оол «Херээжен»,

А.А. Даржай «Авамга» дээш оон-даа оске.

     Богун силернин кичээнгейинерге бистин чангыс чер чурттуувус Чадаананын № 2 школазынын башкызы Зоя Кууларовна Серен-оолдун ава дугайында бижээн шулуктери-биле таныжар-дыр бис.

Башкынын дыннадыы:

Серен-оол Зоя Кууларовна1947 чылдын январь 23-те Чадаана хоорайга Куулар Чигир-оолдун ог-булезинге хеймер уруу болуп торуттунген. Чаш чылдарында ачазы Хондергей сумузунга садыгжылап, суму даргалап турган. Кызыл-даван буттары-биле Хондергейнин когун-шыгын сузуп оскен. Амыдыралынын аайы-биле ада-иези Бажын-Алаак суурже кошкен. Ачазы ол суурга суму даргалап, школанын кладовщиги бооп ажылдап турган. 1-ги класстан  Бажын-Алаак ортумак школазынга ооренгеш, 1965 чылда дооскан. Шулуктерни 9 класстан эгелеп бижип эгелээн. «ырла, чурээм!» деп шулуу 1967  чылда № 23 «Улуг-Хем» альманагынга парлаттынган. Оон ангыда «Тыванын аныяктары», «Чаа орук» солуннарынга шулуктери унуп турган.

     Ол Кызылдын башкы институдун 1973 чылда дооскаш, дыка хой чыл башкылаан.Оореникчилерге шулук болгаш солуннарже материалдар бижидип,  ооредир сорулга-биле «Эге базымнар» деп болгумну удуртуп чоруур. Болгумге идепкейлиг киржип чораан оореникчилеринин шулуктерин чырыкче ундуреринге дузалажып, эдилгелерни доктаамал кылып бээринге ынак.        

     Башкынын чогаадыкчы оруун уламчылап, «Чаа орук» солунда ажылдавышаан, шулук болгаш чечен чугаалар бижип келген оореникчилеринге Ондар Чодураа, Монгуш Вячеслав хамааржыр. Ол дорт оолдун болгаш ийи кыстын чоргаарланып чоруур иези. Ажы-толунун быжыг чоленгиижи болуп, ажылдап, чурттап чоруур иелернин бирээзи.

   Ава — эн чоок киживис, оон ажыл-ишчи кежээзи, эрес-омаа биске улегер бооп чоруур.

Зоя Кууларовнанын ава дугайында шулуктерин номчуп, сайгарып корээлинер.

1-ги дыннадыг. Шулук «Алдын тараам унелээр мен»

1. Шулукту аянныг чугаалаар.
2. Лириктиг маадыр алдын тараанын унезин ава дугайында сактыышкын-биле холбап турар. Ие кижинин эртежизин, оон ажылгырын, ажы-толу дээш сагыш човаашкынын бо шулукте онза тодаргай илереткен:

Эртен эрте инектерин саап дооскаш,

Эскен шайы сооваанда оттуп кээр мен.

Чаактары долбанналган авам кужур

Чадырында тараа хооруп холзээн орар.

   Ие кижи чугле боду ажылдаар эвес, уруг-дарыын база ажылга ооредип чоруур:

          Согааш долу тараавысты угбам-биле

          Солчуп тургаш холегеге соктап аар бис.

          Акым эккээр, авам улей ургулап бээр

          Аяктарга оремелиг тараа долар.

   Тараа, оон чыды авторга чашкы шаан, авазын, оон хоорган тараазынын чыдын сагындырар. Ынчангаш, «Алдын тараам унелээр мен» деп шулукте ава кижинин болгаш тараанын унезин коргускен.

2-ги дыннадыг. «Авамга» деп шулуктун аянныг номчулгазы.

Шулуктун сайгарылгазы:

Шулукте маадыр авазын кээргеп, уян, мунгак сеткил-биле бижип турар. Оон авазы уруу ырак чорааш кээрге, бажын уткуй кээр, опей ырнын аялгазын соннеп, озун, баарын чылдып, чырыткылыг келир уезин чаяаган шынчы, ажык сеткилдиг авазы ам чанында чок.

Автор шулуунде :

          Сеткилимде шыгжаттынган овурун

          Чечен, чараш ыры болуп чурттазын» деп кузеп, оон ынай авазынга:

          Эгиттинмес улуг дузан утпайн,

          Эргим чурттун кежээ кызы болуйн» - деп дангыраан берип турар.

3-ку дыннадыг. Шулук «Иенин чагыы».

1. Шулукту аянныг чугаалаар.
2. «Иенин чагыы» деп шулукте ава кижинин ажы-толунге ханы ынаан коргускен. «Ортемчейнин уулезин» бодап келгеш, эргим кижиден чарлырын коруп, билген болгаш толдеринин оскус артарын кээргеп, чурээ саргып чоруур. Оларнын салымы оон соонда кандыг болурун бодап, сеткили холзеп, шала мунгак сеткилге алыскан ие кижини коргускен.

Оон чагыы: Иезинин ажыын утпайн, сактып чурттап, аванын сеткилин хомудатпайн, ажыл-ишчи толдери болурун кузеп турар.

4-ку дыннадыг. Шулук «Сеткилдин хомудалы».

1. Шулукту аянныг чугаалаар.
2. Ада-ие улус ажы-толунге багай чуве черле кузевес, чугле экини бодап чоруур. Олар сеткилинден эскерип, багай чуулдерден уруг-дарыын чайладырын бодаарлар. Ынчалза-даа ава, ачавысты бо-ла хомудадып, соглээн созун тооп корбейн баар бис.

«Ие созун ижип болбас,

Ада созун ажырып болбас» дижири ышкаш, ава, ачазынын чагыын тооп корбейн баргаш, шын эвес шилилгени кылгаш, турегдеп, мунгарап, хомудап чоруур ие кижини шулукте коргускен. Ол маадыр дараазында чагыгны аныяктарга берип турар:

«Чангыс катап кады чурттаар эжин кижи

чазыг чокка шилип аарын кузээр-дир мен».

5-ки  дыннадыг. Шулук «Могеерин утпаалы»

1. Шулукту аянныг чугаалаар.
2. Ава кижи бодун камнавас, ажы-толу, аал-ораны, алган эжи, чону, торээн чурту дээш амы-тынын-даа харам чокка берип чоруур. Орт-халап, дайын-чаага тыва херээжен кижи коруп орбаан. Ада чурттун Улуг дайынынын уезинде 10 санитар кыстар эрес-дидим чоруун коргузуп, маадырлыг чоруун коргускен. Бо бугуну допчулап, дайынга тиилелгеге херээжен улус база улуг-хуузун киириштирген деп билиндирип турар.

6-гы дыннадыг. Шулук «Ава кижээ могеер мен».

1. Шулукту аянныг чугаалаары.
2. Аваны чуге-даа домейлээр: хун, ай, сылдыс, монге час...

торээн чурту, торээн авазы, торээн дылы деп кижинин уш ыдыктыг сагыызыннары бар. Автор Тыва чуртунга чурттап, оон агаарын тынып, чараш бойдузун коруп, коктуг-шыктыг черин базып, торээн иезинин эмиин ээп, опей ырын дыннап, оон чылыг, чымчак коружун эскерип билип, унелеп чорууру — аксынын кежии деп билип, оларга ынаам куштуг деп туннеп турар.

                          5-ки кезээ

    Уран чурулгадан, уран состен ангыда аялга, ыры-биле ава кижиге ынакшылын илередип болур.

а) А.А. Даржайнын «Авамга» деп шулуунге бижээн ырынын фонограммазын салгаш, уруглар ансамбли куусеткен.

б) Аалчыларга сос. С.А. Сарыг-оолдун «Херээжен» деп шулуунге бижээн ырыны А.С. Куулар ырлап куусеткен.

Туннел. Ава кижинин катаптаттынмас овур-хевиринге тураскааткан чогаалдар хой. Оларга а) уран чурулга; б) уран сос; в) аялга азы ыры хамааржыр.

Кайы-даа хевиринге ие кижини ыдыктыг сагыызын кылдыр коруп, тайылбырлап турар.

Ие кижи кажан-даа бодуун, ынчалза-даа бодап, сактып четпес нарын аажы-чанныг, тура-соруктуг; херек болза ажы-толу дээш амы-тынын-даа харамнанмас кижи-дир.

Ынчангаш кичээлди башкынын дараазында одуруглары-биле доозуп каалынар:

          Хундулээчел, биче сеткил каастап чоруур

          Хулумзуруг шырайында чайынналган

         Азиянын тову черге торуттунген

         Ава кижээ черге чедир могеер мен.

Онаалга: 1. «Авам — чоргааралым» деп чогаадыг бижип эккээр;

2. Чурулга болгумунун киржикчилери «Ава» деп темага чурук чуруп эккээр;
3. Ава дугайында шулук, улегер домактарны тып номчуур, утказын дамчыдар.

Ниити туннел. Демдектер.