Разработка урока по бурятскому языку в 5 классе
план-конспект урока (5 класс) на тему

Министерство образования и науки РБ

ФГБОУ ВПО «Бурятский государственный университет»

Восточный институт

«Теория и методика обучения бурятскому языку и литературе

в условиях реализации ФГОС второго поколения»

Проект открытого учебного занятия

Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд

Автор: Жамбалова Б.Б., слушатель КПК

Улан – Удэ, 2014

5-дахи класста буряад хэлэнэй хэшээл

Темэ: Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд

Зорилгонууд: 

Һургалгын:

• Ойлгуулгын: Мэдүүлэлэй шухала гэшүүдтэй танилсуулха, мэдэсыень үргэдхэхэ, юрын гэшүүд тухай ойлгосо үгэхэ.
• Практическа: мэдүүлэлэй шухала гэшүүлые оложо, ямар хэлэжгын хубяар гараhыень элирүүлэхэ, хэлэлгэдээ зүб хэрэглэжэ hургаха.
• Шалгалтын: дүүрэн харюу үгэлгэ, даабари дүүргэлгэ.

Хүгжүүлгын: үгтэhэн материал нэгэдхэжэ, шухала тобшолол гаргажа hургаха, үхибүүдэй ухаан бодол, ухаа мэдээ болон хэлэлгэеэ дэбжүүлгэ.

Хүмүүжүүлгын: буряад арадай хубсаhан тухай мэдэхэ болгохо, гоё hайханииень сэгнэжэ, үмдэжэ ябаха хүсэл түрүүлхэ.

Хэшээлэй янза: шэнэ темэ гаралгын.

Хэшээлэй түхэл: хөөрэлдөөн, бэшэмэл хүдэлмэри.

Хэшээлэй арга: аман үгын, бэдэрэлгын.

Хэшээлэй хэрэгсэл: номууд, проектор, экран, буряад хубсаhан, таблица, толинууд.

Хэшээлэй байгуулга:

1. Эмхидхэлэй үе.
2. Шэнэ темэ гаралга.
3. Бэхижүүлхэ
4. Амаралга.
5. Хэшээлэй дүн гаргалга.
6. Гэрэй даабари.
7. Сэгнэлтэнүүдые табилга.

           Ι. Эмхидхэлэй үе.

Мүнөөдэрэймнай хэшээл «Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд» гэhэн шэнэ темэ гаралгын хэшээл. Энэ темэ гарахадаа, «Буряад дэгэлнүүд» гэhэн темээр хөөрэлдөө хэжэ үнгэргэхэбди. Иимэ түсэбтэй хүдэлхэбди:

1. Темэдэ хабаатай мэдэсэеэ шалгалта.
2. «Эрэ хүнэй дэгэл»
3. «Эхэнэрэй дэгэл»
4. «Басаган дэгэл»
5. Yхибүүдэй дэгэл»
6. Шалгалта - тестнүүд

ΙΙ. Шэнэ темэ гаралга.

Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд тухай таанар эхин классудта hуража байхадаа, буряад хэлээр, ород хэлээр үзэхэжэ мэдэхэ болоhон байнат. Тиигээд мүнөө юу hанана, мэдэнэ гээшэбибди гэжэ дэбтэртээ бэшэхэт (экран дээрэ бэшээтэй байhан асуудалнуудта харюусангаа):

1. Мэдүүлэлэй ямар гэшүүдые шухала гэдэг бэ?
2. Нэрлүүлэгшэ ямар асуудалда харюусадаг бэ?
3. Ямар хэлэлгын хубяар гарадаг бэ?
4. Ямараар доогуурынь зурадаг бэ?
5. Хэлэгшэ ямар асуудалда харюусадаг бэ?
6. Ямар хэлэлгын хубяар гарадаг бэ?
7. Ямараар доогуурынь зурадаг бэ?
8. Шухала гэшүүдые мэдүүлэлэй юун гээд ондоогоор нэрлэдэг бэ?

Зай, мүнөө шалгая, хэр зүб hанабабибди гэжэ, энэ харюунуудые хаража, хажуудань иимэ тэмдэгүүдые табигты  (буруу юумэеэ зураха). Хүн бухэн өөртөө дүн табиха.

• Ород хэлээр таблица хараябди, зэргэсүүлгэ.
• Мүнөө номоо нээжэ, дүримүүдые уншанабди.

Һурагшад буряад дэгэл тухай хөөрөө бэлдэнхэй. Хөөрэхэ текст бүхэниинь слайднууд дээрэ дэгэлнүүдэй зурагуудтайгаар гарана.

«Эрэ хүнэй дэгэл» - hурагша хөөрэнэ.

- Эрэ хүнэй дэгэл – гоё hайхан түхэлтэйгөөр оёгдодог. Дэгэлэй энгэр онсо гоёор шэмэглэгдэнэ. Дээдэ захань ногоон үнгэтэй байха, энэнь hалбаран сэсэглэhэн газар гээшэ. Дундахинь хара үнгэтэй байдаг. Энэнь гадарай хүрьhэн болоно. Доодо талань улаан үнгэтэй байдаг. Энэнь гал гээшэ. Туруунуудынь хара үнгэтэй хилэн бүдөөр оёгдонхой. Мориной туруунда адли. Энэнь мориие хүндэлhэн удхатай. Бүhэ хүнэй ами наhые, энхэ элүүрые хамгаалха гол үүргэтэй.

Даабари:  1,2,5,6 мэдүүлэлнүүдэй грамматическа hуури олоод, дэбтэр соогоо бэшэхэ, доогуурнь зураха (экран дээрэ бэшэгдэhэнhээ шалгаха)

Дүн: мэдүүлэлэй шухала гэшүүд – нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр, мэдүүлэлэй грамматическа hуури болоно

«Эхэнэр хүнэй дэгэл» - hурагша хөөрэнэ.

Эхэнэрэй дэгэл онсо маягтайгаар, баhал гоё hайханаар шэмэглэгдэн (оёгдодог). Эрэ хүнэй дэгэлhээ илгаань: булуубшатай, булуубшын хүбөө, тохой, нюдарга. Сээжэнь таhархай, хормойнь хуняаhа хэжэ суглуулhан.

Уужа – сээжэбшэ. Тэрэ эхэнэр хүнэй нюрга болон сээжэ бэеые халхалан хамгаалдаг. Yшөө (уужа) хадамда гараhан эхэнэр гэжэ гэршэлдэг.

Даабари: Точконуудай орондо таараха шухала гэшүүдые табижа, буулган бэшэхэ.

1. 1 мэдүүлэл соо хэлэгшэ табигдаба – оёгдодог.
2. Һүүлшын мэдүүлэл соо нэрлүүлэгшэ табигдаба – уужа.
3. Уужа – сээжэбшэ. Энэ ямар мэдүүлэл гээшэб? Хоюулаа ямар хэлэлгын хубяар гаранаб? – юумэнэй нэрээр. Ямар дүрим гаргахаар бэ? – Хэрбэеэ нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоер нэгэ хэлэлгын хубяар (ю.н.) гараhан байгаа hаань, дундань зурлаа табидаг.

Дүн: Хэрбэеэ нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоер нэгэ хэлэлгын хубяар (ю.н.) гараhан байгаа hаань, дундань зурлаа табидаг.

«Басаган дэгэл» - hурагша хөөрэнэ

Басаган дэгэл булуубшагүйгөөр оёгдонхой. Уужагүйгөөр үмдэгдэдэг. Басаган дэгэл энгэрэй гоёолтогүй. Сээжэнь таhархай, хормойнь хуняаhа хэжэ суглуулhан.

1. Басаган дэгэл энгэрэй гоёолтогүй (булта дэбтэртээ бэшэжэ абаха)– энэ мэдүүлэл соо нэрлүүлэгшэ, хэлэгшэ хоёрые оложо, хэлэгшэ ямар хэлэлгын хубяар гаранаб гэжэ элирүүлхэ. Тэмдэгэй нэрээр гарана, асуудалынь – ямар бэ?
2. Оёгдонхой гэжэ үгын транскрипци (галиглалга) хэхэ- (ой огдонхоэ)
3. Басаган дэгэл эхэнэрэй дэгэлhээ юугээрээ ондооб?

Дүн: Хэлэгшэ ямаршье хэлэгын хубяар гаража болохо

«Yхибүүдэй дэгэл» - hурагшадай творческо хүдэлмэри (үхибүүн дэгэл тухай бэшэ дэгэлнүүдые хараад, текст зохёохо)

Yхибүүдэй дэгэл эрэшүүлэй дэгэлдэ адляар оёгдодог. Басаганайшье, хүбүүнэйшье hаа дэгэлэй энгэр баhал гурбан үнгөөр гоёогдонхой. Багахан басаганай дэгэл сээжээрээ таhархай, hайхан үнгын торгоор оёгдоно. Хүбүүдэйхиие хүхэ мүнхэ тэнгэриин үнгөөр оёгдонхой.

1.Шалгалта, уншалга

ΙΙΙ. Амаралга. 

Багша амарангаа тобшоёо дороhоонь дээшэнь тобшолхо, али хамсыгаа урид үмдэхэб гэжэ хөөрэлдөө үнгэргэхэ hурагшад гараа дэшэ доошонь ябуулжа, тобшолхые харуулна.

ΙV. Бэхижүүлгэ

Номоор хүдэлмэри: 1. Д – 264 (сээжээр, нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрые точконуудай орондо табижа уншаха)

1. Д – 267 – нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр доогуурнь зураха.

V. Согсолол

1. Буряад  араднай урда сагhаа ехэ hайхан, уран гоёор оёhон дэгэлнүүдые үмдэжэ ябадаг байгаа гэжэ ойлгобобди. Мүнөө маанад хүрэтэр ерэнхэй, бидэ hайндэрнүүдтэ, найр нааданда ехэ дуратайгаар үмдэжэ ябадаг гээшэбди. Тиихэдээ бидэ захаhаань дэгэл абаад үмдэдэггүй, ямар наhандаа ямар дэгэл үмдэхэб гэhэн онсо шэнжэнүүдтэй гэжэ мэдэхэ болообди. Нэгэ hурагша богонихоноор дэгэлнүүд тухай хөөрөөд үгэхэ.

2. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд тухай юу мэдэхэ болообибди?

• Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр мэдүүлэлэй шухала гэшүүд болоно
• Шухала гэшүүдые мэдүүлэлэй грамматическа hуури гэдэг
• Нэрлүүлэгшэ мэдүүлэл соо хэлэгдэhэн юумэ тэмдэглээд, хэн? юун? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг
• Хэлэгшэ нэрлүүлэгшэ тухай юу хэлэгдэhые тэмдэглээд, юу хэнэб? яанаб? хэн бэ? юун бэ? гэhэн асуудалнуудта харюусадаг

VΙ. Гэрэй даабари

1. Буряад малгай тухай материал бэдэрхэ
2. Буряад дэгэл тухай мэдэхэ болоhон юумэн тухайгаа багахан хөөрөө бэшээд ерэхэ. Мэдүүлэлнүүд соохи грамматическа hуурииень олоод зураха.

VΙΙ. Сэгнэлтэнүүд

Рабочая программа по бурятской литературе для 8 класса

Тайлбари бэшэг

     V-ХI классуудта  γзэхэ туршалгын программа (2009 он) урда жэлнγγдhээ юугээрээ ондооб гэхэдэ, теоретическо-литературна принцип баримталжа байгуулагдаа. Программа соо класс бүхэндэ ямар баазова теоретико-литературна ойлгосонууд бэелγγлэгдэхэб гэжэ хараалагданхай.

   Хэрбээ 5-7 классудта родууд ба жанрнууд, герой характер-образ гэhэн ойлгосонууд шудалан үзэгдэhэн байгаа гээшэ hаань, 8-дахи класста hурагшадай теоретико-литературна мэдэсыень гγнзэгыдхэхэ, γргэдхэхэ зорилго табигдана. Юуб гэхэдэ, теоретико-литературна ойлгосонууд уран зохёол шудалан γзэлгын шухала зэбсэг болоно.  Мүн уншажа байһан зохеолойнгоо уран һайханайнь, хэлэнэйнь онсо шэнжэ ойлгожо, һурагшадай дадал дүршэлые бүрилдүүлхэ, хүгжөөхэ болоно. Урад жэлнүүдтэ ороходоо, буряад литературада творческо практикум гэжэ хараалагдаагүй байдаг һаа, энэ шэнэ ном соо һурагшадай зохёохы шадабариие хүгжөөхэ  зорилготой элдэб даабаринууд үгтэнэ: конференци үнгэргэхэ, презентаци бэлдэхэ, проект зохёохо, эссе бэшэхэ г.м. (Творческо практикумай зорилго хадаа үхибүүдые өөрынгөө һаналаа, бодолоо удаа дараа дамжуулга).

Һурагшадые һургаха, хүгжөөхэ, хүмүүжүүлхэ зорилгонууд уран зохеолой  хэшээлнүүдтэ ондоо предмедүүдтэй нягта холбоотойгоор элдэб онол аргануудаар интегрированнэ аргаар гү, али заагдажа байгаа предмедүүд хоорондын харилсаанай аргаар бэелүүлхэ. Түүхэ, этнографи, географи, уран зохеол, ород хэлэнээр    ба бусад предмедүүдээр үзэгдэдэг материалтай холбожо, предмедүүд хоорондын харилсаае үргэдхэхэ.  

Һурагшадые эдэбхитэйгээр һурахыень һургалга. Буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ һурагшадай материалаа ойлгон абалгые эдэбхитэй болгохо онол аргануудые хэрэглэлгэ: хэшээл-лекци, хэшээл-харилсаан, хэшээл-конференци, хэшээл-наадан, «Хэзээ? Хаана? Юун?», проектнэ онол аргаар зарим бүлэгүүдые гүнзэгырүүлэн үзэхэ.

Һуралсалай формонууд ба онол арганууд:  информационно технологи, проектнэ ба творческо презентаци, тестировани.

Туд класста зохёолнуудые уншахадаа, арадай түүхэдэ, харуулагдаһан үе сагта, арад зоной ажал хүдэлмэриин аша туһада, үйлэ хэрэгтэ, ёһо гуримда хүүгэдэй анхарал хандуулха, тэдэнэй зан заншал, сэдьхэл, ухаан бодол зүбөөр, даамайгаар бүрилдүүлхэ.

Гоё һайхан найруулгатай, гүнзэгы удхатай багшын үгэ, хөөрөөн һурагшадта жэшээ боложо үгэхэ ёһотой. Уран зохёолоор анализ хэхэдээ, һурагшадай мэдэсэ, хэлэхэ, хөөрэхэ дүршэл хараадаа абан, олон янзын арганууд сооһоо тон таарамжатай аргануудые шэлэн абаха.

Программа соо шудалха зохёолнуудһаа гадна һурагшадай сээжэлдэхэ зохёолнууд үгтэнхэй. Гадна классһаа гадуур һурагшадай уншаха зохёолнууд үгтэнхэй.

8-дахи класста һурагшадай үзэл бодол хүгжөөхэ, хүмүүжэлынь нарижуулха, буряад литературада, уран уншалгада дурлалынь хурсадхаха, уншаһанаа хөөрэжэ үгэхэ, зохёол шүүлбэрилхэ, урданай ба мүнөө үеын арадай ажабайдалтай, ажал хүдэлмэритэй холбон харуулха, баримталха зохёолнууд соо зураглагдаһан дүрэнүүд дээрэ хүнэй һанал бодол, эрмэлзэл, зан заншал тухай бодомжолхо, согсолхо, уранаар хөөрэхэ, бэшэхэ дүршэл шадабариинь улам хүгжөөхэ.

Аха классуудта томо бүтээлнүүдые үзэлгэдэ шэлжэн ороходоо, hурагшадай hайн бэлэдхэлтэй байхын тула хэшээлдээшье, ехэнхидээ классhаа гадуур уншалгадаа тон туhатай материал («Алтан гадаhан», Улаан-Үдэ, 2008 он, «Классhаа гадуур уншалга», 9 класс, Улаан-Үдэ, 2008 он)  хрестоматинуудhаа зохёолнууд шэлэгдэн абагдаа. Гадна программа зохёоходоо, ондоо предмедүүдтэй (түүхэ, ород литература г.м.) холбоотойгоор хэшээлнүүдээ үнгэргэхөөр хараалагдаа. Р. Номтоевой «Аршаанай дуhал», «Шэдитэ хүүр», «Замай тэмдэглэлнүүд» г.м. зохёолнууд дээрэ хүдэлхэдөө, hурагшад гол удхыень ойлгожо абахаhаа гадна мэдэсэеэ гүнзэгыдхэнэ, сэдьхэл бодолоо баяжуулна. Программаар зохёолнуудые шудалхадаа, hурагшадай нэмэлтэ литература хэрэглэжэ, эрдэм мэдэсэеэ үргэдхэхэ, гүнзэгыдхэхэ арга боломжо үгтэнэ.

8 класста урданайшье, мүнөө үеыншье зохёолнуудые үзэхэдөө үзэл бодолоо хүгжэнги, хүмүүжүүл hайтай, эрдэм мэдэсэеэ ямаршье ушарта хэрэглэжэ шадаха болоно. Буряад классай hурагшад гурбан хэлэнүүдые, хоёр литература үзэлгые зүбөөр элсүүлжэ, тэдэнэй сагые алмаха, бэе махабадайнь хүгжэлтые харааhаа алдагдахагүй ажалаа ябуулха шухала.

8 классай hурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха шухала эрилтэнүүд.

Һурагшад иимэ юумэ мэдэхэ ёhотой:

• Уран зохёолшодой намтарhаа тон шухала мэдээнүүдые;
• Уран зохёолой нэрэнүүдые, текстнүүдые;
• Литература ажабайдал хоёрой хоорондохи холбоо;
• Сюжет байгуулгын (композициин) онсо янзануудые;
• Үзэгдэhэн зохёолнуудай гол үйлэдэгшэ нюурнуудай типическэ удха шанар;
• Литературна зан абари (характер), литературна тип гэhэн ойлгосонуудай шухала шэнжэнүүд.

       Һурагшад иимэнүүд юумэнүүдые шадаха зэргэтэй:

• Уран зохёолнуудые, тэдээн сооhоо хэhэгүүдые ураар уншажа;
• Эпос, лирикэ, драма гэhэн зохёолой ямар жанрай байhые элирүүлхэ;
• Зохёолой удха задалан харуулхадаа, геройдо үгэhэн авторой сэгнэлтэ эли тодо болгожо;
• Түсэб табижа, мүн литературна – критическэ статьяануудаар конспект бэшэжэ;
• Нэгэ материал дээрэ үндэhэлэн, литературна темээр элидхэл, соносхол (сообщение) гү,али реферат бэлдэжэ;
• Бэеэ даагаад, уншаhан номоор, хараhан фильмээр, теледамжуулгаар рецензи гү, али реферат бэшэхэ;
• hуралсалай элдэб түхэлэй словарьнууд ба справочнигуудые хэрэглэжэ.

8 класс дүүргэхэдээ, аха классуудта буряад литература амжалтатайгаар шудалха бэлэдхэлтэй болоhон байха.

Базисна түсэбэй, программын ёhоор литература  үзэлгэдэ неделидээ 2 час үгтэнэ. 

Һуралсалай методическа карта

Хэрэглэхэ литература

Багшын номууд:

           Гол номууд:

1. Ц.Б.Бадмацыренова, К.Н. Гармаева, Б.Ш. Ширапова «Буряад литература». Дунда hургуулиин 8 классай һуралсалай ном-хрестомати. Хоёр хубитай. Улаан-Үдэ: ГБУ РЦ «Бэлиг», 2013.-208х, хабсаргалта.

Нэмэри номууд:

2. Ж.Д. Доржиев, А.М. Кондратов «Гомбожаб Цыбиков», Иркутск, 1996.
3. В.Б. Махатов, Х.Г. Цыденова «Алтан гадаhан», 9-11 класста үзэхэ хрестомати, Улаан-Үдэ, 2008 он.

Һурагшадай номууд:

           Гол номууд:

1. Ц.Б.Бадмацыренова, К.Н. Гармаева, Б.Ш. Ширапова «Буряад литература». Дунда hургуулиин 8 классай һуралсалай ном-хрестомати. Хоёр хубитай. Улаан-Үдэ: ГБУ РЦ «Бэлиг», 2013.-208х, хабсаргалта.

Нэмэри номууд:

1. Ж.Д. Доржиев, А.М. Кондратов «Гомбожаб Цыбиков», Иркутск, 1996.
2. В.Б. Махатов, Х.Г. Цыденова «Алтан гадаhан», 9-11 класста үзэхэ хрестомати, Улаан-Үдэ, 2008 он.

Эрдэм мэдэсэ шалгалга

1-дэхи зачёдой асуудалнууд ба даабаринууд

1. Арад зоноо гэгээрүүлхын хэрэгтэ Буряадай түрүүшын багшанар, эрдэмтэдые нэрлэгты.
2. Хубисхалай урда тээхи зохеолнуудай жанрнуудые нэрлэгты. Нэгэ жанр тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрэгты.
3. Р. Номтоевой «Эрдэниин хумха» гэhэн зохёол дээрэ үндэhэлжэ хэн ямар зохёол бэшээб?
4. «Алтан гадаhан» гэжэ хрестомати сооhоо ямар урданай зохёолнуудые уншаабта, нэрлэгты.
5. “Гэсэр” үльгэр хэды дахин хэблэгдээб, хэд эрдэмтэд шэнжэлэлгэ хэһэн байнаб?
6. Арадай аман зохёолой жанрнууд тухай хөөрэхэ..

            2-дохи зачёдой асуудалнууд ба даабаринууд.

1. Б. Барадин ямар түүхэтэ драмануудые бэшээб?
2. «Сэнгэ баабай» гэжэ рассказай гол герой болохо Сэнгын гэртэхин хэд бэ нэрлэгты. Байра байдалынь ямар бэ? Һууhаншадынь ямар байдалтайб?
3. Үбшэндэ дайрагдаад хэбтэhэн Сэнгэ ямар бодолнуудта абтанаб?
4. Лама ямар зорилготой Сэнгындэ ерэнэб? Сэнгэ баабай дасанда юу үргэнэб?
5. Ород доктор буряад зоной байдал тухай  юу бодоноб?
6. Сэнгын наhа дүүрэhэн хойно хэд  юу  хэлсэнэб?

3. зачёдой асуудалнууд.

1. Буряад литературада романтическа ёһо заншалай нүлөөн тухай, реализм тухай хөөрэхэ.
2. Буряад сонет тухай хөөрэхэ.
3. “Угай бэшэгүүдые” хэн бэшэһэн бэ? Нэрлэгты.
4. 30-аад онуудай ба дайнай үеын уран зохёолой гол бодол юун тухайб?
5. Арадай сахидаг ямар ёһо заншалнуудые мэдэхэбта?

                  1  тест.       20-ёод  онуудай литература

    1. 20-ёод оной литературын гол шэглэл, тематика?

        а) граждан дайн

        б) шэнэ байдал

        в) ангиин тэмсэл

    2. Партизан Будаевай “Манай зам” шүлэг хэблэһэн газетэ:

        а) “Улаан туг”

        б) “Бурят-Монгольская правда”

        в) “Красный стрелок”

    3. Тэрэ үеын уран зохёолшодые нэрлэгты.

(Д.Дашинимаев, Б. Базарон, Б. Абидуев г.м.) 

    4. Б. Абидуевай поэмэ

       а) “Ула ба зула”

        б) “Самолёт”

        в) “Ленинэй дурасхаал”

    5. Арадай аман зохёол суглуулагша, эрдэмтэн-филолог С. Балдаевай далда нэрэ:

        а) Абагайн түргэн

        б) Сэсэн Сэнгээ

        в) Будамшуу

    6. С. Балдаевай элирүүлһэн үльгэршэд:

        а) Парамон Дмитриев, Папа Тушемилов

        б) П. Петров, М. Имегенов

    7. Багша, уран зохёолшон, “Жэгдэн” гэжэ зүжэгэй автор:

        а) Ч. -Лх. Базарон

        б) Д. -Р. Намжилон

        в) Д. Дашинимаев

    8. Солбоной Туяагай бодото нэрэ? (Петр Дамбинов)

    9. Мүнхэ-Саридагай бодото нэрэ? (Василий Найдаков)

    10. Х. Намсараевай арадай аман зохёол хэрэглэжэ бэшэһэн поэмэ:

        а) “Баригдабал, балар харанхы”

        б) “Үбгэн Гэлэнэй үгэ”

        в) “Ула ба зула”

                                 2- дохи тест. Ц.Дон «Хиртэhэн hара»

1. Ц. Доной түрүүшын рассказ нэрлэгты:

А) лодыриин зүүдэн

        Б) Шуhата хюдалга

        В) Хэрэг бүтэбэ

2.  Эдэ үльгэрнүүдэй алиниинь Ц. Донойб?

       А) Аламжа мэргэн

       Б) Үбгэн Жэбжээнэй

       В) Гэсэр

3. «Улаан туг» колхозой эдэбхитэд:

      А) Гомбо

      Б) Хумбаа Дагба

      В) Нимгэр

4. Ангиин  дайсан хэн бэ?

      А) Няндаг лама

      Б) Гомбо

      В) Даша

 5. Дэлэг старшинае хэн таняад, милицидэ тушаанааб

     А) Балжаа

     Б) Должон

                                                              3-дахи тест  БАЗАР БАРАДИН “СЭНГЭ БААБАЙ”

    1. Сэнгэ баабайн Дашасэрэн хүбүүнэй эрхэ нэрэ:

        а) Мантаахай

        б) Манхуудай

    2. Сэнгэ баабайн зараса басаган:

        а) Балма

        б) Дарима

    3. Сэнгэ баабайн мэдээ табижа унаад байхада, Дулма һамганайнь адисалһан бурханай судар:

        а) Алтан гэрэл

        б) Жадамба

        в) Ганжуур

    4. Сэнгэ баабайн эзэлжэ ябаһан тушаалнуудые тоологты.   (Зайһан, гулваа)

    5. Шүтэдэг ламынгаа ерэхэдэ, Сэнгэ баабай юу хээб?

        а) мүргэл

        б) үргэл

    6. Аршаан хэдэг амһарта:

        а) бойпуур

        б) бумба

        в) дэбэр

    7. Сэнгын үхэһэнһөө хойшо 49 хоногто хуруулһан ном:

        а) Алтан гэрэл

        б) Юм

        в) Жадамба

                                                    4-дэхи тест   Арадай аман зохёлой түлэбүүд

1.     Арадай аман зохёол байгуулгаараа иимэнүүд жанрнууд боложо илгардаг: …, …, …

Прозын, зүжэглэмэл, шүлэглэмэл

2.     Аман зохёолой олон жанрнууд сооһоо эгээ түрүүн … бии болоһон.

Мифүүд

3.     Хорёодой Мэргэн, Бабжа-Барас баатар, Гаагай Мэргэн, Бальжан хатан тухай уянгата хөөрөөнүүдые бидэ … гэжэ нэрлэдэгбди.

Домогууд

4.     Арадай үзэл бодолой хүгжэлтэ, болбосорол, хүсэл, ажабайдалай дүршэл, хүнүүдэй, амитадай абари зан уранаар найруулан харуулһан хөөрөөе … гэдэг.

Онтохон

5.     Шүлэглэмэл жанрай хэмжүүрээрээ тон ехэ, арадай жаргалай түлөө тэмсэгшэдэй образ харуулһан зохёолнууд хадаа … болоно.

Онтохон

6.     Хүнэй ухаан бодол хүдэлгэдэг, таамаг удхатай, юумэнэй үзэгдэл сэхэ нэрлэнгүй хэлэгдэдэг жанрые … гэдэг.

Таабаринууд

7.     Хүн зондо һайн һайханиие зорюулжа хэлэһэн уран үгэнүүд …

Үреэлнүүд

8.     Сэдьхэлэйнгээ байдал, һанаһан бодолоо, гуниг баяраа уянгалан, аялгалан дамжуулгые … гэдэг.

Дуунууд

9.     Зүжэгэй жанрнуудай янзануудые нэрлэбэл…

Гурим заншал, наадан, зүжэг, хатар

                                                       5-дахи тест      Литературна теориһоо

1.     Ямар нэгэ үзэгдэлнүүдые ондоо юумэнтэй гү, али үзэгдэлтэй сасуулжа харуулһан аргые . . . гэдэг.

Зэргэсүүлгэ

2.     Ямар нэгэн ойлгосын удхые бүри эли тодо болгожо, тэрээндэ бии шухаг шэнжые тэмдэглэһэн элирхэйлэгшые гү, али ондоогоор хэлэхэдэ, юумэнэй ямар нэгэн онсо шэнжые тэмдэглэн хурсадхаһан элирхэйлэгшые … гэнэ.

Эпитет

3.     Юумэнэй бодото шанар шэнжые дан ехэ болгожо харуулһан уран аргые … гэдэг.

Гиперболэ

4.     Ямар нэгэн юумэнэй шанарые адлишуу ондоо юумэндэ шэлжүүлжэ, өөртэнь бии байһан шанарые ондоо болгожо хэрэглэдэг уран аргые . . . гэнэ.

Метафора

5.     Амигүй юумые амитай юумэн гү, али хүнэй шэнжэтэй болгожо харуулдаг уран аргые … гэдэг.

Олицетворени

6.     Таамаг далдаар нэгэ юумэнэй удхые нүгөөдэ дээрэнь болгожо, гүнзэгы ойлгомжонуудые тэмдэглэһэн уран аргые … гэнэ.

Аллегори

7.     Уран зохёолой ямар нэгэн геройн авторай гү, али ямар нэгэн геройн нюурһаа уншагшада гү, али шагнагшада хэгдэһэн асуудалые … гэдэг.

Риторическа хандалга

8.     Асууһан удхатай баталһан мэдүүлэлнүүдые … гэдэг.

Риторическа асуудал

9.     … хадаа мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй һууриие юрын гуримһаа ондоогоор табижа бэшэлгэ юм.

Инверси

10.   Поэдэй шүлэглэмэл аргаар өөрынгөө сэдьхэлэй байдалые гү, али мэдэрэлые элирүүлжэ, ажабайдалые ба байгаалиие зураглаһан зохёолые … гэдэг.

Лирикэ

11.   Олониитын гү, али политическэ байдал тушаа поэдэй өөрынгөө һанал, мэдэрэл харуулһан шүлэгые … гэдэг.

Гражданска лирикэ

12.   . . . лирикэ поэдэй сэдьхэлдэ боложо байһан мэдэрэл харуулдаг.

Нюурай лирикэ

13.   Байгаалиин байдал тухай поэдэй өөрынгөө мэдэрэл харуулжа бэшэһэн шүлэгүүд…

Пейзажна лирикэ

                      6-дахи тест         19–20 зуун жэлнүүдэй уран зохёол

 1. «Замай тэмдэглэлнүүд» гэһэн жанраар 19–20 зуун жэлнүүдтэ хэд бэшэһэн бэ? Эдэниие саашань нэрлэгты.

Д–Д. Заяев…

2. Э–Х. Галшиевай «Бэлиг–үүн толи» гэһэн зохёолһоо абтаһан эдэ мүрнүүд  ямар жанраар бэшэгдэнхэйб? Харюугаа баталагты.

№ 77

Хэрбээ хэбтэхын сагта эдеэ һаа,

Үглөө эртэ эдеэ бү эди.

Хэбтэхэ бодохо  хоюуландань эдеэ һаа,

Хороной дээрэ хоро эдиһэн мэтэ  болохо.

2. Р. Номтоевой «Аршаанай дуһал» гэһэн зохёолой жанр тодорхойлогты.
3. ХIХ–ХХ зуун жэлнүүдтэ буряад арадай хүгжэлтэдэ ехэ нүлөө үзүүлhэн эрдэмтэдэй, сэдхээтэдэй, уран зохёолшодой, багшанарай, ламанарай болон бусад түрүү зоной нэрэнүүдые саашань үргэлжэлүүлэгты.

   Р. Номтоев, В. Юмсунов…

4.  Хубисхалай урда тээхи уран зохёолой Һургаалай жанраар бэшэгдэhэн зохёолнуудые нэрлэгты. Саашань үргэлжэлүүлэгты.  

      «Оюун түлхюур», С.Б.Гунгаажалцан «Сайн үгэтэ эрдэниин сан субашидһаа»...

5.  «Монголой нюуса тобшо» гэһэн зохёол хэды ондо бэшэгдээб?

      А)1240 он

      Б)1269 он

        В)1349 он

6. Э–Х. Галшиевай «Бэлигүүн толи» гэһэн зохёол хэды ондо бэшэгдээб?

   А)1895 он

    Б)1915

  В)1905 он

Һурагшадай мэдэсэ ба шадабарида табигдаха шухала эрилтэнүүд

Буряад литератураяа үзөөд байхадаа, уран зохёол уншагшын иимэ компетенцитэй болохо ёhотой.

Һурагшад иимэ юумэ мэдэхэ, шадаха ёhотой:

• Уран зохёолнуудые гү, али зохеолhоо хэhэгүүдые, тэрэ тоодо сээжэлдэhэн текстнүүдые тодо уранаар уншаха;
• Сюжедэй, байгуулгын зүйлнүүдэй образуудай системын ба зураглалан тодо болгохо хэлэнэй арга боломжонуудай идейнэ, уран hайханай үүргые элирүүлхэ;
• Зохеолой геройнуудта, үйлэ ушарнуудта авторай хандалга тодоруулха, уншаhан зохеолоор үгэhэн өөрынгөө сэгнэлтые баримталжа ойлгуулха;
• Үзэгдэhэн зохеолнууд дээрэ үндэhэлэн, авторай үзэл бодол зохёохы  ажал хоёрой хоорондохи холбоо элирүүүлхэ;
• Хэмжээгээрээ, янза шанараараа, жанраараа илгаатай аман ба бэшэмэл сочиненинүүдые зохёохо;
• Литературна критическэ ба публицистическэ статьянуудаар, багшын лекцинүүдээр түсэб, тезис, конспект табиха;
• Хэдэн материалнуудай үндэhөөр литературна темэдэ элидхэл гү, али реферат бэлдэхэ

Ким Шогдопович Цыденов  1937 ондо Эгэтэ нютагта юрын таряашанай бγлэдэ тγрэһэн юм. 1944 оной намар Эгэтын эхин һургуулида, 1948-1951 онуудаар Yльдэргын долоон классай һургуулида, саашань Нарһатын дунда һургуулида һураа.

1955-1960 онуудта Доржи Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институдта һураа. Энэ институт дγγргэхэдээ, тγγхэ ба хэлэ бэшэгэй багшын мэргэжэлтэй боложо гараад, Yльдэргынгөө долоон классай һургуулиин шабинарта ном заагаа. 1961-1962 онуудаар «Яруунын γнэн», мγн Хориин «Шэнэ Yдэ» газетэнγγдэй редакцида хγдэлөө.

Һγγлээрнь Yльдэргын дунда һургуулида тγγхэ ба ород хэлэ, литература заагаа, эндээ директорэй орлогшоор, хожомынь директорээр хγдэлжэ байгаа.

Ким Шогдопович Цыденов ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаададаг һэн. 1966 ондо ВЛКСМ-эй ХV съездын делегадаар һунгагдаһан байна.

Ким Цыденовэй бэшэһэн шγлэгγγд болон рассказууд республикын газетэнγγдтэ, «Байгалай толон», «Байгал» ба «Байкал» журналнуудта, хамтын болон эстрадын суглуулбаринуудта толилогдодог, радиогоор, телевиденеэр дамжуулагдадаг байгаа.

«Һарата һγнинγγд» (1961), «Бусахал даа хабар» (1964) – номуудынь уншагшадай зγрхэ сэдьхэл эзэлээ. Ород хэлэн дээрэ «Весна возвратится» (1969) хэблэгдэн гараа һэн.

1960 ондо Ким Цыденовэй уянгата шγлэгγγдынь «Поэзиин γдэр» гэһэн альманах соо, 1970 ондо гараһан «Сердце моё, Бурятия» гэһэн Буряадай зохёолшодой суглуулбари ном соо «Одинокий домик» гэжэ рассказынь, «Чистое небо Забайкалья» гэһэн ном соо «На покосе» рассказынь ороһон юм.

Программа

Жюри:

Председатель жюри: Жанчипов Булад Намдакович – журналист, поэт, учитель, член союза писателей СССР (РСФСР), РБ, член Союза журналистов РБ, Заслуженный работник культуры РФ и РБ, лауреат государственных премий и Союза журналистов РБ, делегат VІІ съезда писателей РСФСР в 1990 году, член правления Союза писателей РСФСР.

1. «Уянгын шүрэ»:

1) Шүлэг - Жанчипов Булад Намдакович

Цыбенова Ешигма Цымжитовна – редактор художественных программ на бурятском языке Радио Бурятии: «Баян талын аялга», «Алтаргана»

Сангажапова Соелма Цыреновна – специалист Министерства образования и науки РБ, кандидат филологических наук

2) Прозо – Бадмаринчинов Николай Дабаевич – член Союза журналистов России, ветеран бурятской журналистики, заслуженный работник культуры РБ, кавалер ордена «За заслуги перед Отечеством» 2-ой степени

Дарибазарова Цырен-Ханда Ринчиновна – поэтесса, учитель, переводчик

Нимаева Цыбигма Жамьяновна – учитель, ветеран педагогического труда, Заслуженный учитель РБ, Почетный работник общего образования  РФ

2. «Уран үгын нюусанууд» - Ивахинова Янжима Цыдендамбаевна – заслуженный учитель РБ и РФ

Дымчикова Жанна Чимитовна – руководитель издательства «Буряад-Монгол ном»

Галсанова Долсон Цыденовна – директор МБОУ «Ульдургинская СОШ», Почетный работник ОО  РФ

3. «Уран зурааша» - Надагурова Цыпилма Дашиевна – заведующая секцией «Изобразительное искусство и черчение» МХФ ГБОУ СПО «БРПК», Почетный работник среднего профессионального образования РФ, отличник просвещения РСФСР, член Творческого союза художников России

Раднаев Шираб-Жамсо Цырендондокович – член Союза художников России и Бурятии, заслуженный художник РБ, лауреат І респ. Премии им.Ц.С.Сампилова

Цыденова Алима Амгалановна – внучка К.Цыденова, учитель рисования и черчения

ЭХЭ

Мүнөөл үдэр, хайшаншье гээд һэм,

Мүнгэн толгойеш адаглан һуутараа,

Урихан шарайеш отолон зураһан

Уршалаануудые гэнтэл харажархёоб.

Олон даа тэдэ – урагшаашье, хойшоошье

Ото зүһэнхэй магнайеш, хасарыеш.

Үнэтэ номой үгүүлэл мүрнүүдтэл,

Үнгэрһэн наһанайш үльгэрые хөөрэнэл…

…Һанадагби мүнөөшье: һүүдэгэр дэнгэй

Һүлшэгэр туяа толонтой

Дараансын даршаатай набтархан гэр соомнай

Дуугүйгөөр худхалдан тэмсэнэ.

Халуундаа тэршэлжэ, дэмырэн хүбүүншни

Хажуудаш аалихан гэншэнэ.

Хасар урууш урдаһан нёлбоһые аршажа,

Ханаараа эжэлүүдгүй бурхана бэдэрнэш.

Гансахан үриингөө гасаланда баригдан,

Гарһаашни мултаршан алдажа байхада,

Түрүүшын уршалаа тэрээхэн һүни

Тамгалан шарайдашни зуражашье болоо.

Дайнай дүлэнэй утаа тунаһан,

Дүшөөд онуудай хүшэр үдэрнүүд,

Эртын хабарай нэгэ үглөөгүүр

Эсэгэ тухай ерэһэн мэдээн -

Бултадаа, бултадаа шинии шарайда

Бэшээтэй эли мүнөөшье үлөөл.

Харин мүнөө ехэ болонхой,

Хэдышье шамайгаа ямбалан ябахадааш,

Эдээхэн уршалаае баллаха хүсэгүйдэм,

Эжымни, намайгаа хүлисөөрэй.

Багша, уран шүлэгшэ,  зохёолшо,  зурааша Ким Шогдопович Цыденовэй нэрэмжэтэ уран бэлигтэнэй мүрысөөн

«Урихан эжым шарайһаа

үлгэн дэлхэй дулаахан»

Үльдэргэ

2014 оной декабриин 5