Сыгырга.
творческая работа учащихся на тему

Доос Сайлыкмаа Малчын-ооловна

Болгум ажылы.

Скачать:

ВложениеРазмер
Microsoft Office document icon sygyrga.doc178.5 КБ

Предварительный просмотр:

                            В.Кок-оол «Хайыраан бот» - Каранын монологу.

       Кара…Элдеп-ле чуве турам, мынчап чоруур деп чуве. Мындыг бак салымнын херээ чуу боор. Чуге мындыг салымныг болган кижи боор мен. Дан адып олурар, ам удавас хун унуп кээр. Хамык амытан ойнап-хоглеп кээр. Мен…мен…мен канчаар  боор мен? Мен канчаар хоокуй боор мен!  

       (Хек ийи-уш аас эдипкеш, каттырыпкаш, чиде бээр).

       Чайнын уш айында хоглуг-ле куш-тур ам бо. Мен ындыг болган болзумза. (Кушкаштар мыжырткайндыр эдип кээр, хун херели чырып олурар). Чараштарын мыжырашкан, кижинин сос домаан билир болган болза, чугаалажып корген болзумза, сагыш-сеткилимни чугаалап берген болзумза… (Ырак черде чылгычынын ырызы дынналыр).

                                    Торгалыгнын кадыр арты

                                    Долу чокка чыдар эвес.  

                                    Дозур кара уруглары    

                                    Домак чокка чарлыр эвес.

                                    Шаалааштын кадыр арты

                                    Чайык чокка чыдар эвес.

                                    Чараш кара уруглары

                                    Чагыг чокка чарлыр эвес.

       Ол оолдун ырлап чоруурунун магалыын-аа. А мен…Мен мында мынчап… Чок! Мен база хоглуг чоруур мен, ойнап-хоглеп чоруур мен, Седип чедип келир,ийи аътты мунуп алгаш, чоруй баар бис. (Чанында чоон дытче коргеш). Мээн оскен торээн чуртумнун магалыг кызыл дыды! Сени мен база утпас мен, дедир чедип кээр мен! Эх! Сен боорумгай, сен мээн орнумга манаа борта турган болзунза, мен сээн орнунга  черден унуп келген судактыг, дазыл-дамырлыг апарган болзумза. Хостуунну! Чоргаарынны! Мен сен ышкаш болган болзумза, дазыл-дамырыннын хоюг чымчаан! Чойган дег сыныннын чаражын! Окпе-чурээм ишти сынышпастаан, дудускектиг кара булут дег, човулан хилинчээмни сенээ чугаалап берген болзумза! Чок! Мен база сен ышкаш  хой дазыл-дамырлыг болур мен. Чойган дег сыным база хондурлу бээр. Мээн оскен, торээн чуртумнун магалыг чаагай кызыл дыды!            

           

                           

                             

                            К-Э. Кудажы «Душтук» - Аванын монологу.

       Мындыг кок кодээ уруг кайын мээн оглумнун душтуу боорлаан. Анаа таныш-

коружу ыйнаан. Улустун кенээттери шупту-ла эртем-билиглиг кижилер: эмчилер,

башкылар. А мээнии! Азы салымым бе? Чугаалап корунер, чонум, силер чуну

кордунер, чуну билдинер? Шыны ол бе? Мээн эр кара чангыс, эртемниг оглумнун

шилип алган кызы ол бе? Оода дуу орган кадай чугаалап корем, мен ышкаш ажы-толдуг ие-ле сен ыйнаан. А бо ашактын чузул, чонум? Идик-хевин, арын-шырайын

коргеш-ле эндеведим чоп? Чуруундан-даа коорге кок кодээ уруг-ла дыр, эт-севин

чудуруп алгаш келген дивес силер бе, чонум? Номнарны каяа номчуурул, бо

кызынар? Трактор кырынга бе, дыт дозунге бе? Магалыг-ла чаа социалистиг аажы-

чан тыпты берген шаг-дыр бо. Артында-ла кыстар кудээлээр! Шаанда шагда-ла

ындыг боор, бо аалдын оглу ында кудээлей берген, дуу аалдын оглу  мында

кудээлей  берген дижип чугаалажып турар боор. Кыс кижи кудээлеп чораанын кым

корген. Ынчап-ла кыраан назынында тоол-домакка, кочу-шоотка кирерим ол-дур,

чонум. Бак-ла чуве ынай турзун ам! Мээн кенним ол эвес. Мээн оглум угаанныг-даа,

эртемниг-даа эр болгай. Оон ындыг-андыг туткууш ышкаш, душтуктарны кайыын

тоорул? Хей чуве-дир ол!

             К-Э.Кудажы «Дыттар ам-даа чечектелир»- Рафаэльдин чагаазы.

     «Экии танывазым чаптанчыг болгаш оюнзак уруг Элбээр-кыс! Сени моон сонгаар Элбээра деп адаарын чопшээреп кор. Мени паспорт ёзугаар Ырлаар-оол дээр, ынчалза-даа оорум мени чаптааш,  Рафаэль дижир чуве.

     Сээн амыр-шолээн чораан чурээнни дувуредипкеним дээш мени буруудатпайн кор. Ынчанмас аргам чок болду. Туттунуп шыдавадым, Оршээп кор.

    Сээн чуруунну чоокта чаа «Тыванын аныяктары» солундан кордум. Бистин торээн бойдузувус  ындыг чараш арын-шырайны база чаяап шыдаар турган –дыр аа! Ону илередир состер тыппас амытан-дыр мен. Ол-даа канчаар ындыг азазыг, ол хаак дег мага-боттуг кижи ынча хой хойну канчап малдап шыдаар чувел. Элбээра сен дээрге ёзулуг Бора-Шээлей-дир сен! Тоол шагнын эвес, амгы уенин. Атомнуг, космиктиг чус чылдын.Электроника, кибернетика уезинин.

     Бодум дээрге сен ышкаш бодуун оол мен. Намдар тоогум бо-дур, чуу дээр ийик, ошку кудуруундан безин чолдак.

     Мону чуге бижий бердин дээр болза, кижи чугаалажып таныжар, аът киштежип таныжар дижир болгай.  Бистин болбаазын уевисте кижилернин чугле чугаалажып эвес, чагаалажып база таныжарындан кандыг-даа ажыдыышкын чок дээш идегел-биле бижидим.      

     Харыызын манап артым»                                                                  

                                                               

                                                                     Ырлап чоруур Рафаэль.

                            С.Сюрюн-оол «Кок-кок даглар»

               Холегелиг,

                                 ылым-чылым ,

                                                          ун чок ышкаш                                                                                                                

               Кок-кок даглар аразынга торуттундум.

               Сарлык дозуп,

                                       ошку ай деп-

                                                            кадарчылап,

               Чалымнарга, чунма ышкаш, маннап остум.

               Кошкелерлиг,

                                       шип-ле шимээн,

                                                                    олуг ышкаш

               Холчок кадыр шорааннарже унуп чордум    

               Кожагардан, эткен сыын дег, хереп алгаш,

               Хостуг унум-

                                   чурээм ырын салып чордум.  

               Холугур кок,

                                     шип-ле шимээн,

                                                                олуг ышкаш

               Кок-кок даглар, коорге-ле ун чок ышкаш.

               Ырлаптар сен,

                                        олар сенээ улажыптар,

               Ырак-чоокче

                                     ырын дораан тарадыптар.

               Кара чангыс

                                      ыраажынын хонну билир ,        

               Кандыг хоннун соглексээн-дир,

                                                                     оортан болур:

              Хоглуг чорда, даглар база хоглуг ырлаар,

              Коксу-хорээн  холзээн болза, сен дег холзээр…

              Оларда ыр ,сенде ышкаш,чеже-даа бар,

              Омак-сергек,

                                    шала мунгак-кандыг-даа боор.

              Ынак Тывам

                                      даглар-биле бургеттинген

              Ырым-унум

                                       хаялардан дынзып унген.

                   

                                                            А.Даржай «Тыва дылым»

      Сузуум болган авайымнын суду ышкаш,

      Суузуннуг, мага-боттан адырылбас,

      Тынар агаар, сеткилимнин хорзуну бооп,

      Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

                                                 Кырган-авам уран-мерген тоолундан,

                                                 Кыштын узун кежээзинде сени танааш,

                                                 Маадырлыг, олбес чоннун дылы-дыр деп ,

                                                 Магадааштын,кезээ шагда ынакшан мен.

      Кашпал хемче шурай берген дидим кыстын

      Ожээн-килен доюлдурар турлуг ырын

      Ошкулерин дозуп чорааш, угбам уруг

      Хаяларга чангыландыр ырлавыткан.

                                                  Ынай бодум ону дыннааш, торээн дылым,

                                                  Ыым келип,баарым адаа ажыш диген-  

                                                  Ынчан ченден бир-ле дугаар ынакшылдын,

                                                  Ыдык чаагай, ондур арыын билген-дир мен.

       Хувискаалдын кадыг-дошкун хурежинге

       Хуртун боодан дээштиг чепсек чорду ийин-деп,

       Булчун ирей тоогуп орда, тыва дылым,

       Бузурелдиг состеринге могейген мен.

                                                    Ыржым дуне.Чечектиг шык.Оглер удаан.

                                                    Ырак дээрнин сылдыстары коруп турда,

                                                    Ынаам кыска сеткилимни ажыдарда,  

                                                    Ынчан база буянныынны кордум, дылым.

     

     

      Чоннун мерген созун дыннап, номнар номчааш,

      Чогум байлаан, эртинелиин билдим, дылым.

       Оон соонда дунелерде уйгум читкен,

       Одум чырык, данны атсы кывар болду.

                                                      Ооскуп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,

                                                      Ортээр эвес, баглаар эвес-хоржок чорду:

                                                      Бодум чайгаар демир-ужук сегирип ап,

                                                      Бодаан шулуум сенден билип алыр-дыр мен.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

Октаргай дег делгем-дир сен,байлак-тыр сен.

Оглун менден эртиненни харамнанма,

Тыртым болба, дээжизинден хайырлап чор.

                                                      Сен чок черге –сеткил чурээм куруг хоозун,

                                                      Сен сок черге-хову кезээн канмыыл-дыр мен.

                                                      Чаагай чолум, алдар-адым сенде тудуш,

                                                      Чалгын-чакпам болуп чор сен,Тыва дылым.

                                                                     А.Даржай «Тыва дылым»

      Сүзүүм болган авайымныӊ сүдү ышкаш,

      Сүүзуннүг, мага-боттан адырылбас,

      Тынар агаар, сеткилимниӊ хөрзүнү бооп,

      Тыва дылым, дамыр-ханда тудуш-тур сен.

                                                 

                                                 Кырган-авам уран-мерген тоолундан,

                                                 Кыштыӊ узун кежээзинде сени танааш,

                                                 Маадырлыг, өлбес чоннуӊ дылы-дыр деп ,

                                                 Магадааштыӊ, кезээ шагда ынакшан мен.

      Кашпал хемче шурай берген дидим кыстыӊ

      Өжээн-килеӊ доюлдурар түрлүг ырын

      Өшкүлерин дозуп чорааш, угбам уруг

      Хаяларга чаӊгыландыр ырлавыткан.

                                               

                                                  Ынай бодум ону дыӊнааш, төрээн дылым,

                                                  Ыым келип, баарым адаа ажыш диген-  

                                                  Ынчан сенден бир-ле дугаар ынакшылдыӊ,

                                                  Ыдык чаагай, өндүр арыын билген-дир мен.

       

      Чоннуӊ мерген сөзүн дыӊнап, номнар номчааш,

      Чогум байлааӊ, эртинелииӊ билдим, дылым.

      Ооӊ соонда дүнелерде уйгум читкен,

      Одум чырык, даӊны атсы кывар болду.

                                                      Өөскүп кыпкан сеткил одун канчаптар мен,

                                                      Өртээр эвес, баглаар эвес - хоржок чорду:

                                                      Бодум чайгаар демир-үжүк сегирип ап,

                                                      Бодаан шүлүүм сенден билип алыр-дыр мен.

Тыным болган тыва дылым, кызыгааржок

Октаргай дег делгем-дир сен, байлак-тыр сен.

Оглуӊ менден эртинеӊни харамнанма,

Тыртым болба, дээжизинден хайырлап чор.

                                                      Сен чок черге – сеткил чүрээм куруг хоозун,

                                                      Сен сок черге - хову кезээн каӊмыыл-дыр мен.

                                                      Чаагай чолум, алдар-адым сенде тудуш,

                                                      Чалгын-чакпам болуп чор сен, Тыва дылым.

  

Черлиг-оол  Куулар «Шораан» - Шорааннын  монологу

         Бойдуста кайгамчык-ла чараш уннер бар-дыр аа! Бо кежигни Сайлыг-Саарыг

дээр. Оске эриктерге бодаарга, мында хем сыык болгаш калбак. Шакпын агым сая-сая даштарны хоюглап, дун-хун чок чыраалап бадып чыдар. Ачам бо хемни Урбун

кашпалындан шурап баткан дээр чораан. Оон бажында хунге кыланайнып чыдар ак

менгилер бар.  Ам дээрге суг оннуг. Мээн бо ойнап орар даштарым аразында ак

даштар база бар.  Ак, кок, сарыг, кызыл…  А менээ бугу-ле чуве карангы… Оннернин

чаражын оорум чаптап ханмас. Ында база оорушку турар-дыр аа? Кажан-на

караам коступ келзе, ынчан-на ортемчейнин оорушкузун коор кижи-дир мен ийин.

                           

Сергей Пюрбю «Дуруяалар чанып турда»

                  Сарыг буру шалыраажын

                  Чангыс богун дыннаан эвес,

                                                                  дуймеп чумул?

                  Чайны отту сагынмааным

                  Саймааралдын хорээм долуп,

                                                                   хайныр чузул?

                  Кылан дээрни кынгырадыр

                  Кырымда бо дуруяанын

                                                            ыглап чорууру ол?

                  Кымнын чурээн кударадыр

                  Кыйгы салып, байырлажып,

                                                                   чарлыры ол?

                  Кыска тутсуп четтикпээним

                  Кызыл чечээм куураарып,  

                                                                    онганы ол бе?

                  Каш-даа катап дидинмээним

                  «Карам» деп сос соглеттинмейн,

                                                                    барганы ол бе?

                  Кайгап-харап чоорум ол?

                  Харлыг кыжы

                                                эстеп-хадып эртпес эвес!

                  Сагышсыраан ужурум чул?

                   Сарыым-чурээм  

                                                чайын, кыжын чарлыр эвес!

                 

             

                                Степан Сарыг-оол «Ынакшыл»

             Изиг ышкам соок-даа дуне оожургал чок,

             Ийи  караан шимдинместеп, уйгун каапса,

             Чанынга кээп, опей ыры болуп алгаш,

             Чайгап, суйбап, эргеледип ырлай бээр мен.

             

              Даглыг черге кадыр ору  унупсунзе,

              Талдан кылган даянгыыжын мени деп бил,

              Танывазын хары черге барзынза-даа,

              Даады-ла кады чоруур холеген мен.

              Дал-дуъш турда, изиг  хун бооп-хаара берзе,

              Дамырактын  сериин суу бооп агып ойнаайн,

              Онмас ногаан шиви, поштуг чайлагларда

              Олбук ышкаш чечектер бооп чаттыла бээйн.

           

              Чуу-даа бугу хуреш, ишке кады тулчур

              Чуректернин чангызынга бузурээн мен.

              Чугле чангыс: садар аажок  улуг дилээм-

              Чурээнде одун-ынакшылын черле салба.  

                                               

                                                      Тайылбыр бижик

     Кижинин сагыш-сеткилинин байлаа ниитилелге, кижизидилгеге, эстетиктиг мозу-шынарга бугу талалыг хевирлээринге кол рольдуг. Моон алгаш коорге, тыва дыл, чогаал болгаш болгум кичээлдеринде оореникчилерни уран номчулгага белеткээринге,оларнын чугле билии эвес, а угаан болгаш эстетиктиг мозу-шынар кижизидилгези бедик болуру чугаажок.

   Аянныг номчулга уран-чечен номчулгага чоок болгаш олче орукту ажыдып,уругларны чараш чуулге кижизидип турар.Ол ышкаш бугу талазы-билесайзырангай кижизидилгени боттандырырынга аянныг номчулга улуг салдарлыг.Аянныг номчулганы чедиишкинниг боттандырарда, оореникчилернин фантазиязын, чувенин овур-хевирин сакты кааптарын,хайгаараачалын,сагыш-сеткилдин эмоционалдыг кодурлуушкунун ургулчу сайзырадыр.

   Болгум кичээлдеринге аянныг номчулганы бедик деннелге чедип алырынын бир чугула негелдези-башкынын  бодунун шын чараш аянныг номчулгазынын улегери болур.Оон эмоционалдыг янзы-буру аянныг уну оореникчилернин сонуургалын бедидип, созуглелдин утказын шингээдип алырынга дузалаар.

     «Аянныг номчулга»  кичээлдерин  «Сыгырга» аттыг уран-чечен номчулга болгумунге ооредири кордунген.Ук кичээлдерни  35  шак иштинде ооредир.Оон 5 шагын лекцияларга, 10 шагын практиктиг кичээлдерге, 20 шагын оореникчилернин бот ажылдарынга чарыгдаар.Болгум кичээлдерин ооренип доосканынын соонда,лирика, тоожулал,шии аймактарынын жанрларынга шээжи-билеаянныг номчулгага белеткенген турар.Туннелинде оореникчилернин билиин зачет-биле унелээр.

        

                                           

                                                                     Зачет айтырыглары              

1.Аянныг номчулга деп чул?

2.Аянныг номчулганын негелделери.

3.Калбак чогаалды (прозаны) кандыг аргалар-биле чугаалап болурул?

4.Чечен чогаалдан лириктиг киирилделиг чогаалдарнын чижектерин адаар.

5.Сонет деп чул? Ол жанрларга бижип чоруур кымнарны адап болур силер?

6.Шии жанрын (драматургияны) номчуурунун нарыны чудел?

7.Монолог каш хевирге чарлып турарыл?

8. «Аянныг номчулга» деп эртемге ажыглаар терминнерни адаар.

9.Ажык болгаш ажык эвес уннерни аянныг номчулга уезинде частырыг чок шын адаарын чуу деп кезектерге ооренирил?

10.Артикуляция, артикулястыг мергежилгелер деп чул?  Артикулястыг мергежилгелер аянныг номчулгага кандыг ужур-дузулыгыл?

11.Чангыг аймак кежигуннерни шын, тода адаарынга чижектерден беринер.

12. «Чалыы уем, далашпа даан » деп домакты каш ангы хевирге номчуп болурул, аданар.

13.Чогаалда овур-хевир (портрет) деп чул?

14.Верлибр деп чул? Тыва литературада верлибр бижип чоруур авторлардан адаар.

15.Лириканын хевирлерин адаар.

                                                           Болгумнун сорулгалары:

-оратор уран чуулунун кыска тоогузун,оон ундезилекчилерин оореникчилер билир, таныыр кылдыр ооредир;

-болгумнун тускай шынарын, методика болгаш технологиязын башкы оореникчилерге таныштырган турар ужурлуг;

-аянныг номчулга талазы-биле оореникчилернин билиин улам ханы сайзырадыр;

-торээн дылынын уран-чечен чаражын чогаал дамчыштыр хайгаарап, чугаазын шын  ажыглап билир кылдыр ооредир;

-чечен чогаалды чугле номчууру-биле кызыгаарланмайн, чогаалдын эстетиктиг утка-шынарын (оорушку, мунгарал, хомудал, шоодуг, кыжаныг…д о о) авторнун  коружун эскерип, оон чогаалга хамаарылгазын илередип билиринге дыннакчыларны ооредир.

       Ындыг болган толээде,болук ийи кол айтырыгдан тургустунган: бирээде, торээн дыл болгаш чогаал  мергежилин  чедип алыр дээн оореникчи аянныг номчулганын методиказын болгаш аргаларын,ийиде, шулук , проза, шии чогаалдарынын  уран номчулгазын илередип билир турар ужурлуг.  

                       

 Оореникчилернин билип алыр ужурлуг  билиглери болгаш   мергежилдери.

-чечен чогаалды унелеп, торээн дылынын байлак чаражын чогаал дамчыштыр хайгаарап, чугаазынга шын ажыглап билген турар;

-«Аянныг номчулганы» чорударынын методиказын болгаш аргаларын коргузер (коргузуг, деннелге, аас-биле чурулга, рольдап номчулга д.о.о);

-литературанын аймактарын болгаш жанр-хевирлерин сайгарып-анализтеп (индукция болгаш дедукция методун ажыглап) билир;

-чогалдын тема, идея, сюжет, композициязын болгаш авторнун бодалын, овур-хевирин, сагыш-сеткилин илередип тодарадыр;

-аянныг номчулганын негелделерин,дурумнерин сагып,(паузалыг, логиктиг ударение, интонация…) номчулганын хевирин ажыглап,(дизии-биле ыыткыр кылдыр, чангыстап, рольдап) созуглелди шээжи-биле доктааткан турар;

-аас-чогаалынын биче жанрларындан опей ыры, когудуглер, дурген чугаалар, улегер домактар …д.о.о., а маадырлыг тоолдардан кол маадырнын овур-хевирин, оон аъдынын овур-хевирин, чурттап турар  девискээринин онзагайын  чураан узундулерни, чечен чогаалдан портрет, пейзаж, интерьер, лириктиг киирилде, лириктиг чурумал, диалог, монологтан чижектерни аянныг номчулганын негелделерин ёзугаар шээжи-биле билген турар;

-созуглелди шээжи-биле билиринден ангыда, ону сцена культуразы-биле база харылзаштырып билген турары чугула;

-ол ышкаш техниктиг херекселдер,чогаалга дуушкен ун бижидилгези, байдалга хамаарышкан идик-хепти ажыглап овур-хевирни тургузарынын баштайгы шенелделерин эрткен  турар  ужурлуг;

-аянныг номчулга уезинде национал чугаанын бедик болгаш чавыс, албанчы болгаш амы-хуу дээш оон-даа оске стильдерин ылгап билген турар.

                                                        Ооредилге  программазы.

                             Программа 2 кол кезектен тургустунган:

1.Теориялыг лекциялар.

2.Лабораторлуг кичээлдер.

       «Аянныг номчулга» деп эртемнин онзагайы, оон оске  эртемнер биле холбаазы,ылгалы. «Аянныг номчулга» деп эртемге негелделер, анаа ажыглаар терминнер.

       Литература теориязындан болгаш тыва литературанын тоогузунден билиглер.

       Чечен чогаалдын кууселдезинге анализ.

       Сцена культуразы.Аянныг номчулганын ужур-дузазы.

       Ун болгаш чугаа. Чугаанын логиказы.Чугаанын болгаш номчулганын аянныг болуру.Артикулястыг мергежилгелер болгаш оларнын утказы.

       Тыва улустун  аас чогаалы.Тыва улустун биче жанрларындан (опей ыры, когудуглер, дурген чугаалар, улегер домактар) болгаш маадырлыг тоолдан кол маадырнын овур-хевирин, аъдынын овур-хевирин, чурттап турар девискээринин онзагайын чураан узундулернин аянныг номчулгазы.

       Шулуктун аянныг номчулгазы.Ынакшыл лириказы, бойдус лириказы, филосовчу лирика.В.Серен-оол «Ынакшыл».А.Уержаа «Оочурлар».

        Проза чогаалын номчууру.Проза чогаалдарында бойдус чурумалы, портрет, чогаалдарында оран-сава чурумалы.

        Шии чогаалында монологту аянныг номчууру.

        Сценажыткан коргузуглер.

        Шулук, проза, шии чогаалынга уран номчулга моорейи.        

                 

                           «Аянныг номчулгага» шээжилээр чижек чогаалдар данзызы

    Шулук чогаалы:

1.С.Пюрбю «Дуруяалар чанып турда».

2.С.Сарыг-оол «Ынакшыл», «Саны-Могеден»узунду.

3.О.Сувакпит «Салааларым».

4.С.Сурун-оол «Кок-кок даглар», «Аът биле оор».

5.А.Даржай «Тыва дылым», «Игил ыызы», «Оглеривис ак-кок ыжы», «Авамга чечээм».

6.Ю.Кюнзегеш «Суузун харны каш арт ажыр сывыртааштын», «Ожук даштары».

7.А.Уержаа  «Ие дылым», «Саарыг ыры», «Оочурлар», «Ынак-тыр мен».

8.Э.Мижит «Бузундулар».

9.М.Кужугет «Сен биле мен», «Мун хун эртти».

10.С.Комбу «Буру», «Сайдаяк», «Ие чуртум-Бай-Талым», сонеттер.

11.Клара Куулар «Чангыс катап чырыш кынган…», «Ижип ханмас кара суум сен»

     Проза чогаалы:

1.С.К.Тока «Араттын созу»(Мерген хемнин чурумалы, чыдырнын  чурумалы , Тас-Баштыгнын  портреди).  

2. С  Сарыг-оол «Ангыр-оолдун  тоожузу»  ( Ангыр-  оол  биле  Буяныг  потреди), «Эртинелиг  колхозта» ( Севенмаанын  оонун  иштинин  чурумалы ,  Эртинелиг  хемнин  чурумалы), Алдан  дургун»  (Хемчиктин  чурумалы).

3. О.Саган-оол  «Доспестер»  (кустун  чурумалы).

4.  М. Кенин-Лопсан «Чугурук сарала»  ( сергекмаанын  потреди ),  «Херээженнин  чоргааралы»  (кулчанын  потрееди),  «Чылгычынын  оо»  (Арган-оолдун  оонун  иштинин  чурумалы).

5.  К. Кудажы  «Уйгу  чок  Улуг-Хем»  (Эпилог, пролог,Сулдемнин  портреди,  Опай  чаланныг  портреди.  «Ырлыг    булак»  (Эрес  Оюновичинин  портреди),  «Ыржым  булун»  (Куску  бойдус  чурумалы).»Дыттар  ам-даа  чечектелир»  (Рафаэльдин  чагаазы).            

 6.С.Сюрюн-оол  «Ынакшыл-дыр», «Тывалаар кускун» (Эзимнин чурумалы), «Ногаан ортулук» (Чедер холдун чурумалы), «Оске кадай» (Дензиваанын овур-хевири), «Озалааш хем» (Мыкылайнын портреди, Сегитмаанын портреди, Думчук-Кожайнын портреди, Думчук-                                                          Кожайнын кадайынын чурумалы).

7.Е.Танова «Дошкун чылдарнын чазы» (Сургуулдарнын чурттаар оран-сава чурумалы), «Кара-Бай» (Ак хемнин чурумалы).

8.Э.Донгак «Эрги хонаштар» (Пролог, Амырыннын портреди), «Сыын чады» (Орай кустун чурумалы).

9.М.Кожелдей «Шын кайдал» (Онермаанын чагаазы).

10.А.Даржай «Он рубль» (Серин кадайнын чугаазы).

11.Ш.Суван «Хоорай ыттары» (Часкы бойдус чурумалы, кадай кижинин портреди, хаванын овур-хевири).

12.Ш.Куулар «Баглааш» (Балыктыг-Кара-Сугнун чурумалы).

   Шии чогаалы:

1.С.Тока «Донгур-оол» (Донгур-оолдун монологу).

2.С.Сарыг-оол «Чечен биле Белекмаа» (Чеченнин монологу).

3.В.Кок-оол «Хайыраан бот» (Каранын монологу), «Самбажык» (Оппукайнын монологу).

4.С.Пюрбю «Кызыл уер» (Кужеппейнин чугаазы), «Кожалар» (Борбаяктын чугаазы), «Ынакшылды камнаар херек» (Маспыкайнын монологу).

5.С.Сюрюн-оол «Ийи коге-буга» (Хулбузектин монологу).

6.К.Кудажы «Долуманын хуулгаазыны» (Долуманын монологу), «Он бир», «Далай дувунде дангына» (Айланмаанын монологу), «Дунзаа» (Конгуртайнын монологу).

7.А.Даржай «Четкер четкизи» (Кежиктин монологу,аванын монологу, кулунчактын монологу).

8.В.Серен-оол «Сооскеннер чечектелип турда» (Херелдин монологу).

9.О.Чылгычы «730 дуннер, хуннер» (Сержант  Монгуштун монологу).

10.М.Кожелдей «Мунгарава авай» (Иенин монологу, Шоваанын монологу).

11.Э.Донгак «Келди», «Салымнын шаажылалы» (Чечен-кыстын монологу).

12.К.Сагды «Кыстын оруу» (Даржаанын монологу).

13.Э.Мижит «Кара-Дагнын казыргызы» (Самбажыктын чугаазы).

14.Н.Куулар «Алдаг» (Сонамнын монологу).

 

     

             

                             

                 

                   С.Сарыг-оол «Алдан дургун» - Алданнарнын чурту

     Хемчик деп состу анаа-ла адай кааптарга, кижи сагыжынга шоолуг-ла делгем-чаагай чурумал козулбейн эрте хона бээр.Хем болурда артында-ла эргеледип-даа адаан чуве ышкаш бичии хемчигеш – Хемчик деден.А херек кырында  Хемчик  дээрге:

     Ой – ой,оой! «Танды тос кожуун»девискээринде аттыг-сураглыг эрте бурундан бээр Бег-Хем, Каа-Хем ийи хем каттышкаш Улуг-Хем, харын мырай Эне-Сай деп алдаржаан.Оон дараазында кирип сурагжаан алдарлыг хем Хемчик бо чувен иргин.

    Хемчикке эннежир оске ындыг узун,байлак, чараш хемнер ховар!

    Тываны даглыг хемнернин чурту дээри черле таварылга эвес.Танды, Саяннын тос чугунден чуглуп баткылаан, адап-санап четпес чус-тумен кандыг-кандыг коруштуг хемнер чок дээрил.Олар шупту-ла тус-тузунда боду онзагай  аажы-чанныг.А Хемчик оларнын кайызынга-даа домейлешпес деп болур.Кым кайы хемнин эриинге торуттунген, анаа оскен болдур, анаа ол ынак, «ава хемим» деп алгап-йорээп, дагып-байырлап чорааны тоогуден бээр-ле илден…Ада-огбезинин чурту, турлаа, чевээ - оскен хемин кым мактап ырлавазыл?

    Узун хемчиктин сонгу чугунден кирген хемнерже уткуй корген Танды сыны-биле Саян сын удур-дедир арнын коржуп, чеже-даа хулумзуржуп олурза, баштары кажан-даа дегжип, ошкажып корбээн:

     Ийи дагнын бажы чоок-даа болза дээшпес,

     Ийи кижинин бажы ырак-даа болза дегжир –

дижири ол-ла ыйнаан.А херек кырында ол ийи сындан уткуй баткан тумен хемнер Хемчикке кээп холужуп-куспактажып, агым кадып, куш немежип батканын кым корбезил.Ол хемнернин оолдар,кыстары ынакшыжып,ажыл кожуп чурттай бээри олзуг-даа ышкаш.

     Хемчиктин унун, эриктерин эдерип чоруур болза, улустун тывызыында «Баалык ажарга-ла, сарыг одек» деп саргыякты ынча деп тывызыктаары олзуг-даа харын.Каяа-даа баар сен: аал-ла аал, чазаг, кузег, кыштаг, чайлаг, чурт-ла чурт; одар-белчиир, каш чузун мал-ла мал.Оон ээзи кижи-ле кижи!

   Шак ындыг Хнмчик ышкаш чурттун кижилери база ындыг аажы-чанныг болбайн аан.Эки кижини улус мактап чугаалажырда безин: «Торээн черинин оъдунда бе, суунда бе? Торээн иезинин судунде бе?»дижир ийикпе, «даглыг хем эриинге оскен кижилер алгыржып чугаалажыр» дижири анаа чугаа эвес.    

                                                               Ажылчын программа

                                                 Темалар аайы-биле чижек хуваалда          

             Темалары

Ай,

хуну

Лекция

Лаборатор.

  кичээл

  Онааалгазы

1

Киирилде кичээл

15.09.

      1

катаптаар

2

Уран номчулганын тоогузу

22.09.

      1

катаптаар

3

Чечен чогаалдын кууселдезинге анализ

29.09.

      1

катаптаар

4

Ун болгаш чугаа

06.10.

      1

катаптаар

5

Чугаанын логиказы

13.10.

      1

катаптаар

6

Артикулястыг мергежилгелер болгаш оларнын ужур-дузазы

20.10.

      1

катаптаар

7

Черлиг-оол Куулар «Шораан»-Шорааннын монологу

27.10.

        1

монологту шээжилээр

8

Шулуктун аянныг номчулгазы.С.Сурун-оолдун шулуктери

14.11.

        1

 шээжилээр

9

Улуг болгаш аныяк чогаалчыларнын ынакшыл лириказы

17.10.

        1

шээжилээр

10

Проза чогаалдарын аянныг номчууру

      1

        1

шээжилээр

11

Проза чогаалдарында бойдус чурумалы

24.10.

        1

шээжилээр

12

Проза чогаалдарында оран-сава чурумалы

01.12.

        1

шээжилээр

13

Клара Кууларнын ынакшыл лириказы

08.12.

        1

шээжилээр

14

Мария Кужугеттин шулуктери

15.12.

        1

шээжилээр

15

Шии чогаалында монологту аянныг номчууру

22.12.

      1

        1

шээжилээр

16

Виктор Кок-оолдун «Хайыраан бот» -Каранын монологу

05.01.

        1

монологту шээжилээр

17

А.Даржайнын «Четкер четкизи»-Кулунчактын монологу

12.01.

        1

монологту шээжилээр

18

Антон Уержаа. Шулуктери

19.01.

        1

шээжилээр

19

Сайлыкмаа Комбу.Шулуктери

26.01.

        1

шээжилээр

20

Тыва улустун аас чогаалын аянныг номчууру

02.02.

      1

        1

шээжилээр

21

Тоолдарга аянныг номчулга

09.02.

        1

шээжилээр

22

Алгыш-йорээлдер болгаш чалбарыглар

16.02.

        1

шээжилээр

23

Басня жанрынга аянныг номчулганы чорудары

24.02.

       1

        1

шээжилээр

24

С.Сурун-оол Аът биле оор»,

Ю.Кюнзегеш «Хек биле Когээзин»

02.03.

        1

шээжилээр

25

Салчак Серен «Ном биле портфель»

09.03.

        1

шээжилээр

26

Сценажыткан коргузуглер

16.03.

        1

шээжилээр

27

Сценажыткан коргузуглер

23.03.

        1

шээжилээр

28

Степан Сарыг-оол «Саны-Моге»

06.04.

        1

шээжилээр

29

Айланмаа Хертектин «Хаяа билзек» деп номунга аянныг номчулга, сайгарылга

13.04.

        1

шээжилээр

30

Тайгана Очурнун Торээн чурт, дириг амытаннар дугайында шулуктери

20.04.

        1

шээжилээр

31

Кичээл-шии.

27.04.

        1

шээжилээр

32

Шулук, проза,шии чогаалдарынга уран номчулга моорейи

04.05.

        1

шээжилээр

33

Катаптаашкын кичээли

11.05..

        1

шээжилээр

34

Зачет

18.05

        1

       

                                               Антон Уержаа «Оочурлар»

           Садыг.Ышкам.Апельсиннер.Соолу кымыл?

           Чангыс килдээр! Уе-уе! Алгыш-кырыш.

           Касса. Чылбас.Киирбенер!.Садыгжылар.

           Каржы-донгун.Саазын чок.Чиртип алган.

         - Кымыл дараазында?

           Кабинеттер. Бетии орээл. Секрктарь кыс.

           Кажан кээрил? Министрде. Хурал. Даарта.

           Дарга. Кресло. Негелде чоп. Бижип алган.

           Дарый хоржок. Ооренип коор. Фонд. Манаар.

          -Кымыл дараазында?

           Базаар. Эмчи. Вокзал. Почта. Чунар-бажын.

           Манаан. Дилээн. Иткилешкен. Талон. Стресс.

           Хунду-дужаал. Привилегия. Дужуметсээн.

           Хуннер. Чылдар. Назын. Рак. Соолгу оочур.

          - Кымыл дараазында?

                                    А.Даржай «Четкер четкизи» - Кулунчактын монологу

   …Мен бо кижини таныыр мен.Имир каксы-даа бол, оон арнын кончуг таптыг сактып алган мен.Мээн торээн черим – Чойганныг тайганын эдектери.Мен авамны тоттур ээп-ээп алгаш,чечектиг шыктарга дешкилеп, даалыктап, андаштанып, амыр-тайбын озуп кел чораан мен.

      Бир-ле катап кежээликтей арга кыдыы шолге хоор чылгы чаптыла берген шолээн оъттап чораан бис.Бистин амыр-дыжывысты чуу-даа уревээн, ол кавыга кокай-даа барааны-даа козулбес чуве.Имир дужуп, сылдыстар соннуг-мурнуг дээрге коступ,  хензиг отчугаштар болуп хып келгенде, шивилер аразындан аъттыг кижи уне халдып келгеш, кезек малдарны чылгыдан узе суруп алгаш чорупкан.Мен авамнын чанынга турган мен.Чылгы-даа диг дээн.Авамны коорумге, кезек малдар аразында маннап бар чыткан. Беш-алды хире аътты бо кижи узе кирипкеш, кынчыктырбайн суруп алгаш бар-ла чыткен.Оларнын аразында – авам. Мен эзим иштинин оруу-биле оларнын соондан бар-ла шаам-биле маннап-ла ордум.Та кажанга чедир маннап келген мен, окпе-чурээм устур чедип, хорээм ишти аартап келген.

     Баарымда чапты берген шыкты коруп каан мен.Бо ногаан хоолбектерлиг калбак шыкты кежир маннай берзимзе-даа, авамга дужа бээр мен бодавышаан, бар-ла кужумну чыггаш, хорээм аарыырын, холумнун ыстап саргыырын-даа уткаш, ыдып ынай болган мен.Кезек уеде, шынап-ла, чалгынныг чуве дег ужугуп олурдум.Оон ногаан хоолбекти ажа халып чыткаш, ынаар мойт-ла дидим.Сактырымга, мээн холум-будумдан бир-ле чуве туткаш,тамы иштинче киир тырта берген хире болган, ору чуткуурумге, мырынай кара шору, куду алзы кирип-ле чыткан.Карактарымга ол чарыктын ногаан аргазы шала булуртун козулген соонда, шуут-ла карангылаш дээн.