А.Е. Варламова-Айысхаана
статья на тему

А.Е. Варламова уонна Т. Находкина прозаическай айымньыларын майгыннаһар уонна уратылаһар өрүттэрэ. Тэҥнээн ырытыы.

Лыткина Сайына Вячеславовна

В.И.Барабанскай аатынан Хайыр орто оскуолатын

саха тылын уонна литературатын учуутала

Анна Егоровна Варламова-Айысхаана 1976-1982 сылларга I Дьөппөн санаторнай интэринээт-оскуолаҕа иитээччинэн, саха тылын учууталынан үлэтин саҕалаабыта. 1983 сыллаахха Маҕарас орто оскуолатыгар саха тылын учууталынан, кэлин иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччынан үлэлээбитэ. 1991-1996 сылларга диэри Хаҥалас улууһун I Дьөппөнүгэр орто оскуолаҕа дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччынан үлэлээбитэ. Онтон ыла «Дьөппөн кэнчээрилэрэ» юнкорпост тэриллэн үлэтин саҕалаабыта. Билигин Айысхаана «Чолбон» сурунаал биир эппиэттээх үлэһитэ, суруналыыс, суруйааччы.

Татьяна Петровна Находкина Уус-Алдаҥҥа Тумул (Бороҕон) нэһилиэгин орто оскуолатыгар уон биэс сыл устата дириэктэринэн, ону таһынан түөрт сыл үөрэх чааһыгар дириэктэри солбуйааччынан, уон үс аҥаар сыл кэриҥэ нэһилиэк баһылыгынан уонна олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн олус айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээбит. Кини Россия үтүөлээх учуутала, СР үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, «Тумул уоттара» юнкоровскай пост салайааччыта, Россия суруйааччыларын уонна суруналыыстарын Сойуустарын чилиэнэ.

Икки майгыннаһар идэлээх, оҕо уйулҕатын, өйүн-санаатын таба таайар, тута өйдүүр уопуттаах прозаик суруйааччылар айымньыларын тэҥнээн көрүү эрдэ оҥоһуллубатаҕа. Өр кэмҥэ учууталлаабыт суруйааччылар айымньыларын ааҕан баран, тэҥнээн ырытан көрөргө холоннум. Ырытыыбар чуолаан айымньылар тиэмэлэрин, туруоруллар проблематикаларын уонна айымньыларга көстөр персонажтарын болҕомтобор ыллым.

Тэҥнээн ырытыыбын Есин А.Б. «Принципы и приемы анализа литературного произведения», Н.Л. Вершилина, Е.В. Волкова, А.А. Илюшин «Введение в литературоведение» үлэлэригэр тирэҕирдим.

Кэпсээн. А.Е. Варламова-Айысхаана уонна Т.П. Находкина  кэпсээннэрин ааҕан баран, маннык араардым:

Тиэмэ:

• хаайыы тиэмэтэ. Айысхаана «Олох өксүөнэ» кэпсээнигэр балыырга түбэһэн биэс сыл хаайыыга киирбит Фаина олоҕо көстөр. Кини хараҥа хаайыыга хааллан баран ыһыктан кэбиспэккэ, оҕолорун көрүөх баҕа санаата күүстээх буолан этэҥҥэ дойдутугар төннөр. «Дьэ, үчүгэй баҕайы» кэпсээнигэр кырдьаҕас эмээхсин соҕотох уолун хаайыыттан күүтэрэ көстөр. Оҕото босхолонон баран, олоҕун көннөрүнүө диэн эрэнэр. Т.П. Находкина «Куһаҕан түүл» кэпсээнигэр Никита уол төрөппүттэрэ иһэллэриттэн, быраатын Ньурбаҕа оҕо дьиэтигэр кэлэн ылбыттарыттан оҕустаран, сыыһа хамсанан хаайыыга киирэн олоҕун эргитэ баттаан саныыра көстөр (маҥнай дьоллоох дьиэ кэргэнэ, аҕата аһыы утахха ылларара, ийэтэ иһэрин саҕалыыра, быраатын Ньурбаҕа илдьэ баралларын туһунан);
• тыа дьонун олоҕо-дьаһаҕа. Айысхаана «Бу дьиэҕэ уһаамыах» кэпсээнигэр сааһырбыт, орон киһитэ буолбут, кырдьаҕас оҕонньор туһунан кэпсэнэр. Сюжетнай линия кини тула сайдар. Конфликт чыпчаалынан кийиитэ уонна уола хаҕыс сыһыаннара буолар. Кэпсээн сөллүүтэ – Мила кыыс эһээтин илдьэ дьиэтигэр көһүүтэ. Бу кэпсээҥҥэ ааптар тыа дьонун сырдатар. Т. Находкина «Баҕалаах тэлэбиисэр», «Идэһэ», «Тулаайах», «Дамскай бэлисипиэт» кэпсээннэригэр тыа сирин олохтоохторо, кыраларыттан улахаҥҥа тиийэ күннээҕи түбүктэрэ, кыһалҕалара көстөр. Холобура, «Дамскай бэлисипиэт» кыыс ийэтэ ынахтарын хомуйааһына, «Баҕалаах тэлэбиисэр» кэпсээҥҥэ биир дьиэ кэргэн баҕарбыт тэлэбиисэрдэрин ылынарын туһунан.

Ол курдук, литератураҕа тиэмэ араастаныыта – киэҥ өйдөбүл эбит. Икки дьүөрэ тиэмэҕэ суруйар прозаик суруйааччылар кэпсээннэрэ, Есин А.Б. этэринии «универсальнай», «вечнай тиэмэлэр». Ол эрэн суруйааччылар бэйэ-бэйэлэриттэн тиэмэ өттүнэн ыллахха, уратылаһаллар. Айысхаана экзистенциальнай көрүҥүнэн суруллубут икки кэпсээннээх: «Оҕо сааһым олуктара», «Сүрэхтэн сүппэккин...». Оттон, Т. Находкина «Киһи уҥуоҕар» кэпсээнигэр сэрии тиэмэтэ көстөр (1943 сыл).

Проблематика:

• арыгылааһын содула. Айысхаана «Тайыыһа» кэпсээнин героинята олох очурдарыгар оҕустаран, арыгыга ылларан баран, өрүттэр. Т. Находкина кэпсээннэрэ, А.Е. Варламова-Айысхаана кэпсээннэриттэн биир уратытынан – оскуола оҕолоро арыгылааһыннарын проблематын көтөҕөр. «Куһаҕан түүл» Никита төрөппүттэриттэн кэлэйэн арыгыга ыллара сыһар. Бу кэпсээҥҥэ проблема ийэлээх аҕатын өттүттэн сайдар. Ол эрэн, кэпсээн сөллүүтүгэр ийэтэ көнөр суолга турар. «Буруй хара мэҥ буолбатах» кэпсээҥҥэ уол урут бииргэ үөрэнэ сылдьыбыт доҕорун төрөөбүт күнүгэр сылдьан арыгыны иһэр. Ол сылдьан, тутуллар. Төрөппүттэрин кытта оскуола дириэктэрэ, учууталлар ыҥыран дьүүллүүллэр уонна аны биирдэ итинник быһыыланнаҕына оскуолаттан үүрүллэрин этэллэр. «Арыгыһыт оҕото», «Харах уута», «Кэрэ суолга тардыстыы». Арыгы дьаарыттан босхолонор;
• таптал. Айысхаана «Таптал сулуһа», «Тохтоо даа, кэрэ түгэн», «Сааскы көмүөл кэнниттэн...», «Килбик иэйии» кэпсээннэригэр тапталы араастык хоһуйар. Айысхаана кэпсээннэригэр таптал иэйиитэ ордук улахан саастаах дьоҥҥо көстөр эбит буоллаҕына, Т. Находкина «Сасыһа оонньуур эдэр саас», «Хара харах» кэпсээннэригэр оҕолуу истиҥ сыһыаны ойуулуур. Т. Находкина үксүн оҕолор тапталларын көрдөрөр эбит;
• өлүү проблемата. Айысхаана «Тохсунньу тумарыгар» Т.П. Находкина «Сүрэх сүрэххэ дьулуһар» кэпсээннэригэр ыар сүтүк көстөр. Бу айымньыларга олох кэрэтин саҥа билэн эрэр кырачаан оҕолор ыараханнык ыалдьан суорума суолланаллар;  
• төрөппүт оҕотунаан сыһыана.  Т.П. Находкина «Хом санаа» кэпсээнигэр Олег уонна кини сыл баһыгар атаҕар биирдэ эмит охсуллан ааһар ийэтин кытта сыһыаннара көстөр. Эбээтин иккис ийэ оҥостубут уолчаан ийэтинээн сыһыана олус мөлтөх. Ийэтэ «киси» уолун чугаһаппат. Бэйэтэ туспа дьиэ кэргэннээх.

Онон, проблематика өттүнэн ыллахха, бу суруйааччылар биир проблематикалаахтар. А.Е. Варламова-Айысхаана уонна Т.П. Находкина кэпсээннэрэ социокультурнай проблеманы көтөҕөллөр.

Айымньы персонажтара:

• учуутал. Айысхаана «Тохтоо даа, кэрэ түгэн», «Килбик иэйии», «Таптал сулуһа» кэпсээннэригэр учууталлар уобарастара ойууланар. Хас биирдии уобарас бэйэ-бэйэтиттэн уратылаһар (үөрэтэр ньымаларынан, олохторунан). Ол эрэн, кинилэри соҕотохсуйуу проблемата түмэр. Айысхаана геройдара үлэҕэ умса түһэн эбэтэр дьон албын тылыгар итэҕэйэн олохторугар соҕотохтор. Т.П. Находкина «Дьылҕаҕыттан куоппаккын» кэпсээнигэр көстөр героиня бастакы таптала атын дьиэ кэргэннээх. Ол эрэн, иккиэн бэйэ-бэйэлэрин таптыыллар. Соҕотохсуйуу хараҥа күлүгэр олорбут героиня кэпсээн түмүгэр тапталынаан бииргэ буолаллар;
• оскуола оҕото. Айысхаана «Күн бэлэҕэ» кэпсээнигэр кылааһыгар хаалбыт, кылаас хоруола Ньургун уонна кини аргыс уола, Айаал, мүччүргэннээх сырыылара көстөр. Бу персонажтар иккиэн утары тураллар. Сюжет кинилэр тула сайдар. Ньургун – конфлигы төрүттээччи. Т.П. Находкина «Хоһоон» кэпсээнигэр күннээҕи түбүккэ буккулла сылдьан, уруогун аахтарын умнубут Наташа кыыс туһунан кэпсэнэр;
• төрөппүттэр. Айысхаана кэпсээннэригэр көстөр ийэ уобарастара олохторугар соҕотох дьахталлар. Холобур, «Аасыһыы» кэпсээнигэр Туйаара Унарова,  «Дьэ, үчүгэй баҕайы» кэпсээҥҥэ хаайыыга сытар уолун долгуйа күүтэр Даарыйа эмээхсин, «Хардарыа дуо Айталыына...» кэпсээҥҥэ икки эрдэ дьүөгэлиилэр туһунан кэпсэнэр. Кинилэр оҕолоро «ахтыһыыттан долгуйбут сүрэхтэр тиҥиргэччи тэппит тыастарын өйдөөн истибэтэхтэрэ, сүрэх-дууһа тардыспыт күүһүн бэлиэтии көрбөтөхтөрө» [3:  32]. Арай «Олох өксүөнэ» кэпсээҥҥэ икки оҕо амарах ийэтэ, Фаина, балыырга түбэһэн хаайыыга киирэр. Ол эрэн, кини хаайыыттан босхолонон баран, оҕолоругар төннөр. Данилалыын кырдьар саастарыгар бииргэ буолаллар. Т.П. Находкина  кэпсээннэригэр көстөр төрөппүттэр уобарастара ордук соҕотохсуйуу тиэмэтин буолбакка, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын арыйар уобарастар. Холобур, «Дамскай» бэлисипиэт» кэпсээнигэр оҕото ынах көрдүү баран баран хойутаабытын көрдүү барбыт Өлөөнө, «Буруй — хара мэҥ буолбатах» кэпсээнигэр  Пахомовтар уоллара арыгылаан тутуллан, оскуолаҕа дьүүллэнэ бараллар. Төрөппүттэр оҕолоругар ис сүрэхтэриттэн ыалдьаллара көстөр. Т.П. Находкина кэпсээннэригэр сүтүөр ийэ (маачыха) уобараһа көстөр;
• дьахтар. Айысхаана кэпсээннэригэр көстөр дьахталлар уобарастара олорор олохторугар элбэх уустуктары көрсөллөр. «Тайыыһа» дьон албыныгар оҕустаран арыгыһыт буолар, «Аасыһыы» куорат уолун албыныгар киирэн биэрэн, соҕотох хаалар Туйаара Унарова, соҕотохсуйуу хараҥа күлүгэр хабыллыбыт Ньургуйаана Эликовна «Тохтоо даа, кэрэ түгэн», Пелагея Павловна «Таптал сулуһа», Алина Тимофеевна «Килбик иэйии», Дарья Ивановна «Албыҥҥа үктэтии». Суруйааччы персонажтара ити уустуктары туорааһыннара айымньы конфлига буолаллар. Т.П. Находкина «Сүтүөр ийэ», «Ийэ сүрэҕэ таайымтыа» кэпсээннэригэр дьиэ кэргэттэригэр ис сүрэхтэринэн ыалдьар, уйаҥ дууһалаах дьахталлары ойуулуур. Суруйааччылар куруук киһиэхэ эйэҕэс сыһыаны  эбээ уобараһын нөҥүө сырдаталлар. Айысхаана «Тохсунньу тумарыгар»,  Т. Находкина «Оҕо дьылҕата» киһи сүрэҕин ортотунан киирэн тахсар кэпсээннэригэр эбээ уобараһа мэлдьи олоххо көстөр ыарахаттары быһаара сатыыр, уйаҥ дууһалаахтар;
• эр киһи.  Айысхаана кэпсээннэригэр эр киһи уобараһа үксүн проблеманы сытыырҕатааччы сыалын толороллор (Дуолан «Килбик иэйии», Хомустаан Иванович «Таптал сулуһа», Михаил Афанасьевич «Бу дьиэҕэ уһаамыах» уо.д.а.). А.Е. Варламова-Айысхаана «Кэмсилгэн» кэпсээнигэр Проня уол – сүрүн герой. Күүлэйи батыспыт эдэр уол балта, быраата, ийэтэ күннээҕи түбүккэ баттата сылдьалларын өйдөөн көрбөт. Оттон Т.П. Находкина «Соһуччу үөрүү» кэпсээнигэр Иван Михайлович орто саастаах, оҕото суох кэргэннээх эр киһи, «Хатыҥчааҥҥа тиэрдэр суол» кэпсээҥҥэ Руслан Николаев оскуоланы бүтэрэн үөрэххэ туттарсаары кынатын куурда сылдьар эдэр уол уо.д.а. тапталларыгар бэриниилээх, инникигэ эрэллээх эр дьон.

Онон, А.Е. Варламова-Айысхаана уонна Т.П. Находкина кэпсээннэрэ майгыннаһар да, уратылаһар да өрүттээхтэр. Тиэмэ, проблематика өттүнэн майгыннаһаллар. Оттон уобарастарын көрдөххө, уратылаһаллар. Айысхаана ордук улахан дьону кэпсээннэригэр хоһуйар, Т.П. Находкина оҕолору көрдөрөрө ордук сатабыллаахтык табыллар. Айысхаана кэпсээннэрин оҕолор уобарастарын нөҥүө улахан дьоҥҥо туһаайар диэн этиэхпитин сөп. Т.П. Находкина кэпсээннэрэ оҕолорго анаммыттар.

Сэһэн. А.Е. Варламова-Айысхаана «Хахсаат тыал» сэһэнигэр нуучча тылын учууталынан анаммыт Нарыйа Алексеевна диэн эдэр учуутал туһунан кэпсэнэр. Нарыйа Алексеевна  саҥа үлэлии кэлбит сиригэр ыарахаттары көрсөр (олорор дьиэтин усулуобуйата, оскуола олоҕо, соҕотохсуйуу). Оҕолорго сөбүлэппит эдэр кыыс, салайааччы күһэйиитинэн бу оскуолаттан барарыгар тиийэр.

Т. Находкина «Олох оҕо оонньуута буолбатах» сэһэнигэр куораттан чугас илин эҥээр түгэх дэриэбинэтин оскуолатын олоҕо көстөр. Сыл быысталаан кэлбит эдэр учууталлар сыһыаннара ойууланар. Ол курдук Нарыйа ис киирбэх, кэрэ дьүһүннээх, эдэр эрчимнээх кыыс оҕо «олохпор соҕотох хаалаары гынным» -  диэн санааттан тиийээт, арыгыһыт төрөппүттэрдээх, Григорийдыын, «гражданскай брагынан» олороллор. Итини сэргэ бу сэһэҥҥэ физкультура учуутала, Сергей Николаевич, Маринатын кытта  Нарыйаттан сылтаан сойбут сыһыаннара көстөр. Айымньы геройдарын нөҥүө  автор олоххо киһи бэйэтин миэстэтин буларыгар ыксаабакка, тулуурун киллэрэн күүстээх санааланарга үөрэтэр.

Нарыйа дьон тылыгар киирэн, дойдутугар күрээн төннүбэтэҕэ, Сергей кистэлэҥ сыһыанын Нарыйаҕа эр санаатын киллэрэн, эрдэ эппитэ эбитэ буоллар, Григорий итинник ыарахан оһолго түбэһиэ суоҕа этэ. Ол эрэн, ити оһолго түбэһэн Григорий бэйэтэ төбөтүгэр айан оҥорбут Нарыйалыын таптала дьиҥнээх олоххо сатаан табыллыбатын билэн, ыарахан эпирээссийэҕэ киирээри сытан, Сергей Николаевичка билинэр. Онон сэһэн түмүгэ таайтарыылаахтык түмүктэнэр диэххэ сөп. Ааҕааччы бэйэтэ торумнууругар суруйааччы кыах биэрбит. Сергей Нарыйатынаан бииргэ буолаллар дуу, суох дуу?

Тиэмэ:  А.Е. Варламова-Айысхаана уонна Т. Находкина учуутал идэтин толору баһылаабыт, оҕо эйгэтигэр өр сылларга үлэлээбит, үлэлиир дьахтар суруйааччылар бу сэһэннэригэр оҕолору, учууталлары, тыа сирин дьонун-сэргэтин, олоҕун-дьаһаҕын сырдаталлар.

Проблематика:  А.Е. Варламова-Айысхаана «Хахсаат тыал» сэһэннэригэр учуутал уонна үөрэнээччи икки ардыгар тахсар алҕастары, үөрэтии-иитии ньыматыгар учуутал көтүмэхтик сыһыаннаһар түгэннэрэ баарын проблема быһыытынан көрдөрөр. Т. Находкина «Олох оҕо оонньуута буолбатах» сэһэнигэр киһи-киһиэхэ сыһыанын, таптал проблематын туруорбут.

Айымньы персонажтара: бу икки суруйааччы прозаическай айымньыларыгар, уобарас өттүнэн ыллахха, дьахтар уобараһа баһыйар. Суруйааччылар айымньыларыгар көстөр дьахтар аймах олох араас эйгэтигэр сыһыаннаах. Ол эбэтэр олохтон кэлэйбит, араас кэккэ мэһэйдэртэн сатаан босхоломмотох, арыгыны доҕор оҥостубут дьахтар, бэйэтин көрүнэр, мааны, баай дьахталлар, ыал киэн туттар маанылаах ийэлэрэ, уонна учуутал дьахталлар ойууланаллар.

А.Е. Варламова-Айысхаана «Хахсаат тыал», Т. Находкина «Олох оҕо оонньуута буолбатах» сэһэннэригэр саҥа олох киэҥ аартыгар үктэммит, эдэр учуутал кыыс уобараһа арыллар. Суруйааччылар героинялара сэһэҥҥэ кэккэ мэһэйдэри көрсөллөр.

«Хахсаат тыал» Нарыйа Алексеевна – коллективы кытта сатаспат, олорор дьиэтин усулуобуйата, арыгыһыт төрөппүттэр, мөлтөх ыал оҕолоро.

«Олох оҕо оонньуута буолбатах» Нарыйа Васильевна  табыллыбатах таптала, учууталлары кытта сыһыана, дьон сымыйа тылын итэҕэйиитэ.

Майгыннаһар өттүлэригэр главнай героинялар айымньыга уобарастара толору арыллыбыт. Холобура, Нарыйа Алексеевна («Хахсаат тыал») кыратыттан аҕата суох, аҥардас ийэҕэ элбэх бииргэ төрөөбүттэриниин балачча кыһалҕаны көрөн улааппыта [4: 6]. Нарыйа Васильевна ийэлээх аҕата иккиэн орто оскуола учууталлара, куруутун чиэскэ-бочуокка сылдьаллар... соҕотох мааны кыыстара...[30: 3].

Айымньыларга конфлигы сытыырҕатааччы уобарастар бааллар. Ол курдук, А.Е. Варламова-Айысхаана сэһэнигэр оскуола дириэктэрэ Лев Львович, кини атах тостор доҕоро, Харбанов уонна соторутааҕыта хаайыыттан босхоломмут Өлүөскэ Хотуоһап. Т. Находкинаҕа сэһэнигэр Нарыйа Васильевна «гражданскай кэргэнэ»  Григорий уонна ыал соҕотох уола, физкультура учуутала, Сергей Николаевич.  

Онон, А.Е. Варламова-Айысхаана уонна Т.П. Находкина айымньыларын тэҥнээн баран маннык түмүккэ кэллим:

1. Икки дьүөрэ тиэмэҕэ суруйар прозаик-суруйааччылар кэпсээннэрэ, Есин А.Б. этэринии, «универсальнай», «вечнай тиэмэлэр». Ол эрэн, суруйааччылар бэйэ-бэйэлэриттэн тиэмэ өттүнэн ыллахха, уратылаһаллар.
2. Проблематика өттүнэн ыллахха, бу суруйааччылар биир хайысхалаахтар. А.Е. Варламова-Айысхаана уонна Т.П. Находкина кэпсээннэрэ социокультурнай проблеманы көтөҕөллөр.
3. Уобарастарын көрдөххө, уратылаһаллар. Айысхаана ордук улахан дьону кэпсээннэригэр хоһуйар, оттон Т.П. Находкина оҕолору көрдөрөрө ордук сатабыллаахтык табыллар. Айысхаана кэпсээннэрин оҕолор уобарастарын нөҥүө улахан дьоҥҥо туһаайар диэн этиэхпитин сөп. Т.П. Находкина кэпсээннэрэ оҕолорго анаммыттар.