«Лезги литературадин тарсара махар чирдай къайдаяр»
учебно-методический материал

                            Халкьдин махариз В. И. Ленина ч1ехи къимет гана «Гьар са                                
махуниз гьакъикъатдин лишанар хас я. Эгер куьне аялриз к1ек ва
я кац инсандин ч1алалди рахан тийизвай мах суьгьбет авурт1а,
абуруз ихьтин мах бегенмиш жедач», — кхьенай ада.

В. Д. Бонч-Бруевича рик1ел хкизва: махарин са к1ват1алдиз
килигзавайла, Ильича лагьанай: «За кьат1узвайвал, и вири эсер-
риз социально-политический жигьетдай килигдай, абур умумиламишдай кас авач. И эсеррал бинеламиш хьана, халкьдин мурадрикай, эрзиманрикай гуьзел ктаб кхьиз жедай».

   Махар вири девиррин шаирризни гзаф бегенмиш эсерар я. «Ажеб гуьзел зат1ар я и махар. Гьарма сад са поэма я!» — лагьанай махарикай А. С. Пушкина вичин стхадиз кхьей чарче.

Ихьтин тажублувал лезги халкьдин махарални ийиз жеда. Абур гуьзел ч1алалди, яб гузвайбурун фикир желбдайвал, теснифнава. Чи махарай алатай девирра гьакъикъатда кьиле фейи женгер, классрин арада хьайи зидвилер ачухдиз аквазва, яни и эсерриз художественный жигьетдай виниз тир дережа, социальный месэлайриз мукьва хьун, абур, гьакъикъат хвена, къалурун, яни реализм, хас я.

   Лезги махара инсанри, суьгьуьрчийри, аждагьанри, чинерри, гьайванри, къушари, гьашаратри иштиракзава, гьавиляй абур, адет тирвал пуд чкадални пай жезва: яшайишдин махар, суьгьуьрдин махар ва гьайванрикай теснифнавай махар.

   Махар мана-метлебдин, художественный кьет1енвилерин жигьетдай са шумуд жуьредиз паюнин машгьур къайда чеб-чпихъ галаз сихдаказ алакъалу тир кьве лишандал бинеламиш хьанва. А лишанарни агъадихъ галайбур я: социальный ва я яшайишдиз: хас зидвилер ва суьгьуьрдин аламатар.

И ва маса лишанралди лезгийрин махар Дагъустандин ва Кавказдин халкьарин махариз мукьва я. И карди вири Кавказдин халкьариз махарин умуми фонд авайдан гьакъиндай шагьидвалзава. Лап важиблу лишанрин жигьетдай сад тир а фондуник гьар са халкьдин эсерриз хас тир милли кьет1енвилернн ква. Ик1, саки вири халкьарин махара тикрар жезвай сюжетрик лезгийри анжах чпин уьмуьрдив кьазвай, тикрар техжер лишанар, чпин милли къилихрин, яшайишдин, эпический, эстетический кьет1енвилер кутазва.

    Яшайишдин махар. Лезгийрин яшайишдин махар халкьдин майишатдихъ, гьар йикъан кар-кеспидихъ, к1валин-йикъан къайгъуйрихъ галаз алакъалу я. Яшайишдин махарай халкьдин уьмуьрда жезвай экономикадин, социальный ва къанажагъдин дегишвилер, ц1ийивилер ва мурадар-метлебар, кьат1унар аквазва.

    Урусрин ч1ехи критик Г. В. Белинскийди яшайишдин махариз, тафаватлу яз, еке къимет гана, вучиз лагьайт1а абурай «халкьдин ацукьун-къарагъун, к1вал-югъ ва ахлакь» аквазва.

    Лезгийрин яшайишдин махара акьулдин, камалдин тарифзава. Халкь девлетдихъ ваъ, акьулдихъ инанмиш я. Гьавиляй «Нехирбандин акьуллу руш», «Акьул ва бахт», «Акьуллу гада» ва маса махара акьулди вичин иеси гьикьван хьайит1ани четин уламрай акъудзава, хата-баладикай хкудзава.

Ушайишдин махара дуьньядикай пай ат1анвай кесибрикай вик1егь, намус михьи, мерд ва гьахъ гвай инсанар жезва. Ц1иц1али, Гачал, Кваса, Малла Насредин, месела, гьа ихьтин геройрикай я.

Кесиб дагъвийриз чизвай: къецепатан душманрикай, ханаринни беглерин зулумдикай хуьн патал абуруз чеб сад хьунухь, дуствилелди яшамиш хьун чарасуз я. Гьавиляй са бязи мецин яратмишунрикайни ихьтин фикирар хкатзава.

    Месела «Шет1ни П1ет1» махуна кесиб аялар дустар жезва, абуру сада-садан тереф хуьзва ва чеб хьтин кесиб аялрик хкуьрзавай девлетлуйрин гадаяр гатазва.

   Яшайишдин махара яшлу инсанрин, яни агъсакъалрин, тарифзава, абурувай жегьилри акьуллу меслятар къачун, тежриба чирун хъсан кар яз гьисабзава.

Месела, «Чубан гада» махуна, анжах кьуьзуь касдин акьуллу меслятдиз яб гайила, чубан гада девлетлу серкердин лук1виликай азад хьана.

Махарин кьилин геройриз зегьметчи инсанрин лап хъсан хесетар (мердвал, вик1егьвал, вафалувал, инсанпересвал, ватанпересвал, мергьяметлувал, зегьметдал рик1 хьун ва мсб.) хас я. Им дуьшуьшдин кар туш — им халкьдин эрзиман тир.

   Уьмуьрдин махари яб гузвайди ва я к1елзавайди къешенг ком- позицийралди, яргъи, са шумуд хилекай ибарат сюжетралди желбзава. Социальный рехнеяр, зидвилер дуьздал акъудиз махариз абурук квай сатиради ва юморди куьмек гузва.

   Гзаф махарин кьилин элемент ягьанатдин хъвер жезва. И яракьдин куьмекдалди девлетлуярни фекьи-фахра русвагьзава, кесибрин камаллувални дерин кьат1унар къалурзава. Ханар, беглер, девлетлуяр зегьметчи халкьдиз девлерин, аждагьанрин, гъуьлягърин, вагьши гьайванрин шикилда аваз аквазва.

Яшайишдин махара отрицательный геройрин (девлетлуяр, савдагарар, фекьияр, кавхаяр, ханар, беглер) аксина пагьливанар— ваъ, адетдин кесиб инсанар (лежберар, чубанар, нехирбанар) акъвазнава. Кесибрин терефдал алай геройрин жергедик дишегьлиярни ква.

Месела, «Нехирбандин акьуллу руш» махуна адетдин нехирбандин руш вичин гъуьлелай—пачагьдилай акьуллу я. Гьавиляй пачагьдин эвез пачагьлугъдин четин месэлаяр папа регьятдиз ва гьахълувилелди гьялзава.

Инсандиз хас ч1уру хесетар (намуссузвал, ахмакьвал, мискьивал, мергьяметсузвал, нефсинин къативал ва мсб.) русвагьзавай махарин герояр, адет яз, ханар, девлетлуяр ва фекьияр жезва.

Месела, «Пуд фекьи» махуна ихьтин адетдин дуьшуьшдикай суьгьбетзава: рехъди физвай кесибди санал акъвазнавай пуд фекьидиз салам гана. Фекьияр, салам гьарда вичиз ганвайди я лугьуз, гьуьжет хьана. «За салам виридалайни ахмакьдаз гана», — лагьана кесибди. Фекьийри чпи авур ахмакьвилер рик1ел хкиз башламишна. Кесибди эхирдай лагьана: «За салам квез пудазни гана, куьн пудни ахмакьар я».

Махарин геройрин хесетар, амалар, гьерекатар (вафалувал — вафасузвал, ватанпересвал — хаинвал, мердвал — намердвал, вик1егьвал — ажузвал, акьуллувал — кимивал ва ик1 мад) яшайишда дуьшуьш жезвай, гьакъикъатда авай инсанрин, литературадин эсеррин геройрин хесетриз, амалриз, гьерекатриз мукьва я. Яни: яшайишдин махари чеб талукь тир девир, гьа ч1аван гьакъикъат къалурзава.

   Яшайишдин махар, иллаки куьруьбур, чпин мана-метлебдиз; туьк1уьр хьуниз килигна, мад са шумуд чкадал пай жезва: миск1ал-махар, лутуйрикай, къабачийрикай, угърийрикай ва абдалрикай теснифнавай махар, хъуьруьн квай махар — къаравилияр.

«Бубадин хазина» махуна, месела, дагъвийрин хъсан адет — кьуьзуьдаз гьуьрмет авун рик1елай алуднавай; яшлу бубадихъ гелкъвен тийизвай стхайрал хъверзава, абур русвагьзава.

Яшайишдин махарин къиметлу тереф ам я хьи, абуру инсанар намуслу ва гьахълу яз вердишарзава, хуьре-к1вале дуствилелди дуланмиш хьуниз эвер гузва, къанажагъ авачир девлетлуйрални фекьийрал хъверзава.

   Яшайишдин махари к1елзавайдаз инсанпересвилин, зегьметдин ва ахлакьдин тербия гузва.

Халкьдин фантазияди чпин классовый душманрин къаматар рик1елай алат тийидай шикилра аваз къалурзава.

Месела, кьве кьил, пуд кьил, ирид кьил алай девлер, гъуьлягъар, халкьдин фикирдай, лап зегьерлу душманрин шикилар я.

Лезги халкьдин са бязи махариз герояр миск1алралди рахун, сада садав четин суалар вугун, жавабар гун хас я. Ихьтин махариз илимдин литературада мах-миск1ал ва я миск1ал-мах лугьузва. Абур гьам махариз, гьамни миск1алриз ухшар я, Месела, «Нехирбандин акьуллу руш» миск1ал-мах я.

   Суьгьуьрдин махар. Суыгьуьрдин махар инсанри дегь заманайра теснифиз башламишна. Чеб гъавурда авачир т1ебиатдин шикилриз, гьерекатриз ва вакъиайриз жаваб гана к1анзавай. Т1ебиатдин къуватдин вилик ажуз инсандиз къудратлу юлдаш, куьмекчи герек тир, инсанрин куьмекдиз суьгьуьр, суьгьуьрдин махар атана.

Лезгийрин суьгьуьрдин махарин герояр бинедай адетдин инсанар я. Анжах лазим хьайила, абуру чпин аламатдин гьерекатар т1ебиатда авачир къуватрин (чинерар, шейт1анар, суьгьуьрчияр ва мсб.) куьмекдалди кьиле тухузва. 5-классда чирзавай «Гьуьлуьн шив» суьгьуьрдин махарик акатзава.

Сюжетдин ва композициядин жигьетдай суьгьуьрдин махар жуьреба-жуьре художественный кьет1енвилералди тафаватлу жезва.

«Гьуьлуьн шив» махунихъ битав композиция ава, адан гьерекатар шарт1аривни себебрив кьадайвал кьиле физва.

Бязи дуьшуьшра суьгьуьрдин махар яшайишдин махариз мукьва я. Месела, аялрин рик1 алай махарикай сад «Аци-Баци» я. И махуна кьве кьилин герой: Аждагьа ва Аци-Баци дуьшуьш жезва. Абур аялрин вилерикай гьар сад са шикилда аваз карагзава: Аждагьа — гужлу, ивидихъ къаних, чарадаз писвал к1анзавай кас я: Аци-Баци, акси яз, ихтибарлу, мергьяметлу, рик1 ачух, лагьай гафунихъ инанмиш жедай кас я.

Суьгьуьрдин махари чаз инсанрин гьерекатриз ва алакъайриз къимет гуз куьмекзава.

    Гьайванрикай теснифнавай махар. Гьайванрикай теснифнавай махари инсанрин арада авай алакъайриз, гьерекатриз айгьам ийизва. Абур баснийриз мукьва куьруь-куьруь эсерар я.

Ихьтин махара жанавур къанихди, къуьр ажузди, сик1 амалдарди, лам ахмакьди, сев вичин къуватдихъ инанмишди, цегв зегьметдал рик1 алайди яз къалурзава.

Месела, «Куьпдик акатай чакъал» махунай сик1 амалдар, фендигар, чакъални к1амаш гьайван тирди аквазва.

   Гьайванрикай теснифнавай махара къуватлу ва ахмакь гьайванар (жанавур, сев, аслан) ажуз ва амалдар гьайванрал (къуьр, сик1, чакъал, кац) гъалиб жезва.

   Лезгийрин махарин ч1ехи пай гьайванрикай теснифнавай махари кьазва. Им т1ебии кар я, вучиз лагьайт1а лезги халкьдин майишат малдарвиликай ибарат я, дегь заманайрилай инихъ халкь гъуьрч авунал, балугъар кьунал машгъул тир. Гьавиляй инсанриз гьайванрин, къушарин, балугърин амалар, хесетар, къилихарни чир хьун лазим къвезвай.

   Амма гьайванрикай теснифнавай махар анжах са гьайванрикай туш. Абурай чаз чеб теснифнавай девирдиз хас социальный терефарни ачухдиз аквазва.

П. К. Услара XIX асирдин юкьвара лезги халкьди сик1рекай теснифнавай мах кхьенай. Сик1рен т1вар Фалфараш-ахун я. Адак халкьди фекьидиз хас хесетар: амалдарвал, фендигарвал, мискьивал, къанихвал, хаинвал кутунва. Винел патан акунрайни абур сад садаз ухшар я: кьведакни чуру ква, кьведан гъилени теспягьар ава, кьведни жадуяр, мунафикьар я.

    Лезгийрин гьайванрикай теснифнавай гзаф махарин кьилин герой Сик1 я. Саки вири махара Сик1рен гьерекатар, амалар, рахунар кесиб, амма акьуллу инсандин гьерекатриз, амалриз, рахунриз ухшар я.

Гьайванрикай теснифнавай махар чпин социальный терефралди яб гузвай ва я к1елзавай инсанриз бегенмиш жезва.

Халкьдин мецин эсерар Советрин девирдани теснифун давам жезва. «Ленинакай мани», «Бахтлу хзан» ва маса махар советрин девирда арадал атанвай эсерар я. Абур хурун прозадик акатзава.

   Советрин девирдин гзаф махарин герояр виликан батракар, кесиб лежберар, хендедаяр, етимар я. Ц1ийи девирда абурун дуланажагъ дибдай дегиш хьанва. Махарай халкьдин куьгьне ва ц1ийи девирдин уьмуьр, бахтлу девир патал ч1угур женгер, истисмарчийрин т1ебии эхир аквазва.

   Советрин девирдин махара дуствилин, стхавилин темаяр артмиш жезва. Дагъвияр чпин мурадрив агакьнава, абуру культурадихъ ва савадлувилихъ ялзава. Махара кьет1ен чка дагъви дишегьлидин къаматди, адан кьадар-кьисметди кьазва. «Ленинакай мани» махунин кьилин герояр гамар хразвай уст1арар дишегьлияр я.

   Гила дишегьлидиз вири ихтиярар хьанва, адан акьулдиз ва алакьунриз лайихлу къиметни гузва. И кар «Пуд стха» махунайни аквазва: гъвеч1и стхади папан акьуллу меслятриз яб гана, майишат тешкил авурла, к1вале булдалди т1уьн-хъун пек-партал, девлет ва берекат хьана.

   Яшайишдин махарай советрин девирда инсандин дуланажагъ, ацукьун-къарагьун, т1уьн-хъун, пек-партал дегиш хьанвайвал аквазва. И жигьетдай «Бахтлу хзан» мах мисал яз къалуриз жеда. Адакай ихьтин фикир хкатзава: виридалайни бахтлуди гзаф аялар авай, меслятдалди яшамиш жезвай советрин хзан я.

    Советрин девирдин махарай аквазвайвал, инсанри чпиз аквазвай ва кьиле физвай гьерекатриз, вакъиайриз дуьз къимет гузва абур авайвал къалурзава.

Махар хьиз, ц1ийиз тесниф жезвай манияр, къаравилияр ва маса эсерарни уьмуьрдин чи йикъарин вакъиайриз, гьерекатриз, гьалариз мукьва я. Абура иштиракзавай персонажарни фялеяр, колхозчияр, инженерар, муаллимар, пионерар ва мсб. я.

       Махарин художественный кьет1енвилер. Ахтармишунри къалурзавайвал, лезгийрин махариз художественный жигьетдай хейлин кьет1енвилер хас я.

Экономикадин ва культурадин алакъаяр себеб яз, лезги махарин сюжетар къунши халкьарин махарин сюжетриз ухшар я. Мисал патал Малла Насрединан кьисаяр къалуриз жеда.

    Гзаф махарик, иллаки яшайишдинбурук, къундармаяр, яшайишда тежедай вакъиаяр квач. Абур уьмуьрдай къачунвай гьакъикъи вакъиайрал бинеламиш хьанва. Ихьтин махарин кьилин геройни кесиб лежбер, зегьметчи я.

Яшайишдин махара социальный месэлаяр уьмуьрди истемишзавайвал туьнтдаказ гьялзава: акси къуватрин женг сада сад гатуналди, ара-бир ягъуналди куьтягь жезва. Ихьтин ягъунра, адег яз, кесиб гъалиб жезва.

Махариз яб гузвайдан фикир чпел желбдай сюжетар, ранг ядай гафар, акси къуватрин акьунар хас я.

      Лезги махар адет хьанвай «хьана кьван, хьанач кьван» гафаралди башламиш, «абур гьана амаз, зун иниз хтана, за квез и махни хкана» ва я «зани т1уьна, хъвана, анжах спелар кьежена» гафаралди куьтягь жезва. Анжах тек-туьк дуьшуьшра лезги махарихъ ихьтин башламишун ва эхир тахьун мумкин я.

Жанрдилай аслу яз, суьгьуьрдин, яшайишдин ва гьайванрикай теснифнавай махариз жуьреба-жуьре ранг ядай гафар (гекъигунар, эпитетар, метафораяр ва мсб.) хас жеда.

   Яшайишдин ва суьгьуьрдин махарик пуд сеферда тикрар жезвай гьерекатар, шейэр ва гьисабар ква. Месела, «Далалу бегьли» махуна кьилин геройди мугьмандиз пуд сеферда ихьтин гафар лугьузва: «Са мекве авай кишмишар це, за ваз са акьуллу гаф лугьуда», «Чубан гада» махуна серкерди чубандин вилик пуд шарт1 эцигзава.

Лезги махара мукьвал-мукьвал ихьтин гафар ишлемишзава: «хабар никай», «пачагь, вун сагърай», «дере ат1уз, тепе ат1уз», «ирид цавар, ирид чилер», «са ц1илни ц1илих» ва мсб.

Махарин ч1алаз ритмика, ара-бир рифмаламишунни хас я.

Гзаф махара диалогар (кьве касдин рахунар), къенепатан монологар (герой рик1яй вич вичихъ галаз рахун), герой т1ебиатдихъ элкъвена рахунар дуьшуьш жезва. Месела, «Бахтлу хзан» махуна лап яргъи диалог ава.

Махарин геройри чпин рахунра халкьдин мисалар ишлемишзава. Мисалар иллаки яшайишдин махара гзаф дуьшуьш жезва. Месела: аквардалай такварди гзаф я; кьисметди чина вилер тунва; лагь лугьуналди лугьуз жедач, рик1е авайди къалуз жедач; сад сик1 хьана, муькуьди — сик1рен тум, ва мсб.

Лезги махарик ягъун-кьиникь, ивияр икъичун лап т1имил ква, акси яз, абур шадвал, хъвер, зарафат, гележегдихъ инанмишвал кваз туьк1уьр хьанва.

Лезги халкьдин эсерриз чпин гуьзелвал, къешенгвал тикрар тежедай махсусвал ва милливал хас я.

Лезги халкьдин махарин къиметлу терефрикай сад ам я хьи, абурухъ яб гузвайбуруз ва я к1елзавайбуруз тербия, насигьат гудай зурба къуват ава.

Махарик квай насигьатни ачухдиз аквазва, аялни гъавурда акьадайвал, винел ала. Гьавиляй махарин героярни кьве чкадал пай жезва: хъсанбур, мердбур, мергьяметлубур ва писбур, намердбур, мергьяметсузбур. Сад лагьайбурун, яни хъсанбурун, ролда, адет яз кесибар ва зегьметчияр, кьвед лагьайбурун, яни писбурун, ролда девлетлуяр ва муьфтехурар ава.

   Махар чирун. Махар школада 4 — 6 классра чирзава: «Кьилиз акъуд тавур веси», «Вафалу дустар», «Вахт тахьанмаз сив хкудай сик1 ва мсб.

Махар чирзавай тарсар муаллимдин суьгьбетдилай башламиш жеда. И суьгьбетдин вахтунда муаллимди аялриз гьихьтин махар таниш ят1а, чизват1а, сифтегьан классра к1елнават1а малумарда. Гьар са халкьдихъ вичин милли общественный ва тарихдин шарт1ар, вичин художественный культура вилик физвай рекьер авайди ачухарда. Ихьтин шарт1ара халкьдин милли къилихар, милли руьгь арадал къвезвайди, дигмиш жезвайди лугьуда. Махариз милли лишанар, милли руьгь хас тирди тестикьарда.

Муаллимди къейдда: мецин эсеррай аквазвайвал, халкь са кардихъ к1евелай инанмиш тир —дуьньяда гьахъ ава, гьахъ эвел-эхир винел акьалтда, ам гъалиб жеда. Гьавиляй лезги халкьдин махарин кьилин герояр гьахъ патал женгина ава, абур и женгина гъалиб жезва.

Муаллимди аялар ихьтин фикирдал гъида: махарай чаз неинки инсанрин, классрин арада авай алакъаяр, гьак1 халкьдин мурад-метлеб, фагьум-фикир, философия, психология аквазва. Халкьдин мурад вичин зегьмет кьезиларун, чеб тух хьун, чеб бахтлу хьун тир. Гьавиляй махара геройрин мурадар кьилиз акъатзава.

   Тарсунин виридалайни важиблу пай — мах муаллимди ва адалай чешне къачуна аялри ахъаюн я. И кардиз гьар тарсуна 15 — 20 минут вахт серфна к1анда.

   Махар аялрив ролриз пайна к1елизни таз жеда. И кардиз му-
аллимди вилик амаз гьазурвал аквада: гзаф диалогар квай мах
(месела, «Вахт тахьанмаз сив хкудай сик1» 4-классда) хкяда, ро-
лар пайда, ролриз талукь текстер тайинарда, т1вар кьунвай аялриз
текст к1валера ва я классда к1елун тапшурмишда, абурун к1елу-
низ яб гуда, гъалат1ар туьк1уьр хъийида ва ик1 мад.

Ахпа аялар к1елай мах суьгьбет хъийиз эгеч1да. Мах суьгьбет
авун — виридалайни важиблу, виридалайни жавабдар ва четин кар я. И жигьетдай муаллимди вичелай чешне къалурда. Муаллимди-
лай мах устаддиз суьгьбет ийиз алакьунилай аялриз гележегда
махар к1ан хьунухь аслу я.

Суьгьбетдин вахтунда муаллимди аялар махарин текстериз ки-
лиг хъийиз, абурай вичин жавабриз талукь ч1укар, предложенияр
ва я ранг язавай гафар хкякъиз, чпин жвабар тестикьариз вердишарда.

Мах суьгьбет хъийидайла, аялри чпин рахунра халкьдин мецин
эсерриз хас гекъигунар, ранг ядай гафар, эсерар, адет яз, башла-
миш ва куьтягь жезвай гафар ишлемишда.

Махар чирзавай терсара кьилин фикир абур анализ авуниз гуда. Махарин кьилин герояр, кьилин мана, кьилин гьерекатар тайи-
нарда. Мецин эсерар анализ ийидайла, аялрин фикир ихьтин ме-
сэладал желбда: кьилин герой махунин амай геройрилай са куь-
нални тафаватлу жезвач; анжах четинвилер гьалтайла, гьерекатар
яц1а гьатайла ва я юлдашар бахтсузвиликай къутармишун, абу-
руз куьмек гун чарасуз хьайила, кьилин геройди вичин къагьри-
манвал, вичин мердвал, вафалувал къалурзава. Месела, «Кьилиз
акъат тавур веси» махуна кьилин герой гьа ик1 малум жезва.

       Махар чирзавай тарсара муаллимди аялар ц1ийи ва четин гафарин гъавурда твада, яни аялрин ч1ал гегьеншардай к1валах тухуда.

«Кьилиз акъат тавур веси» махуна аялриз таниш тушир ихьтин гафар ва ибараяр дуьшуьш жезва: веси, къадим, вилаят, кьибле, мулк, эхир нефес, сейир, лаз-яр, сачах, мензера, кемен ва мсб.

Гьар са мах к1елдайла, абурун ч1ал анализ ийидайла, аялар анай халкьдин сиве авай гафар, мягькем ибараяр, къушаба гафар, мисалар чара ийиз вердишарда, абур литературадин тетрадра кхьида. Четин ва ц1ийи гафарин мана муаллимди ачухарда. И кар патал аялар жуьраба-жуьре словарар — гафарганар (лезги ч1аланни урус ч1алан, синонимрин, омонимрин, фразеологиядин) ишлемишиз вердишарда.

     Махарин ч1алан винел к1валахдайла, гуьзетунар тухудайла, аялри чпин мисалар ихьтин таблицада кхьида:

Ч1алан кьет1енвилер

Текстинай мисалар

1. Ч1алан регьятвал.
2. Ч1алан къешенгвал, девлетлувал.
3. Гекъигун.

1.

2

3.

     Махар чирзавай тарсара шикилар, абурукай эпифильмаяр ишлемишиз жеда. Абур аялри чпи ч1угвада ва эпидиаскопдин куьмекдалди къалурда. «Кьилиз акъуд тавур веси», «Куьпдик акатай чакъал» ва маса махарай, тежрибадай аквазвайвал, гуьзел эпифильмаяр теснифиз жеда.

Махар чирзавай тарсара аялриз алава тапшуругъар гуз жеда:

а) махунай сад ва я са шумуд геройдиз талукь фикирар кхьин;

б) вучиз а геройдикай инсанриз сад хьтин фикир авачт1а ачухарун;

в) ч1алаз ранг язавай гафар, гекъигунар кхьин;

г) мисалар кхьин; ва ик1 мад.

К1елай махариз ухшар авай махар теснифунни теклифиз жеда. И карди аялар чпин эсерар теснифунал желбзава, гьавиляй шаддиз ихьтин тапшуругъар кьилиз акъудда.

Аялриз махарин мана-метлеб гьик1 чир хьанват1а тайинарун патал муаллимди ахьтин суалар вугана к1анда хьи, герек а суалри аялар сад, кьвед, пуд предложенидикай ибарат жавабар гуниз мажбур ийин.

Жавабар неинки мана-метлебдин, гьак1 грамматикадин жигьетдайни тамамбур хьун лазим я.

Тарсунин эхирда муаллимди аялар вири махунин мана-метлебдин гъавурда твазвай, махуникай къачур чирвилер умумиламишзавай суьгьбет тухуда.

И суьгьбетдин вахтунда муаллимди аялрин фикир махунин бязи кьет1енвилерал желбда: махара кьиле физвай гьерекатра т1имил ксари (геройри) иштиракзава; гьар са геройдикайни тамамдиз, яргъалди раханва, адан характеристика ганва, образ ачухарнава. Герояр, махуниз яб гузвайбур регьятдиз гъавурда акьадайвал, кьве чкадал: хъсанбуруз (положительный) ва писбуруз (отрицательный) пайнава. Махариз къешенг, яб гузвайди ва я к1ел- завайди вичелди желбдай сюжет хас я. Гьар са геройдин гьерекатриз, амалриз, хесетриз дуьм-дуьз къимет гузва. IV—VI классра к1елзавай махар («Кьилиз акъуд тавур веси», «Пачагь хьайи яц», «Гьуьлуьн шив» ва мсб.) гьа ихьтин эсерар я.

      Махар чирзавай эхиримжи тарсара аялри муаллимдин куьмекдалди халкьдин мецин эсерар сад-садав гекъигда,чпин къиметар гуда ва лазим тир къейдер ийида.

МКОУ «Эминхуьруьн умуми юкьван школа»

«Лезги литературадин тарсара махар чирдай къайдаяр»

темадай

доклад.

                              кхьейди                   лезги чlаланни литературадин муаллим

 Джигерова Дж.Г.

2018-2019