«Думчук-Кожай – бай аңгының тɵлээзи»
план-конспект урока (8 класс)

Темазы

    «Думчук-Кожай – бай аңгының тɵлээзи»

Кичээлдиң хевири

билиглерни долузу-биле ажыглап, боттандырарынын кичээли.

Сорулгалары

ϴɵредиглиг. ϴɵренген чогаалынга хамаарышкан билиглерин делгемчидери; чогаалда чуруттунган овур-хевирлерни сайгарып база аянныг номчулганы шын, тода чорударынга ɵɵредир болгаш чаңчыктырар.

Сайзырадыр. Чогаалдын маадырларының овур-хевирлерни ханы сайгарып, кылдыныгларга хамаарыштыр боттарынын бодалын илередип билирин чедип алыры, калбак чогаалга сонуургалын оттуруп, чогаадыкчы чоруун, аас болгаш бижимел чугаазын база логиктиг боданыышкынын сайзырадыр.

Кижизидикчи. Тургустунуп келген чидиг айтырыгларны шиитпирлеп, сайгарарынга ооредири.

Эртемни ɵɵредириниң

т\ёнелдери

Бот-тускайлаң: чогаалдың утказынга дүүштүр диалог-маргылдаага киржип,  ɵске эштериниң, башкызының бодалын дыңнап билир, шын үнелеп, киржип, бодунуң бодалын шынзыдып, камгалаар.

Эртемнииниё: ɵɵренип турар темазын сонуургаар, чаа кол билиглерни медерелдии-биле шиңгээдип алыр. Сɵзүглелди аянныг шын, тода номчуур, ɵске чоннарның литературазы-биле харылзаазын тодарадыр. Чогаадыкчы ажылдарга идепкейлиг киржир.

Метапредметтиг:  бот-угланыышкынныг  кичээлдиң сорулгазын тодарадыр, бодунуң  ажылын башкы-биле кады үнелеп билир. Түңнелди үндүрүп, ону амыдырал-биле холбаар.

Медереп билип алырының  сɵзүглелден кол чүүлдерни шилип шыдаар, сайгарар, кичээлге алган билиин таблицаже шилчидер.

Харылзажылга  кичээлге алган билиин аас болгаш бижимел бижиир, бодунуң бодалын диалог, монолог дамчыштыр шын чиге илередир, айтырыгларны шын,тода салыр, эптиг найыралдыг ажылдаар.

Ажыглаар метод, аргалар

Чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганың, дилеп тыварының, аянныг номчулга, сайгарарының, ном-биле бот ажыл, беседа, дыңнадыг

Дерилгези

Самбыра, проектор, компьютер, презентация

Кичээлдин  кезектери

Башкынын ажыл-чорудулгазы

ϴɵреникчилерниң

ажыл-чорудулгазы

Чедип алыр түңнелдер

Организастыг кезээ

Ажылчын байдалче киирип, кичээнгейни хаара тудары.

Мендилежири.

Ажылдаарынга, билиглерни алырынга белеткел

Бот- угланыышкынныг:

ɵɵредиглиг процессче кирери

Катаптаашкын  (Актуализация)

 Эрткен кичээлде чүнү ɵɵренген силер, уруглар?

Салим Сүрүң-оолдуң «Озалааш хем» деп чогаалын ɵɵренип эгелээн бис, уруглар. Чогаал 1968 чылда парлаттынып  үнген. Тɵɵгү темазы чогаалда чырыттынган. «Озалааш хемде» хамааты дайынының үезинде Тываның барыын кожуунунга болуушкуннарны, актар, кызылдарның аразынга демиселин, аңаа бай болгаш ядыы тыва араттарның киржилгезин  чогаалчы чечен-мерген чуруп кɵргүскен.

  Онаалгада чогаалдың эгезинде эгелерни номчуп алыр болган силер, уруглар. Кайы хире номчуп алганыңарны хынаары-биле  кыска тестини кылыр.

Тести

1. Тоожуда болуушкун кайы үеде болуп турганыл? 

а) Революция мурнунда.

б) Революция үезинде.

в) Революция соонда.

2. Инек даштыг Баян-Колга, чурттап ɵскен …? 

    (Бо одуруглар кымның дугайында-дыр?) 

а) Мыкылай.

б) Арган-оол.

в) Думчук-Кожай.

3. … биеэги дег чуве кайда боор, база-ла баксыраан,  чугле изин башкарлырынга-ла ɵй. (Кымның дугайында чугаалап турар-дыр?) 

а) Хенче.

б) Мыкылай.

в) Узун-Анчы.

4. «Шынап-ла чүү адам чоор бо, мынча ботка боо соонга олуруп билбес…» ( Кымның бодалы-дыр?) 

а) Сегитмаа.

б) Хуралбай.

в) Федор.

 (Тестини хынааш, боттарынга демдектерин салдырар).

Айтырыгларга харыылаар.

Эштериниң харыыларын дыңнаар богаш үнелээр, түңнелдерни үндүржүрүнге киржир.

Тестини харыылааш, бодунуң ажылын үнелээр.

Коммуникативтиг:ɵске кижилер-биле, башкы, эш-ɵɵрү-биле харылзаа тудуп, чугаалажып билири, инициатива, идея үндүрүп шыдаары, бодалдарын чиге, дорт илередири, ɵске кижиге үнелел бээри

Регулятивтиг:бот-угланыышкынныг сорулга салып билири, план тургузуп, түңнел үндүрүп, бодунга үнелел бээри…  «чүнү билип алдым», « чүнү  билип алыр мен…»

Бот-тускайлаң: ɵске эртемнерниң теория-практиктиг билиглери-биле чергелештир шингээдири

Билигни чидиглендирери (Актуализация знаний).

Чогаалда маадырларны кандыг бɵлүктерге чарып ап болур бис?    Чүге?

Чогаалда эң кол бай аңгының тɵлээзи маадыр кымыл, уруглар?

Ном-биле ажыл.

Самбырага ийи ɵɵреникчи ажылдаар.

Чогаалда маадырларны ийи аңгы аңгыга чарып билирин чедип алыр.

Думчук-Кожай

Мотивация. Сорулганы салыры.

Ынчангаш богун кымның дугайында  ɵɵренир-дир бис?

Тема:

«Думчук-Кожай – бай аңгының  тɵлээзи».

- Думчук-Кожайның овур-хевирин чүге сайгарар ужурлуг бис, чүү деп бодап тур силер, уруглар?

Бо кичээливистен чүнү билип алыр ужурлуг бис,чүү деп сорулга салып алыр-дыр бис?

 Кандыг кижини бай аңгының  тлээзи дээрил?

Теманы тывар.

.

Билиглерни чедип алыры, чогаадыкчы ажылдар. Проблемниг (чидиг айтырыгларлыг) онаалгалар күүселдези.

Одуруг аайы-биле кыска сайгарылгалар кылыр.

 1-ги бɵлүк: Думчук-Кожайның портреди, овур-хевиринде онзагай чүүлдери, ажыл-агыйы, ядыы араттар болгаш байлар аразынга бодун алдынары.

2-ги бɵлүк: Узун-Аңчы деп кымыл, кандыг кижил?

3-кү  бɵлүк :  Мыкылайның портреди, овур-хевиринде онзагай чүүлдери.

ϴɵреникчилер харыызын номда сɵзүглел-биле бадыткаар.

Кейс-айтырыг:

Орус чогаалдан бо Думчук-Кожай ышкаш бай аңгының  тɵлээзинден сактып кɵрүңерем?

    Денис Иванович Фонвизинниң «Недоросль»-да Митрофанушканың авазы госпожа Простакованы сактып кɵрүңерем? Госпожа Простакованың Думчук-Кожай-биле дɵмей аажы-чаңын тайылбырлап кɵрүңер?

Бердинген улегер домактар кымнарга хамааржыр-дыр?

Кара доңат хем доңурган,

Кара сагыш чон доңурган.

Арыг үрезин ɵзүүчел,

Арыг сеткил бүзүрээчел.

Арт кырынга чажыың чаш,

Арат чонуңга күжүңнү киир.

Бɵлүк  бүрзү бот тускайлаң ажылдаар.

Номдан тып,  чураан чуруктарын ажыглап тургаш тайылбырлаар.

Орус литературадан дɵмейлешкек маадырларны тывары, оларны деңнеп кɵрү.

Yлегер домактар-биле ажылдаар.

Бодунуң алган билиин бɵлүкте эштери-биле шын ажыглап,  харыыны  сайгарып тывары, түңнээри.

Маадырларның овур-хевирин шын деңнеп түңнээри.

Бот -тускайлаң билген чүүлун түңнээри.

Сула шимчээшкин үези

Чараа-чеченниң  аайы-биле шимчээшкиннер кылыр.

Сула шимчээшкинге киржир.

Рефлексия

  Кандыг кижини бай аңгының тɵлээзи дээрил?

Солун чүнү билип алдым?

Сонуургаан, билген чүүлүм түңнели.

Онаалга

а)  Чогаалды чүге «Озалааш хем» деп адааныл?

 б)  Озалааш хемге революцияның болуп эгелээни.

в) Мɵңгүн-Тайга девискээринге революция мурнунда чурттап  чораан  бай  аңгының  тɵлээзиниң дугайында дыңнадыг бижип эккээр.

Кайы бирээзин шилип алыр.

Номчулгага сонуургалын бедик деңнелге чедип алыры.