"Шагаа-байырлал"
классный час (5 класс)
Предварительный просмотр:
Чаа-Хөл кожууннуң
Булун-Терек ортумак школазы
«Шагаа-байырлал»
Белеткээн: Сенди Айслу Чапаевна,
тыва дыл болгаш чогаал башкызы.
Шагаа-байырлал
Сорулгазы:1. Тыва улустуң хүндүлээчел, чаагай чаңчылдарын катап эгидер, нептередир, национал оюннарнын чамдык хевирлери-биле таныштырар; сагынгыр-тывынгыр чорукка кижизидер.
Чорудуу:
Башкарыкчы: Шагааның кол утказы- чыл эргилдезин демдеглээри, кыштын чыккылама соогунуң часкы хаттар-биле солужарын өөрүп, уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемниң элбек болурунуң эгезин байырлаары. Чаа чылдын эге айын Ак ай деп адаар, ол сүт-биле, сүттен кылган чемнер-биле холбашкан.
Шагаа-омакшылдың, оюн-тоглааның, сагыш-сеткилдиң байырлалы. Шагааны тыва улус ыяавыла байырлаар турган. Аал бурузу оран-савазын, коданын аштап-ширбиир. Чаа чылды уткуп алыр дүнеде улуг улус, чаш эммер уругдан өске даңны атсы удувас.
1-ги өөреникчи:
Чингис-Хааннын үезинде Шагаа байырлалын күскү үеде демдеглеп эрттирип турган. Ол болза сентябрь 22-нин хүнү турган. Күскү хүн биле дүннүң деңнежи бээрин барымдаалап, байырлап турганнары ол.
1267 чылда Чингис-Хаанның оглунун оглу Хубилай-хаан байырлалды февраль айже шилчиткен. Амгы үеде Шагаа байырлалынын эртер хүнүн астрологтар, чурагачы лама-башкыларның санааны-биле ай календарын ёзугаар тодарадып ап турарлар.
2-ги өөреникчи
20 чылдарда Тывага Шагаа байырлалын чүдүлге-, хүрээ-хиит-биле холбашкан дээш хоруп турган. Ынчангаш бистин ада-өгбелеривис 70 чыл иштинде Шагаа байырлалын эрттирбейн келгеннер.
Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң 1991 чылдың февраль 8-те үндүрген дугаары 104 доктаалы –биле Шагаа байырлалын тыва чоннуң национал байырлалы кылдыр доктаааткан.
3-кү өөреникчи:
Тывалар Шагааны 12 чылдын эргилдезин барымдаалап эрттирер турган.Оларның эреңгей чыскаалы бо:1. Күске чылы. 2.Инек чылы. 3.Пар чылы. 4. Кодан чылы. 5.Улу чылы. 6.Чылан чылы. 7.Аът чылы. 8. Хой чылы. 9. Сарбашкын чылы. 10. Дагаа чылы. 11. Ыт чылы. 12 . Хаван чылы.
4-кү өөреникчи
Шагаага белеткел тарааны ажаап алган соон дарый эгелээр. Тожу чурттуг ядыы кижи тоң дора дээрде бир барба балык далганын белеткеп алыр. Бир хап бести кадырып алыр. Шагаа хүнүнде кедер идиктерин база белеткеп алыр. «Кижинин идии чылыг болза, өл-шыкка алыспас»- деп ивижилер чугаалажыр.
5-ки өөреникчи:
Тараалаң черниң кижилери Шагаа хүнүнде кадык кылыр бир барба чиңге- тарааны тускай уургайга хөөп алыр, ону эрги чыл төнүп турда, уштуп алыр. Ак-тарааны бастыргаш, бир барбаны дээрбеге тырттырып алыр, ону боова, боорзак, манчы, хуужуур кылырынга ажыглаар. Бир барба арыг арбайны тускай барбага шыгжаар, ону чүгле Шагаа чоокшулап орда, чес пашка хоорар, арыглап-соктаар, хоюдур дээрбелээш, хаптарга уруп шыгжаар.
6-гы өөреникчи: Мал-маганныг болгаш шынаа черниң азы чер ортузунуң кижилери байырлал хүнүнде чонга дүлүп бээр дээш, ынчан дөгерер иртти, сергени болгаш харын-даа шарыны баш удур аңгылай шилип алыр. Оларны башкы соокта дөгергеш, хамык эъдин бүрүнү-биле үүжелээр.
1-ги башкарыкчы:
Шагаа, найыр бүдүүзү боор
Шак бо өйде магаданчыг
Аалдар өдээн аштап-ширбиир,
Артыш-шаанак чытталып кээр
Ажыл-ишчи улус чон-даа
Анаа шагда белеткенир,
Аъш-чемниң дээжизин
Амбо хунде делгеп салыр.
2-ги башкарыкчы: Ойнап-хөглеп алыр дээштиң
Оолдар-кыстар чыылган-дыр бис
Кажык, тевек, даалы, чинчи
Хамык чүүлдер четчир санныг
Аалчылар моорлап келзе,
Аажок-ла хүндүлээр бис.
1-ги башкарыкчы:
Шагаавыстың байырын ам
Тывызыктан эгелээр-дир.
Тывызыкка кандыг силер?
Дыңнаалынар, салынар че!
1.Изи дески, изии от дег . (Илиир)
2.Кадын кыстың хачызы чок, хаан оолдуң оттуу чок. (инектиң даг дижи чок, чылгының өдү чок)
3.Чылыгда чидер, чыварлыгда көстүр. (тыныш)
4.Кижиге эптиг, чымчак сыртык чүү болурул? (адыш)
5.Шын биле мегениң аразы кайы- хирел? (4 илиг хире шынны кижи караа-биле көөр, мегени кулаа-биле дыңнаар )
6.Муңгаш-Дүрбе иштинде
Мукулааш- Дарган узанды.
Дүмбей-Дүрбе иштинде
Түрү-Күчү чүткүдү. (хан-дамыр эргилдези)
2-ги башкарыкчы:
Тывызыкка кончуг-ла-дыр
Тыва тыртып каар-ла-дыр.
Дүрген-дүрген чугаалаарга,
Дүрген-чугаа таан солун
Дамырак суг даажы-даа дег,
Дагдан баткан даштар-даа дег
Боошкундан богдунгаштын
Чаржып баткан чинчилерзиг
Тос-ла дээрден тоглап бадып
Догдурашкан долу , дошту
Чарыш аъды Сараланын
Саяктаарын сагындырар
Мөөрейниң киржикчилери
Дүрген-чугаага кандыг ирги?
Дүүштүрүп көрээлиңер!
1-ги башкарыкчы:
Дүрген-чугаа ындыг-ла-дыр
Дүрген-дүрген чугаалаар-дыр.
Кожамыкка кандыг силер?
Кожа тырткаш салыылыңар. (командалар аразында кожамыктаар)
2-ги башкарыкчы:
Кожамыкка кончуг-ла-дыр
Кожа тырткаш салыр-ла-дыр
Үлегер домакка кандыг силер?
Мөөрейлежип көрээлиңер!
Эртежи кижи (эзерлиг аътка дужар);
Алгының чымчаа-идээзинде, (аъттың чаажы – ээзинде);
Мал алазы-чараш, (кижи алазы- багай);
Чок чүвени бар дивес, (чоржаң аътты маңныг дивес);
Идик бакта- эжик ырак, (эзер бакта – кодан ырак);
Чадаг чорба, аъттыг чору, (чааскаан чорба, эштиг чору).
1-ги башкарыкчы:
Үлегер домакка тергиин-не-дир
Үттеп-сургап кааптар-дыр.
Узун-тыныш кымда барыл?
Уруглар-даа, оолдар-даа келиңерем.
2-ги башкарыкчы:
Чаа чыл үнүп келир.
Чылдың чаазы, айның чаазы
Чылыг часты уткуй келдим,
Чыылганнар амыр-менди!
Шупту: амыр-менди!
7-ги өөреникчи:
Ада-өгбе бурун шагдан
Айның чаазын уткуп аарда
Оран-таңдаа чалбаргылаар,
Чажыым чажып чалбарыыйн
Чаа үнген Чаа чылым,
Ажы-төлге, арат-чонга
Амыр-менди моорлап кээп,
Эки чүүлдү элбекшит,
Бар чүүлдү байлакшыт,
Бак чүүлдү базырып көр!
Башкарыкчы:
Адап-сурап аалдап келген
Аттыг-чарлыг аът чылы
Ада-чуртум ак-көк дээри
Аяс турзун бүргетпейн көр!
Ажы-төлүм, арат-чонум
Аразында найыралдыг
Ажыл-херээн уламчылап,
Амыдырап-чурттазыннар
Чажыым чажып чалбарыыйн!
Ѳршээ, хайыракан!
Чаа чылдың йөрээли (Хаван чылы)
Күзээниңер бүдүп турзун,
Бодааныңар бодаразын!
Ѳршээ Хайыракан!
Шоштуг дайын ыңай турзун!
Чолдуг чыргал бээр турзун!
Аарыг-аржык ынай турзун!
Аас-кежии бээр турзун!
Азыраан мал арбын болзун!
Ааткыышта чаш кадык-ла болзун!
Бак-ла чуве ынай турзун?
Бай-ла чуве бээр турзун!
Курай-курай! Чаа чыл-биле!
Курай-курай! Шагаа-биле!
Түңнел. Эки тывызыктаан, үлегер домактаан, кожамыктаан, дүрген-чугаалаан, узун-тыныштаан командаларны шаңнаар.