М.Эргеп "Чартык арбай"
план-конспект урока (5 класс)

Орг. момент

-Экии, уруглар! Силерге богун эки хунну кузеп тур мен. Силер база бот-боттарынарга эки хунну кузеп калынар.

Катаптаашкын

-Эрткен кичээлде чуу деп тема өөренген ийик бис?

Кызыл-Эник Кудажының Кым эң ажыктыгыл деп тоолду өөренген бис. Тоолда кандыг маадырлар барыл?

(Сырбык, Торга, Койгун, Сыын, Кас, Тооргу, Күртү, Буур, Койгун, Элик, Теве, Аът, Хой, Дагаа, Адыг).

- Чогаалда маадырларның маргылдаазы чүнүң ужунда болу бергенил?

(Частың эртенги ыржымын бир-ле дааш үрепкен. Шак ол хенертен болган дааш-шимээнге сырбаш дээш хорадаан Сырбык Торгаже хыйланып эгелээни).

-Кандыг амытанга чаргызын чардырар деп дугурушканнарыл? Ол маргылдааны дыңнааш, адыг канчалганыл? (Адыг). Маргышты дыңнааш, илби-шидиглиг хаак ап алыйн дээш, ижээннээр үези кыш келген болгаш адыг кирген олчаан ижээй бээрге, арткан дириг амытаннар манап чадааш, соокка шыдашпайн тарап чорупкан).

-Кымның эң ажыктыынның дугайында айтырыын канчап шиитпирлеп алганнарыл? (Теве чааскаан манап арткаш, 7 хонгаш хөңнү калгаш, чаныпкан. Аал-оранында хамык ажылы манай берген. Чанып бар чыда теве боданган: Бүгү аң-мең, мал-маган шупту дөмей ажыктыг-дыр бис. Ындыг турбуже, мен-мен дээш-ле, чүгле бот-бодувусту мактангаш турарывыска, херек бүтпейн болбайн канчаар. Кым кандыг ажыктыгыл, ол ажыын-на көргүзүп чораай. Аң бүрүзү, мал бүрүзү херектиң ужурун Теве ышкаш билгеннер).

Түңнел: Делегейде дириг амытан бүрүзү боттарының кылып билир чүүлдериниң талазы-биле ажыктыг. Чүгле дириг амытаннар эвес, а кижилер база кижи бүрүзү ажыктыг, үнелиг.

Чаа теманы тыптырары:

• Ам дараазында бөгүн кичээлде ЧҮҮ деп тема өөрениривисти үстүү аалдың уругларының ажыл-ижинден тодарадып, тып көрүңерем, уруглар. ВКЛЮЧИТЬ ВИДЕО
• Айтырыглар: Тарааны тыва далганче болбаазырадырда кандыг тыва херекселдер ажыглап турар-дыр?
• Тарааны кара пашка хоорар
• Тарааны согааш, балага соктаар
• Тарааны деспиге челбиир
• Тарааны дээрбеге тыртар.
• Башкы: Эр-Хейлер! Чүү деп тема өөренир-дир бис, уруглар?
• (Тараа дугайында тема өөренир бис).
• Бөгүнгү ай, хүнү база теманы кыдырааштарыңарга бижиңер.
• М.Эргептиң “Чартык арбай” деп тоолунуң өөредиглиг утказы.
• Кичээливистиң сорулгаларын салып алыылыңар.
• 1. М.Эргептиң “Чартык арбай” деп тоолунуң өөредиглиг утказын билип алыры.
• 2. Чүге тоолду “Чартык арбай” деп адап кааныл билип алыр. ДОПЧУ-НАМДАР
•  Тоолдуң автору М Эргептиң дугайында кыска дыңнадыгдан дыңнаптаалыңар.
• Монгуш Эргеп Ноябрь 26 1922 чылда Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей суурунга төрүттүнген. Ооң кол-кол чогаалдары - Өдүгенде чайлаг деп тоожузу, Кескинди хлеб деп чечен чугаа, тоожулар чыындызы, “Хек чүге ыраажы болганыл?, “Чартык арбай деп тоолдары. Монгуш Эргеп бичии уругларга хөй-хөй чогаалдарны бижээн.
• Түңнел башкының: Эр-Хейлер уруглар! М.Эргеп хөй-хөй чогаалдарны бичии уругларга бижээн.
• Ам дараазында М.Эргептиң “Чартык арбай” деп тоолунуң кол утказын, силерниң араңарда бөлүк уругларның кылганы төлевилелге көрүптээлиңер. ВКЛЮЧИТЬ СКАЗКУ
• Тоол солун болду бе?
• Тоолдуң утказы чүү чүвеге өөредип турарыл?

1-ги Тоолдуң эгезинде бичии оолдуң кырган-ачазының чагыы өөредиглиг болган.: Ийи-чаңгыс-даа тарааны төп болбазын, үнелээрин тоолдап бергени өөредиглиг болган.

Башкы: Кырган-ачазының чагыындан ийи-чаңгыс-даа тарааны төп болбас деп өөредиглиг чагыын билип алыр бис.

2-ги Башкы: Дуңмазы чаңгыс арбайны тып алгаш, канчалганыл?

Харыы: Дуңмазы дың кара чаңгыс арбайны тып алгаш, чааскаан чивейн, а акызы-биле үлежип алыр. Акышкыларның аразында найыралды көргүскен.

Башкы: Дуңмазы ышкаш шупту чүвени үлежир деп эки аажы-чаңныг, мөзү-бүдүштүг болуксаар силер бе? Акызын берге үеде-даа кагбаан, ооң мөчү-сөөгүн безин чүктеп чедирген.

3—кү Башкы: Акызы дуңмазының берген чартык арбайын канчалганыл? Өөреникчи: Акызы чартык арбайны үнелевейн оът- сиген аразынче шывадапкан.

Башкы: Акызының чартык арбайны үнелевейн барганы тоолдуң төнчүзүнде кандыг чүүлге чедиргенил? Өөреникчи : Акызы чартык арбайны үнелевейн октапкаш, ону чип албаанының хайындан амы-тынындан чарлыыр.

Башкы: Акызының чартык арбайны үнелевейн барганы өөредиглиг болган. Чартык арбай туржук, чартык-даа арбайны үнелээр, төтчеглевес деп чүүлдү билип алыр бис.

Башкы: Акызының чагыын дуңмазы чонга дамчыдарга, мерген угаанныг өгбе чүү дигенил? Өөреникчи: Акышкыларның чоруун дыңнааш, өгбениң чартык арбай безин кижи тыны алган, тарааны төп, будаңнап болбас деп чагыы чонга өөредиглиг болган

5-ки Башкы: Тоолдуң кол бодалы чүү-дур, уруглар. Өөреникчи: Чартык арбайның үнезин көргүскени.

Башкы: Түңнептээлиңер: Ук тоол кандыг-даа чүүлге төтчеглекчи болбазын өөредип турар, чаңгыс арбай туржук, чартык арбай кижи-тынын алганын көргүскен чогаал. Чартык арбайның үнезин көргүскен чогаал болур.

Ам дараазында сула шимчээшкинден кылыптаалынар.

Матпаадыр деп оюнну холдарывыс дыштандырып, ойнаптаалыңар.

Ном-биле ажыл. Бөлүктеп ажылдаптаалыңар.

Ук номчаан чогаалывыстан уран-чечен аргаларны бөлүктер аайы-биле кайы бөлүк хөй уран-чечен аргалар тыварыл деп оюндан ойнаптаалыңар.

1-ги бөлүк – кызыл-сарыг арбай, дагыр-мыгыр салаалар, чартык арбай, көшкен аал, дың кара чаңгыс арбай (эпитеттер)

2-ги бөлүк – чартык арбай, кызыл-сарыг арбай, алдын арбай, дүктүг арбай, ала карак (эпитеттер)

3-кү бөлүк:алдын арбай, чалыы назын, өл суг (эпитеттер)

4-кү бөлүк: чалыы назын, чарык арбай, хайыралыг кара чаңгыс дуңма, алдын амы (эпитеттер)

5-ки бөлүк: хоор тараа, алдын арбай, ачы-буянныг аймак (эпитеттер).

6-гы бөлүк: чартык арбай, алдын арбай, чаңгыс арбай (эпитеттер)

-Эр-Хейлер! Уран-чечен аргалар чогаалдың дылын чечен-мергенчидип турар. Уран-чечен аргаларны тып тургаш, чүнү эскердиңер, уруглар. Эпитеттерни хөйү-биле ажыглаан. Деңнелгелер кирбээн.

1ги бөлүк – Кырган-ачазы-биле оглунуң диалогун тывар.

-Кырган-ачазы: - Бо тараа дээр чараш чемни төп болбас чүве-дир, оглум!

Оглу: -Ийи-чаңгыс арбайлар канчаарыл ол, кырган-ачай.

Кырган-ачазы: -Оо, ийи-чаңгыс деп чүү адам боор ол!. Оон туржук, чартык арбай кижи тыны алган чоор.

2-ги бөлүк Дуңмазы биле акызының аразында диалог:-Акый, акый! Алдын арбай чыдыр! Довурак аразында хөмдүне берген, чүгле хензиг ужу чайыннанып көстүп чытканын көрүп кааптым! Чартыктажып чиили, акым! – дээш дуңмазы арбайның улуг чартыын акызынга чара дайнап берип-тир.

Акызы аңаа амыраар туржук, харын ажынып-дарынып эгелээн:-Дүктүг арбай чартыы-биле киңи кыңырып чоруур сен. Сээң мооң кижиге чүү хоолу чемиш болур чүвел! – дээш дуңмазының берген чартык арбайын сиген аразынче чидир шывадапкан.

3-кү бөлүк: Акызының чагыын тып, бижиир: - Чартык арбайны чашпан аразынче октаваан-на боорум кай, көрем, дуңмам! Чартык арбайның үнезин билбейн, чалыы назынымдан чарлырым бо-дур! Мээң бо частырыымны таварышкан кижилерниң шуптузунга чугаалап берип чоруур сен – деп, дуңмазынга чагаан.

4-кү бөлүк: Мерген угаанныг өгбениң чагыы: - Чаңгыс арбайга чамбы-дип-даа тодуп болур. Ада-чуртуңнуң арбай-тараазының чартыын амзапкан болгаш, аш өлүмнү тиилээн-дир сен, оол. Көрбес бе, чаңгыс арбай туржук, чартык арбай безин кижиниң амы-тынын алган-дыр. Ынчангаш бо тараа деп эртинени төп, будаңнап болбас чүве-дир ийин, билдиң бе?

Тарааның хевирлерин көрүптээлиңер.

Кыдырааштарыңарга тарааның хевирлерин демдеглеп бижиңер

Ам тарааның хевирлериниң дугайында кыска дыңнадыгдан дыңнаптаалыңар.

(ПРЕЗЕНТАЦИЯ ТАБЛИЦА)

Арбай ________, Чинге-тараа________, Сула_________, Ак тараа

Четтирдивис уруглар!.Эр-Хейлер. Тарааның хевирлерин билип алдывыс.

ТҮҢНЕЛ:

-Сорулгаларывысты чедип алдывыс бе?

-М.Эргептиң “Чартык арбай” деп тоолунда акызының чартык арбайны үнелевейн барганы биске өөредиг болган.

-Тоолда дуңмазының чартык арбайны үнелеп чип алгаш, амы-тынныг болганы өөредиг болган.

-Чүге “Чартык арбай” деп тоолду адааныл? (Чүге дизе, чартык арбайның ачызында, үнезинде дуңмазы дириг артканын көргүскен)___________

Кол маадырлар, оларның чоруу. (Аш өлүмге ийи акышкы таварышкаш, ону чартык арбай амзаан дуңмазы тодуг-тогаа, тайбың чурттап чорупканы)

• Ам бо шагда тарааны, далганны, хлебти улус чон үнелеп турар-дыр бе?
• -Хөй кезии улус тарааның үнезин билбейн төтчеглеп турар. Тараадан кандыг чемнер кылыр бис? (манчы,бууза, боова-боорзак, торт, булочка, печенье, хот-дог, пицца д.ө)
• Мергежилдер: повар, кондитер, комбайнер, пекарь – хлеб быжырыкчызы, садыгжы.

БАЖЫҢГА ОНААЛГА

Рефлексия: Тараа сывынга тараа чемиңин чыпшырары.

Демдээн салыр.