Кичээл М.Эргеп " Өдүгенде чайлаг" (5 класс)
методическая разработка (5 класс)

Темазы:

М. Эргеп  “Өдүгенде чайлаг”

Кичээлдиӊ хевири:

Түӊнел кичээл

Сорулгалары:

Өөредир: өөренген чүүлүн катаптавышаан, уругларның кичээлге сонуургалын хаара тудап, чогаалдың кол маадырларының овур-хевирин; уран-чеченин сайгарып өөредир;ук чогаалдын кол темазын, идеязын тодарадыр болгаш ооренген чуулдерин ханыладып делгемчидип түңнээр.

Сайзырадыр: уругларның дыл-домаан, логиктиг боданыышкынын, сөс курлавырын байыдар, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр,

Кижизидер: тѳрээн чурт дугайында билигни делгемчидип, Тожунуӊ иви ажыл-агыйын сонуургадыр, бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

Эртемни ѳѳредириниӊ түӊнелдери

Бот-тускайлаӊ: чогаалдыӊ утказынга дүүштур түннел-кичээлге киржип, ѳскелерниӊ бодалын дыӊнап билир, шын үнелеп, киржип, бодунуӊ бодалын шынзыдып, камгалаар.

Эртемнииниӊ: ѳѳренип турар темазын сонуургаар, чаа кол билиглерни медерелдии-биле шингээдип алыр. Сѳзүглелди аянныг шын, тода номчуурболгаш география, бойдус база чурук эртемнери-биле харылзаазын тодарадыр. Чогаадыкчы ажылдарга идепкейлиг киржир.

Метапредметтиг: бот-угланыышкынныг кичээлдиӊ сорулгазын тодарадып, бодунуӊ ажылын башкы-биле кады үнелеп билир. Түӊнелди үндүрүп, ону амыдырал-биле холбаар.

Медереп билип алырыныӊ сѳзүглелден кол чуулдерни шилип шыдаар, сайгарар.

Харылзажылга кичээлге алган билиин аас болгаш бижимел бижиир, бодунуӊ бодалын диалог дамчыштыр шын, чиге илередир, айтырыгларны шын, тода салыр, эптиг найыралдыг ажылдаар.

Шиӊгээдип алыр кол билиглер

Тожу, Ѳдүген, ивиниӊ хар-назыныныӊ аайы-биле аттары,  бугу кежик- чер –иеде деп чуулду медереп билири.

Ажыглаар метод, аргалар:

Хайгаарал, дилеп-тыварының, шинчилел, чогаадыкчы хамаарылгазының, ном-биле бот ажылдар, словарь-биле ажыл, тест, беседа.

Ажыглаар педтехнология

Болуушкуннарның, харылзааларның, хамаарылгаларның чаңгыс аайлажы бээрин бодунуң билиинге даянып, бот-тускайлаң шын угаап, шынзыдып өөренириниң технологиязы. (технология критического мышления).

Ажылды организастаарыныӊ хевирлери:

Бот-тускайлаӊ, эжеш, бѳлүктеп

Дерилгези:

Презентация, Тываның картазы, көргүзүг чуруктар (Тожунуң, ивиниң, кат-чимистиң, чадырның), кичээлдиң кыйгызы: “Демниг сааскан теве тудуп чиир”парлап каан, компьютер, проектор.

№

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-ижи

Өөреникчиниң ажылы

Түңнелдер

1

Организастыг кезээ

-Эки хуннун мендизи-биле,мендээ, уруглар! Аалдап келген аалчыларывыс-биле амырлажып мендилежиилинер:

-Амыр, амыр!Олуттарыӊарга эптиг олургулаптыӊар.  Богунгу

кичээливистиң кыйгырыы“Демниг сааскан теве тудуп чиир”. Демниг деп сѳстүӊ чоок уткалыг сѳзү чүл, уруглар? (Эмеглежир....)Бис богун эмеглежип, демнежип тургаш кичээливисти эрттирер бис.

-Тожу улузунуң ырызы «Өдүген тайга чурттуг-ла мен» (Ырыны дыннаар)

-Чүнүң дугайында ыры-дыр, ынчангаш кичээливистиң сорулгазы: М.Эргептиң “Одугенде чайлаг” деп тоожузунга туннел кичээл эрттирер бис. Бо хүн чогаалдың шупту эгелеринге хамаарыштыр түңнел кичээлди эрттирбишаан, иви малдын дугайын ханы билип алыр бис.

Өөреникчилер башкы-биле денге харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар.Олар

боттарының бодалын илередип, үлегер домактың утказын чугаалаар.

Бо үлегер домактың утказы - кичээлде шупту демниг ажылдаар. Саасканнар тевени тудуп чипкен эвес, а шупту кады ажылдааш, демниг, эптиг-найыралдыг ажылдаарын чугаалап турар.

1)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугаалажырының янзы-бүрү хевирлерин билир, үежилери-биле болгаш улуг улус-биле чугаалажып билир.

2

Катаптаашкын.

Аас-биле ажыл:

- Өдүген дээрге кайда чер ады чүвел, кым билирил? Шын-дыр.

-Тожунуң өске кожууннардан онзагай талазы чүү чүвел?

-Тожу дугайында чүнү билир силер? Шупту Тываныӊ картазынче кѳрүптээлиӊер. (Картадан Тожуну тыптырар).

-Автор чогаалды чуге“Одугенде чайлаг” деп адаан деп бодаар силер? ( ЧАЙЛАГ деп состу сос тургузуунга сайгарар).

-Тоожу кымнын омунээзинден чоруп турар-дыр.

-Чайлагга кээрге, кымнар уткуп алган?

-Хоорай оглу анаа баргаш, чуну сонуургааныл?

Ном-биле ажыл.

- Чогаалчынын созу-биле оол эн баштай ивини коорге кандыг болганыл?

-Автор бо одуругларда кандыг уран аргаларны ажыглаан-дыр.

Ам ивинин овур-хевирин автор канчаар коргускен-дир, одуруглар аайы-биле бижиир.

аажы-чаңы                хевир-дур

        зүзү

            эр-кызы, хар- назыны

-Ивиге сиген белеткээр бе?

Ынчангаш иви малдың чиир чемин билип алдывыс, уруглар

Дыннадыг: “Иви малдын онзагайы”

-“Бугу кежик-Чер иеде” деп эгеде кол маадырывыс эштери-биле каяа, чуну канчап  чорааныл?

-Ай чуге эки деп билип алганыл? Кым чугааланыл?

-Артыш-оол башкызынын кандыг чугаазын сактып келгенил?.Номдан тывар.

-Башкынын чугаазын канчаар билдинер?

- Чунун дугайында бижиттинген чогаал-дыр? Темазы чул?

Сула шимчээшкин:

Шупту бичии када оожум туруп кээлиңер, уруглар. Улаштыр ажылдаарывыска эки болур кылдыр сула шимчээшкинден кылыптаалыңар:

-Оргеннер дег быжыг буттарлыг

    ( буттарын хере турар)

-Хоюг кара карактарлыг(карактарынулгаттыркоор)

-Хачыланыптурарузункулактарлыг(кулактарнышимчедир)

-Улуг аар мыйыстарлыг ( холдарын бажынга устургеш, салааларын шимчедир)

Башкының айтырыынга өөреникчи-лер долу харыыны бээр.

М.Эргептиң «Өдүгенде чайлаг» деп тоожузундан эгелерни номчуп дооскан бис деп өөреникчилер харыы бээр.

Шупту чогаалды номчаан, башкының ажылын кылырынга белен деп харыыны берген турар.

-Иви болгаш балык ажыл-агыйлыг, чадырларда чурттап турар.

Тоожунун кол маадыры Онер-оолдун мурнундан чоруп турар. Одугенге келгеш, анаа чайлаан.

Ивини Онер-оолдуу-биле коргенин тывар.а.111

Аажы-чаны: адаккыр, кашпагай,

шыдамык, шыырак, ээзин кагбас,

ак сеткилдиг.

Хевир-дурзузу: кулактары

хачыланып турар узун;

Дугу-кулузун дег, кылан суук;

Карактары - хоюг кара.

Эмиглери- чымчак, сагдынгыр, ийи

допшулуг.

Эр-кызы база хар-назы аайы-биле аттары: мынды, чары, эдер, анай,

дѳңгүр, таспан, хокаш.

Ивилерниң чиир чемнери онзагай, олар өске малдар, аңнар ышкаш аксынга таварышкан-на сигеннерни чивес. Шулун, чаат, чекпе, дус чиир.Сериин тайгага тааржыр күштүг, шыдамык мал.Сиген белеткевес,боду харны казып, тып чиптер. Оон аңгыда шулун, чаат, чекпени чиир.

Ай - кара-буурек, сыный аарынга база ол-шыкка эки.Артыш-оолдун авазы чугаалаан.а. 118

Боттарынын билгени-биле чугаалаар.

Туннел: Чогаалчының төрээн черинге ханы ынаан, ону ыяңгылыг, ынакшылдыг хөөн-биле илереткенин, база тыва кижиниң бойдус-биле чоок харылзаазын, оон дириг амытаннарынга, үнүш-дүжүдүнге хумагалыын онза чараш көргускен.  

Улаштыр ажылдаарынга эрес-сергек болуру-биле өөреникчилер башкының аайы-биле сула шимчээшкин кылыр.

1)Чаа немелде билиг алыр (познавательный): өөреникчилер даап бодап, угаап бодап билири, кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кылыр чүүлүнге сорулганы салыр, өскертип билир; бодунуң харыызын шын кылдыр эдип билир (самокрекция) чугула айтырыгны тургузуп, даап бодаашкынын илередип,  логиктиг сайгарылгаларны кылып, бадткалдарны кылып, тып билир.

3).Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуң бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередип билир. Чугаа этикедин сагыыр.

3

4

5

Быжыглаашкын.

Рефлекция

Демдек салыр.

Чус катап дыннаарынын орнунга, чангыс катап коргени дээре” Ивилер дугайында кинодан узундуну коор.

-Ивини чугле бистин Тыванын Тожуда бар деп бодаар силер бе?

 Башкынын созу (слайдылар-биле ажыл.)

Кичээливистиң кыйгырыы: “Демниг сааскан теве тудуп чиир”. Шынап-ла сааскан чеже-даа чаңгыс болза ындыг улуг тевеге күш четпес болгай. Ол ышкаш бис база күжүвүстү каткаш, шупту идекпейлиг ажылдаан бис. Ынчангаш бо хүн шупту эки ажылдаан, эр хейлер, уруглар!

Бо кичээлден чуну билип алдынар, уруглар?

Эки ажылдаан уругларга демдектерни салыр.

1.Кинодан узунду

2.Ивижилер байырлалы.

3.Оске чурттарда иви байырлалдары

4.Бойдус камгалалынга хамаарышкан видео

Үлегер домактың утказын бадыткап, Тожунуң дугайында, Өнер-оолдуң дыштанылгазының дугайында дыка хөй чүүлдерни билип алдывыс.

 Уруглар харыылапканының соонда, чанында эштери-биле солчур, бот-боттарынга демдээн салчыр.

1).Чаа немелде билиг алыр (познавательный):Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга билип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызар бодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные): Чугааның утказын билип алыры, дыңнап алган чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып билир. Сөзүглелдиң утка талазы-биле болгаш уран-чечен сайгарылгазын кылыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Номчулганың янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир (улуг-каралап, чүгүртү ханылап номчуур о.д.ө.) Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар. Словарьлар, энциклопедиялар, Интернет-биле ажылдап билир.

6

Бажыңга онаалга бээри.

Монгуш Эргептиң “Өдүгенде чайлаг” деп чогаалынга онаалгалар.

1.Чогаадыг “Эң-не сонуургаан эгем”.

2.Азас хөлдү азы ивиниң чуруун чуруп эккээр.

3.Класска тургузуп долдурганы даяныг-схеманы ажыглап тургаш, "Иви-чараш мал" деп темага чогаадыг-чурумал бижиир.

4."Тожунуң ховар дириг амытаннары, үнүштери" деп тɵлевилел,кылыр.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир

Өөреникчи бодунуң сонуургаан онаалгазын шилип аар.

Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кичээлдиң азы онаалгаларның сорулгаларын хүлээп, аңаа дүүштүр ажылдаар.