кичээл планы
план-конспект урока

Торээн чогаал

-Амыргын-на, амыргын Тывавыстың чалыы, чараш частып орар чечектери!

Амыдырал- чуртталгаңар сол-ла- дыр бе?  (ѳѳреникчилерниң харыызы)

Эр-хейлер!

Мени  Оюн Лола Игоревна дээр,  богунгу кичээливис онзагай солун болур. Чуге дизе кичээливисте аалчылар келген. Бѳгүн кичээливисте шупту идекпейлиг ажылдаар боор деп идегеп тур мен. Идегеп болур мен бе?

Эр-хейлер, кичээливисче шымнып кирээлиңер!

-Кичээливистин темазын тодарадырда,видеону коруптээлинерем,уруглар.

(видеону коор)

-Бо корген видеода чуну коргускен-дир,уруглар?

(Ада-чурттун Улуг дайынын коргускен)

- Уруглар 1941-1945 чч чүү болганыл уруглар? (уругларның харыызы) 

- Уруглар, дайын деп чүү чүвел, бистер ону кѳрген бис бе?

- Дайынны бис кѳрбээн-дир бис, а коргунчуг деп чүүлдү кайыын билип ап турар бис, уруглар? (корген киноларывыстан)

-Ынчап кээрге богунгу кичээливистин темазы чуу-дур,уруглар?

- А бис база бѳгүн Монгуш Доржунуң «Дайынныг кино кѳргеш» деп чечен чугаазын бо кичээлде кѳѳр бис.  (Слайдыже кичээнгейни угландырар) 

(Ол октябрь 20-де 1939  чылда тѳрүттүнген1958 ч Хандагайты ортумак школазын дооскан, М.Горький аттыг литературлуг инстиутту дооскан шүлүкү, прозачы, очулдурукчу,  оглу назым доржу журналист, турк чогаалчы Назым Хикмедтиң адынга тураскаадып адаан болуп турар)

         - Бо кичээлде чечен чугааны ѳѳренмишаан, кандыг-даа чуруттунар херекселдер чокка маңаа (ватманче кѳргүзер) чурук чуруп үндүрер бис.  

-Онаалга хыналдазы:

-Силерге сѳзүглелди номчуп алыр кылдыр онаалга берген турган мен, ам кыска утказын кым чугаалаптарыл? Кыска утказын чугаалаптарыңарга,чуруувусту чуруп эгелээр бис.  (Уругларның харыызы)

I-ги даалга: Чечен чугааның кыска утказы:

1) Бо чечен чогаалда шуут-ла дайынны кѳргүзүп каан бе уруглар, азы силер номчааш канчаар билип тур силер,  чүү деп бодап тур силер? (уругларның овур-хевирин азар)

II-ги даалга: Овур-хевирлер тывар

2) 1-ги одуругнуң онаалгазы: Матрена угбай деп кымыл ол уруглар? Ооң овур-хевирин 212 дугаар арындан тып номчуптунарам.

(50 хар ажа берген, кырлаң думчуктуг, арын-шырайы болганчок-ла хуулар, шаңгыр карактарлыг, чугаакыры аажок кадай чүве)

2-ги одуругнуң онаалгазы:  Мергенмааның овур-хевирин 214 дугаар арындан тывар.

(Мергенмаа чараш-даа уруг болган. Ындыг-даа бол, кижиниң даштыкы чаражы чеже-даа хире болза, «шай хайындырып ижер эвес»)

-Чаражынга шай хайындырып ишпес дээн-дир. Ол чуу боорул? (фразеологизм)

-Утказын тайылбырлап корунерем. (уругларнын харыызы)

-Ам орус дылда ол фразеологизмни чуу деп чугаалап болур бис,уруглар?

-Не лицо красит человека, а душа. Эр-хейлер!

Матрена угбайның болгаш Мергенмааның ылгалдыг чүүлдерин чугаалаңар. Чүге Матрена угбай дайынныг кино кѳрүп шыдавас турганыл, а Мергенмаа чүге дайынныг кино кѳѳрге дыка солун деп турарыл, уруглар?

-Эр-хейлер эки харыылаарыңарга чуруувус чуруттунуп үнүп олур, уруглар

III-кү даалга: Словарлыг ажыл: (кижи бүрүзү боду)

1. Он ийи эр-он ийи аңгы сѳѳк (ар.211) – он ийи янзы нацианың оолдары дээн ышкажыл, уруглар. Кѳрүңер даан кайы хире чараш-тыр мында найыралдыг чорукту кѳргүзүп турар ышкажыл.(12 разных наций)
2. Интернационалчы бригада – бир ажылчын бѳлүк. (ар. 212)
3. Матрена угбай бистиң душтуктарывыска чедир байысаап каапкан -таныжы, ынакшаан кызы.(суженный,суженная)
4. Хоода чуруктар -  (рамкалар дээн) (георгиевская лента азар)
5. А ол-ла состерни орус дылче очулдуруп корунерем,уруглар.

Дараазында онаалгаже кирер бертинде бичии дыштаты кааптаалыңар, уруглар, ыры кезээде кижиниң сеткилин сергедир чоор.

(Кожамык)

Аяс хүннүг, ак-кѳк дээрлиг

Амыдырал чечектери

Аас-кежик, ѳѳрүшкүлүг

Ажы-тѳл бис, салгакчы бис

Дыңгылдайлаан уян-үннүг

Тывызыксыг Тыва черниң

Тайбын чаагай кежик чолдуг

Тѳлдери бис, салгакчы бис.

Дыштанып, сергеп келдиңер бе? ам катап кичээливисче болгаш чуруувусту чуруп эгелээлиңер.

IV-кү даалга: Чечен чугааның дылында  уран-чечен аргалар.

Ийи чарлып алыылыңар. 1 –ги одуругнуң: 212 дугаар  арында  1,2, 3 дугаар абзацта тайбың чуртталгага хамаарышкан эпитеттерни тывыңар (эпитеттерни чыпшырар),

 а 2-ги одуруг 215 дугаар арында дараазында айтырыгга харыыны тывар.

-Чуге дайынныг киноларны ундуруп турарыл?

(номдан тып,номчуур)

 Тыпкан кижи (сылдыстарны чыпшырар )ажылдавай турар ѳѳреникчиге чыпшыртыр)

V-ки даалга: Аянныг номчулга ар.214

-Диалогту тыпкаш,аянныг номчуур.

(диалогтун номчулгазы)

Бо диалогтан кандыг чүүлге сонуургалдыг улустуң овур-хевири кѳстүп келир-дир? Номга ынак хѳй номчуур кижи дыка хѳйнү билир болур. Силерни база дыка номчуттунар боор деп идегеп тур мен.  Ук диалогтан кѳрүп кѳрүңер даан уруглар совет-даа, даштыкы-даа чогаалчыларның номнарын аажок сонуургаар

(Тиилелгениң деп сѳс азар,тиилелге деп соске синквейн тургузар)

VI –гы даалга :Айтырыгга харыы:

- Дайын- ѳрттүң чер кырынга болдурбас деп бодаар болза чүнү кылза эки деп бодаар силер? 

-Бо эрткен чылын Тиилелгенин каш чыл болган оюн демдеглеп эрттирген ийик бис,уруглар?

(75 чылы деп сѳсту азар)

-Бѳмбүрзекте аңгы-аңгы язы-сѳѳк нацияның чоннары эптиг, демниг, найыралдыг чурттар болза дайын болбас. Ак-кѳк дээривис кезээ мѳңгеде хүннеп чоруур, хүлүмзүрүп чоруур. Ынчангаш кылып алган хунчугештеринерге кузелдеринер бижээш,азып калынар,уруглар

Уругларнын хунчугештерин азар.

Силерниң эки харыылааныңардан мындыг чараш чурук үнүп келди. Чүге бистер албан – биле  мындыг чурук чураан бис ѳске темага эвес.

-Ийе шын-дыр, тиилелгениң 75 чыл оюн бүдүн Россия демдеглеп эрттирген бис,  бир эвес  бо кичээл солун, хѳй чүүлдү билип алган болзуңарза тиилелгениң кызыл чечектери гвоздикаларны чуруп алган хана солунувусту долгандыр азыптарыңарны диледим.

-Ынчангаш делегейге кезээ монгеде тайбын турзун,ак-кок дээр,аяс хун хуннеп турзун дээш,хунчугештеринер тудуп алгаш,ырыдан ырлаптаалынарам.

(Уругларнын ырызы)

Онаалга бээри: Мурнувуста май 9 байырлалы чоокшулап олурар, ынчангаш бажыңнарыңарга онаалга дайыннарның хоочуннарынга суй-белек кылдыр сунар белекчигештер кылдыр боттарыңар шүлүк чогаадып, чурук чуруп тургаш, белеткээр силер.

Бѳгүн кичээлде меңээ улуг дузалыг болдуңар, ынчангаш шуптуңарга «5» демдекти салып тур мен