5 нче класс туган (татар) әдәбиятыннан дәрес эшкәртмәләре
учебно-методический материал (5 класс)

Татар әдәбияты, 5 нче сыйныф

 Дәрес № 51

Тема: : Фатих Әмирханның “Нәҗип” хикәясе.

Максат: Дидактик 1. Ф.Әмирханның “Нәтип” хикәясе белән танышуны дәвам итү;

Үстерелешле   2. Нәҗипнең башкаларга нигә үпкәләп йөргәнен ачыклау,фикерләрен дәлилләп әйттерергә ирешү ;  

 Тәрбияви 3.Һөнәрсезлекнең  начар нәтиҗәгә китерүен аңлату.

Бурыч: Укучыларның фикерләү активлыгын, сөйләм телен үстерү.

Укучыларда УУГ формалаштыру.

Шәхескә кагылышлы УУГ:

 - укучының  башкарган эшенә җаваплылык хисен арттыру.

Регулятив УУГ:

  - максатны гамәлгә ашыру чараларын сайлап алу һәм аларны куллану;

  -бәяләү.

Танып белү УУГ:

- тиешле мәгълүматны табу һәм аерып алу.

  Коммуникатив УУГ:

- иптәшеңне тыңлап, фикереңне тулы һәм аңлаешлы итеп әйтеп бирә белү.

Көтелгән нәтиҗә: хикәяне укып сөйли, анализлый алу;сорауларга мөстәкыйль җавап бирә белү.

Төп ресурслар: Ф.Ә Ганиева, Л.Г. Сабирова, Әдәбият. 5 нче сыйныф: татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы

Дәрес барышы:

I. Оештыру этабы.

• Хәерле көн, укучылар!  Дәрестә игътибарлы булып, сыйныфташыгызга ярдәм итеп, актив катнашуыгызны сорыйм. Уңышлар сезгә.

II. Мотивация (эшкә кызыксыну) тудыру.

• Сез  укыган хикәяне кем сөйли,аның турында ниләр белдегез? (сөйләү).

III. Уку мәсьәләсе кую.

 Без Ф.Әмирханның "Нәҗип” әсәрен өйрәнүне дәвам итеп, бу әсәрдә без кешеләрнең тагын бер күркәм сыйфаты – матурлыкны күрә белү белән очрашабыз. Матурлыкны күрә белү кешене кеше итә торган, гасырлар буена буыннан буынга күчеп килә торган сыйфат. "Нәҗип” хикәясендә сабый күңелен, бала рухын, үсмерлекнең рухи дөньясын билгеләргә тиеш булган матурлык дөньясы дип атарга мөмкин.

IV.  Уку мәсьәләсен өлешләп чишү.

1нче бирем.

-"Нәҗип” хикәясендә сабый күңелен, бала рухын, үсмерлекнең рухи дөньясын билгеләргә тиеш булган матурлык дөньясы дип атарга мөмкин. "Нәҗип” хикәясенең беренче юлларыннан алып, соңгысына кадәр автор бик яратып, еш кулланыла торган сүз бар. Ул сүз кайбер абзацта өчәр-дүртәр мәртәбә кабатлана. Ул сүз икешәр мәртәбә бер үк җөмләдә кабатланган урыннары бар. Нинди сүз ул? (Көтелгән җавап: "Матур” сүзе, дәреслектән табып уку).

- Бусүзнебезнеңнәни герой ниндиочраклардакертә? (көтелгән җавап) а)Мәрфуга апасын тасвирлаганда: “Мин аны күзләре зур булганга,тешләре тигез, ап – ак булганга һәм авызын матур итеп көлгәнгә сөя идем...”.Әйе, – беренче мәртәбә бу сүз тышкы матурлыгына безнең игътибарны туплый,,икенчесендә тышкы матурлыкны рухи матурлык белән  яктыртып җибәрә.Бусы тумыштан килгән матурлык кына түгел,бала вакыттан ук "булдырылган" , тагын да соклангыч матурлык. Икенче мәртәбәдә кулланылган “матур” сүзе Нәҗипнең үзе биргән бәяне башкаларда да күрергә теләү, башкаларны да шуңа ышандырырга теләү галәмәте булып та аңлашыла.Мәрфуганың күңел матурлыгын Нәҗип аша гына түгел,автор үзе дә соклана – соклана җанландыра.Мәрфуга сөйләменә хас “нәнәм”, “акыллым”, “җаным”- дип дәшүләр,ямьсез итеп ясалган үз сурәтенә ачуланмыйча-кабаланмыйча гына йомшак һәм ягымлы итеп үпкә белдерүе,Нәҗипкә йомышын һәрчак сабырлык белән тыныч итеп әйтүе,соңыннан сабый җанын канатланырлык итеп мактавы,рәхмәт әйтүе,иркәләве.Образ бер үзе генә дә – матурлык идеалы.

2нче бирем.

1.Табигать күренешенең мәгънәсе ничек була?

-Табигать күренеше Нәҗипнең кичерешләренә чагыштыру булып киләләр. Нәҗип тә бер караңгылана, бер дөрес фикергә килә дә яктыра. Автор Нәҗипнең үзенә дөрес бәя бирүен, үзен тәнкыйтьли алуын бозылган һаваның тынычлануы белән чагыштыра.

2.Ни өчен Мәрфуга апасын ямьсез итеп сурәтли?

-Нәҗип, балчыктан ясаганда, Мәрфуга апасын матур булсын дип ясый. Бик ямьсез итеп ясаса да, үзе шуның матурлыгына ышана. Нәҗип Мәрфуга апасын берничә мәртәбә ямьсез итеп күз алдына китерергә тырыша. Ләкин ялгыша. Юри шулай эшли. Үч ала. Шулай итеп Нәҗип  күңелендә үзе күрәсе килгән икенче Мәрфуга апасын тудыра. Игътибар итик: Нәҗип үзенең хаксызлыгын белә, ләкин Мәрфуга апасын нәкъ шулай ямьсез  дип үзен ышандырырга тырыша. Чөнки аның  бердәнбер юанычы шул гына була ала.

Юаныч та  төрле була икән. Балчыктан ясалган Мәрфуга апасы Нәҗипнең шул хисенә чагыштыру булып килә

3. Геройның характер сыйфатын нидә күрсәтергә?

-“Кәефемнән бераз кызарынып”, ди Нәҗип. Ул үзенең хисен шулай сурәтли. Бик әдәпле, бик тыйнак, тәрбияле кеше генә шулай әйтә ала. Нәҗип әсәр ахырында һәр адымына бәя бирә һәм аз гына ялгышын  да төзәтергә әзер тора. Моңа кадәр ул ничек мактанырга һәм мактау сүзен ишетергә белми аптырый иде. Ә хәзер мактау ошаганын күрсәтү дә Нәҗипкә оят.

V. Белемнәрне ныгыту.

(дәфтәрдә язмача)

Түбәндә бирелгән өзекне ничек аңлыйсыз? Үз сүзләрегез белән языгыз:

-Ачылып җиткән бу чәчәкнең янына ачылып килә торган бер чәчәк тә ясап бирсәм ничек булыр? – дидем мин Мәрфуга апага.

VI. Рефлексия.

- Дәрестә нинди УМ чиштек? Ничек эшләдек? Ниләр белдек ,нинди нәтиҗә ясадык ?

? (Без  бүген хикәяне өйрәнеп анализладык,образлар,әдәби алымнарны табып дәлилләдек .Нәҗипнең көнчел, мактанчык, ә ахырда һөнәрле булуын күрдек).

VII. Йомгак.

 Акыллы, тыйнак, һөнәрле булу – кешене бизи торган сыйфатлар.Шул уңайдан һәммәбезгә дә, үзенә ошый һәм күңеленә хуш килә торган  һөнәр үзләштерергә насыйп итсен иде.

VIII  Өй эше бирү: "Минем яраткан  һөнәрем” темасына сочинение язуга әзерлек.

Татар әдәбияты, 5 нче сыйныф

 Дәрес № 51

Тема: : Фатих Әмирханның “Нәҗип” хикәясе.

Максат: Дидактик 1. Ф.Әмирханның “Нәтип” хикәясе белән танышу; әсәрне өлешләргә бүләргә өйрәнү;

Үстерелешле  2. Өлешләр арасындагы мәгънәне табып, әсәрнең идеясын, авторның теләген ачыклау;  

 Тәрбияви 3. Кешеләргә хас матур сыйфатлар тәрбияләү.

Бурыч: Укучыларның фикерләү активлыгын, сөйләм телен үстерү.

Укучыларда УУГ формалаштыру.

Шәхескә кагылышлы УУГ:

 - укучының  башкарган эшенә җаваплылык хисен арттыру.

Регулятив УУГ:

  - максатны гамәлгә ашыру чараларын сайлап алу һәм аларны куллану;

  -бәяләү.

Танып белү УУГ:

- тиешле мәгълүматны табу һәм аерып алу.

  Коммуникатив УУГ:

- иптәшеңне тыңлап, фикереңне тулы һәм аңлаешлы итеп әйтеп бирә белү.

Көтелгән нәтиҗә: хикәяне укып сөйли, анализлый алу;сорауларга мөстәкыйль җавап бирә белү.

Төп ресурслар: Ф.Ә Ганиева, Л.Г. Сабирова, Әдәбият. 5 нче сыйныф: татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы

Дәрес барышы:

I. Оештыру этабы.

• Хәерле көн, укучылар! Әйдәгез күңелдән, йөрәгебездән чыккан иң

изгетеләкләребезнебер-беребезгә  телик. “Йөрәктәнчыккан, йөрәккәбарыпҗитә”-диелә татар халыкәйтемендә. Бер-беребезгәкарапелмайыйк, күңелләребезшатлыкхисебеләнтулсын.

    Мин сезгә уңышлар телим. Дәрестә игътибарлы булып, сыйныфташыгызга ярдәм итегез, актив катнашыгыз.

II. Мотивация (эшкә кызыксыну) тудыру.

• Сез  укыган хикәяне кем сөйли,аның  турында ниләр белдегез?

III. Уку мәсьәләсе кую.

 Без Ф.Әмирханның "Нәҗип” әсәрен өйрәнүне дәвам итеп, бу әсәрдә без кабатлау, үз – үзеңә бәя бирү сыйфатлары белән очрашабыз. "Нәҗип” хикәясендә сабый күңелен, бала рухын, үсмерлекнең рухи дөньясын билгеләргә тиеш булган хис - кичерешләр дөньясы дип атарга мөмкин.

IV.  Уку мәсьәләсен өлешләп чишү

V. Белемнәрне ныгыту.

(дәфтәрдә язмача)

Төп вакыйгаларга бәйле хисләрне нинди төсләр белән биреп булыр?(хисне языгыз,төсле карандашлар белән әсәрнең сюжетын сызыгыз:шатлык – ачык төс,борчылу – караңгы төс)

VI. Рефлексия.

- Дәрестә нинди УМ чиштек? Ничек эшләдек? Ниләр белдек? (Без  бүген хикәяне өйрәнеп анализладык, образлар, әдәби алымнарны табып дәлилләдек).

VII. Йомгак.

Шулай булгач, Һөнәрсез кеше атсыз тарантас куган сыман, никадәр кызу чапкан сыман тоелса да, бер урында тора. Файдасыз эш килеп чыга. Нәҗип мисалында укучылар үзләренең эшләгән эшләренә, хисләренә дөрес бәя бирергә, хаталарын күрергә һәм төзәтергә өйрәнәләр. Өстәвенә без шактый катлаулы әсәргә анализ ясарга өйрәдек.

VIII  Өй эше бирү:  “Үкенү” дигән темага телдән хикәя төзергә.

Укучылар : “Мин көн дә үкенәм. Бервакыт шулай...”

Дәрес №50

Татар әдәбияты 5 класс                                        

 Тема: “Ай өстендә Зөһрә кыз”хикәясе

Максат:  1Хикәянең эчтәлеген анализ нәтиҗәсендә ачыклау;

2. Хикәя нигезендә ни сәбәпле җир өстендәге гаделсезлекләр,

кешеләрнең бер-берсен җәберләүләре хакында төшендерү, шул

турыда уйларга өйрәтү;

3.Халык авыз иҗаты әсәрләренә (“Ай өстендә Зөһрә  кыз  хикәясенең әкияткә нигезләнеп язылуы) мәхәббәт тәрбияләү, кызыксыну арттыру;

Бурыч: Укучыларның фикерләү активлыгын, сөйләм телен үстерү, Укучыларда УУГ  (танып белү, регулятив, коммуникатив, шәхескә кагылышлы) формалаштыру

УУЭ:

Шәхескә кагылышлы УУГ:

 -  укучының  башкарган эшенә җаваплылык хисен арттыру.

  Регулятив УУГ:  

 - максатны гамәлгә ашыру чараларын сайлап алу һәм аларны куллану;

  -бәяләү.  

   Танып белү УУГ: - тиешле мәгълүматны табу һәм аерып алу.

  Коммуникатив УУГ: - иптәшеңне тыңлап, фикереңне тулы һәм аңлаешлы итеп әйтеп бирә белү.

Көтелгән нәтиҗә:Ф.Әмирхан әсәрләренең үзенчәлекләрен: теленең сурәтләү чараларына бай, матур булуын, геройларының кичерешләрен укучы да танып бәяләрлек итеп тасвирлавына ирешү, эчтәлекне аерым эпизодларга бүлә белү, сорауларга төгәл җавап бирү, әкияткә хас үзенчәлекләрне  билгели белү.

Җиһазлау

Әдәбият.5 нче сыйныф:татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы  / Ф.А. Ганиева, Л.Г. Сабирова.- Казан: Татар. кип. нәшр., 2014

Дәрес барышы.

1этап .

Оештыру-мотивация .

 Дәрестә игътибарлы булыгыз, актив катнашыгыз, сыйныфташыгызга ярдәм итегез.

2 этап.

 Мотивлаштыру (эшкә кызыксыну тудыру).

• Әкияткә хас үзенчәлекле сыйфатларны атагыз?
• Үги ана газапларын татыган хәлләр сүрәтләнеп язылган  нинди әсәрләр беләсез ?

3 этап.

Уку мәсьәләсе кую.

“Ай өстендә Зөһрә кыз”хикәясенең татар халык авыз иҗатының бер жанры булган әкияткә нигезләнеп язылуы, аңа  хас булган үзенчәлекләрне искә төшерү.

Мисаллар китерү( әкияткә хас үзенчәлекләргә нигезләнүе).

4 этап. Уку мәсьәләсен чишү.

-Бүген без, сезнең белән “Ай өстендә Зөһрә кыз”хикәясенең сюжетын сөйләрбез.

1 нче бирем . Укучылар, сез  бүген сюжет буенча план төзергә тиеш (биремнәрне ике вариантта да эшләтергә мөмкин).

 а) Үги анасы,Зөһрәнең матурлыгыннан көнләшеп,аны нык рәнҗетеп – җәберләп яши,төннәрен төпсез кисмәкне су белән тутырырга куша.

б) Бичара кыз,ни эшләргә белмәгәч,ярдәм көтеп.Айга ялвара.Ай кызның авыр чиләкләрен күтәрергә ярдәм итә,ә йолдызлар,аны күккә күтәреп,Айга илтеп тапшыра.Шулай итеп кыз үги анасыннан да, аның җәбер – золымыннан да котыла.

2 нче бирем.

 Зөһрә кызның тәңрегә мөрәҗәгатен табып  уку.

( укытучының  интонация белән укырга кушуы).

3 нче бирем:

- Укучылар әйтегез әле, Зөһрәгә теләктәшлек итүче, аны кайгыртучы Ай образын ничек тасвирлап була?

- Хикәяләү тоны - интонациясенә игътибар итегез: моңсулык яки шаян юмор белән елмаеп сөйләү хасмы?

- Сезгә аеруча тәэсир иткән урыннарны укыгыз.Сүрәтләү алымнарын, капма – каршы кую, чагыштыруларны табыгыз (әсәрдә айның үткән һәм бүгенгене тоташтыручы булуы; элек кешеләрнең йөрәкләренә, җаннарына авырлык салмаган,моңландырмаган;)

4 нче бирем: Укучылар,  хикәя геройларын әйтегез, “Зөһрә кыз” легендасы,”Үги кыз”әкиятен искә төшереп, хикәя белән нинди уртаклыгы бар? Бу өч әсәрдәге кызны нәрсә берләштерә?

5этап.

Рефлексия.

1.Дәрестә нинди УМ чиштек?

2. Ничек эшләдек? Ниләр белдек?

6 этап.

Хикәя буенча төзелгән планның тукталышларын тиешле тәртиптә урнаштырызыз?

7 этап. Үзбәя.

8 этап .

Йомгаклау.

Димәк, бу хикәядә  җир өстендәге гаделсезлекләр, кешеләрнең бер – берсен җәверләве, эш – гамлләр, мөнәсәбәтләрдә чагылыш таба.

9 этап  Өй эше.

“Ай өстендәЗөһрәкыз” хикәясендәге образларга характеристика бирергә.

Татар әдәбияты 5нче сыйныф     №49

Тема: Ф. Әмирханнын тормыш юлы, иҗаты.

Максат: 1.Ф.Әмирхан тормышы,иҗаты,яшәгән чоры,замандаш язучылары белән таныштыру;

2. Әдәбият тарихында язучы биләгән урынның зурлыгы хакында  иҗади фикерләү сәләтләрен үстерү;

3. Язучы иҗатына мәхәббәт һәм халыкның күренекле шәхесләренә кызыксыну уяту.

Бурыч: Укучыларның фикерләү активлыгын, сөйләм телен үстерү, Укучыларда УУГ  (танып белү, регулятив, коммуникатив, шәхескә кагылышлы) формалаштыру

УУЭ:

Шәхескә кагылышлы УУГ:

 -  рухи-әхлакый кыйммәтләрне күңел аша уздырып кабул итәргә өйрәнү.

  Регулятив УУГ:  

 - максатны гамәлгә ашыру чараларын сайлап алу һәм аларны куллану;

  -бәяләү.  

   Танып белү УУГ: - тиешле мәгълүматны табу һәм аерып алу.

  Коммуникатив УУГ: - иптәшеңне тыңлап, фикереңне тулы һәм аңлаешлы итеп әйтеп бирә белү.

Көтелгән нәтиҗә:Ф.Әмирханның татар әдәбиятына нигез салучыларның берсе;Тукайның замандашы,якын дусты булуын истә калдыру; әсәрләренең үзенчәлекләрен: теленең сурәтләү чараларына бай, матур булуын, геройларының кичерешләрен укучы да танып бәяләрлек итеп тасвирлавын, хикәя жанры сыйфатларын Ф.Әмирхан әсәрләре мисалында күреп аңлата белү.

Җиһазлау

Әдәбият.5 нче сыйныф:татар телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы  / Ф.А. Ганиева, Л.Г. Сабирова.- Казан: Татар. кип. нәшр., 2014

Дәрес барышы.

1этап .

Оештыру-мотивация .

 Дәрестә игътибарлы булыгыз, актив катнашыгыз, сыйныфташыгызга ярдәм итегез.

2 этап.

 Мотивлаштыру (эшкә кызыксыну тудыру).

-Укучылар, сез әкиятләр тыңларга,  китаплар укырга, буш вакытларыгызда уйнарга яратасыз. Бүгенге дәресебезне дә уеннан башлыйбыз. Ул “Чиста такта” дип атала.  Игътибарыбызны тактага юнәлтәбез. Шушы сүзләр ярдәмендә  Фатих ага Әмирханның тормыш юлын искә төшерәбез.

3 этап.

Уку мәсьәләсе кую.

Әйдәгез бергәләп укып чыгабыз, биографияне искә төшерәбез.

- Я кайсыгыздан башлыйбыз? Кем кыюрак?

4 этап. Уку мәсьәләсен чишү.

   Кыска һәм фаҗигале гомерендә Ф.Әмирхан зур әдәби мирас калдырган язучы. Шундый авыр хәлдә дә төшенкелеккә бирелмичә иҗат эшен дәвам итә, замандашлары Г.Тукай, Г.Камал, Шәриф Камаллар белән бер сафта атлый.

Бирем . Дәфтәрдә эшләү.

Дәреслектәге материалдан файдаланып,бирелгән әсәрләр арасыннан Ф.Әмирхан иҗат иткәннәрен генә язып алырга:

”Гарәфә кич төшемдә”, “Шүрәле” “Тукран малае Шуктуган”, “Сак – Сок”, “Ул үксез бала шул”, “Корбан”, “Нәҗип”, “Зәңгәр күлдә Ай коена”, “Балалар атавы”, “Ай өстендә Зөһрә кыз”.

Әлеге сорауга тулырак җавап табу өчен,дәреслекненң 131-132 нче битләрендә язылган материал белән танышып чыгыгыз.

Йомгаклау. ??????????????

-Кешенең хис-халәтен, моң- сагышларын гаять үтемле итепәйтеп бирүдә, халыкның рухын чагылдыруда җырларның башка бер сәнгатьтә дә булмаганмөмкинлекләре,тылсымнары бар.Сезнең күңелегезгә бу җырлар  ничек тәэсир итте? Ниндинәтиҗә ясый алдыгыз?

- Татар халык җырлары -зур хәзинә ул. Җырларыбызда  милләтебезнең тел байлыгын табып була.Алар рухи матурлыкны тәрбияләүче төп сыйфат.

-Әйе,күңелләрне айкый,уйландыра,хисләндерә торган мәгънәле җырлар бу. Яшьләребезшушындый көйләрне тыңлап үссәләр, ата- анага, дуска-туганга, туган җиргә,туган телгәмәхәббәтләре беркайчан да саекмас иде.

5нче бирем. Өй эше.

“Ай өстендә Зөһрә кыз” хикәясен укып килергә.