"Антропонимика"
творческая работа учащихся (5 класс)

Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

Хориин аймагай  эрдэм hуралсалай таhаг

Аймагай «Шаг в будущее» гэhэн эрдэм шэнжэлгын конференци

Антропонимика

Буряад хэлэнэй секци

Хүдэлмэри дүүргэгшэ: Жамбалдоржиева Вика,

10 «а» классай hурагша

Хүтэлбэрилэгшэ: Батуева Любовь Цыреновна,

буряад хэлэнэй багша

                                                                      МБОУ «Дарма Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин

                                        нэгэдэхи дунда һургуули»

Хори

2021он

Гаршаг

1. Оршол ………………………………………………………... 3
2. Гол хуби:

1. Антропонимика – хүнэй нэрэнүүд тухай наука……. 4

2.       Буряад хүнэй нэрэнүүдые шэнжэлгэ ……………....4

3. Түгэсхэл ……………………………………………………… 6
4. Хэрэглэгдэhэн литература ………………………………….. 7

1. Оршол

Мүнхэ номин тэнгэри доро хүн боложо мүндэлhэн сагhаа хойшо, наhанайнгаа эсэс болотор эхэ эсэгынгээ үгэhэн нэрые дээрэ үргэжэ, гамнажа, наринаар сахижа ябадаг гээшэбди.

Нэрэ хадаа хγн бγхэнэй онсо шэнжые харуулдаг, мγн хγншье нэрэеэ дээрэ γргэжэ, ябахые оролдодог ха юм.

        Иигэжэ нэрэтэй, болоhон хγн бγхэн нэрэеэ гамнажа, хайрлажа, хγндэлжэ ябаха гэжэ бγхы наhан соогоо оролдодог. «Нэрэеэ хухаранхаар, яhаа хухара» гэжэ арадаймнай хэлэһэн γгэнγγд дэмы хэлэгдээгγй. Юундэб гэхэдэ, нэгэ хγнэй нэрэеэ хухалхада, уг гарбалайнь бγхы зон хγндэгγй болоно ха юм.

Шэнжэлгын темын хойшуулуулагдаагүй байлга (актуальность темы исследования) 

Хүнэй нэрэнүүд, обог, алдар хадаа дэлхэйнь байдалай хубилалтаhаа зарим сагта дулдыдадаг.

 Шэнжэлгын шэнэ зүйлнүүд. Энэ ажал соо буряад нэрэнүүдые түүхын ба лексическэ талаhаа шэнжэлэлгэ.

Шэнжэлгын гол зорилго.  Буряад нэрэнүүдые шэнжэлжэ, тэдэниие удхаарнь хубааха, ямар аргаар бии болоҺые элирүүлхэ. 

Гол зорилго туйлахын тула иимэ задачанууд табигдана: 

1. Буряад ба ород нэрэнүүдые үзэhэн шэнжэлгэнүүдые олохо, үзэхэ; 
2. Нэрэнүүдэй түүхынь, удхыень элирүүлхэ.
3. Нэрэнүүдэй лексическэ удха тайлбарилха;

Шэнжэлгын предмет. Буряад нэрэнүүд, түүхын, лексикын талаhаа бии бололгын арганууд, онсо өөрын зүйлнүүд.

Шэнжэлгын объект. Буряад хэлэнэй антропононимууд, тэдэнэй хүгжэлтэнүүд.

Шэнжэлгын практическа үнэтэй зүйл (практическая ценность работы). Энэ шэнжэлгэ буряад хэлэнэй лексическэ бүридэл, ономастика шэнжэлэгшэдтэ туhатай болохо гэжэ hанагдамаар. 

Шэнжэлгын арганууд (методы исследования). Лингвистическэ бэшэглэлгын, түүхын, этнографическа,  үгын удхын тайлбари,  шэнжэлгын гол арганууд болоно.   

2. Гол хуби

1. Антропонимика – хүнэй нэрэнүүд тухай наука

Антропонимика – хүнэй нэрэнүүд тухай эрдэм. Антропонимика гээшэ ямаршье хэлэн соо тусхай подсистемэ болоно. Шанарта ба тоогой тодорхойлолго бүхы лексикэһээ олон юумээрээ илгарна.Тусхайта нэрэнүүд үни сагһаа хойшо олон эрдэмтэдэй анхарал татуулдаг байҺан юм ХХ – дохи зуун жэлэй хугасаа соо тусхайта нэрэнүүдые үзэдэг наука-ономастика- бии болоhон.

   Тусхайта нэрэнүүдэй бүлэгүүд- онимууд-ономастикын элдэб hалбаринуудай талаhаа шэнжэлэгдэнэ. Хүнэй нэрэнүүдые-антропонимуудые-антропонимика, географическа нэрэнүүдые – топонимика үзэнэ.

  Буряад  антропоними  ХХ – дохи зуун жэлэй  60-аад онуудhаа  эхилээд И.А.Бураевай, Л.Д.Шагдаровай, Ц.Б.Цыдендамбаевай, Б.В. Башкуевай, С.В.Шойбоновай, А.Г.Митрошкинагай, А.В.Шулуновагай, В.И.Семеновагай г.м. олон эрдэмтэдэй шэнжэлгын объект болоhон юм. Эдэ эрдэмтэд ономастикын хүгжэлтэдэ ехэ нүлөө үзүүлбэ.

Антропонимай болон оним бүхэнэй шанарнуудынь семантическа хохидолһоонь, нэрлэжэ байһан юумэнтэй нягта холбооһоонь, бии болоһон шалтагаанһаань, нэрэ үгэлгэһөөнь, саг бүхэнэй түүхын, этнографическа, культурна, социальна факторнуудһаань  дулдыдана.

Угай нэрэнүүд нютагайнгаа түүхын шухала шатануудые харуулна

2. Буряад хүнэй нэрэнүүдые шэнжэлгэ

Буряад хэлэнэй антропонимическа модель хадаа монгол хэлэнэй модельтэй адли. Урда сагта монголдо үхибүүдэй түрэгдэхэдэ нэрэ угтөөд, наhа баратараа нэрээ hэлгэнгүй ябадаг hэн.

        Антропонимууд  хоер бүлэг боложо хубаардаг: юрын ба бүридэмэл.

Буддын шажанай дэлгэрхэһээ урагша буряадууд тон өөрынгөө үндэһэн хэлэнэй нэрэнүүдтэй байгаа. Юрын антропонимуудта–апеллятивна гү,али элдэб ан гүрөөл болон малнуудай нэрэнүүд: Буха, Тэхэ, Хуса, Азарга, Хуриган, Эшэгэн, Шоно, Арсалан, Барас гэхэ мэтэ; үнэтэ шулуун ба хатуу эдэй нэрэнүүд: Шулуун, Уюун, Эрдэни, Хуба, Шүрэ, Болод (Булад), Түмэр; тэнгэриин одонуудай нэрэ: Солбон, Наран, Саран, Одон; хүнэй заяан хубиин үндэһэнһээ гараһан, абстрактна юумэ харуулһан нэрэнүүд: Мүнхэ, Бата, Баатар, Түмэн, Жаргал, Баяр, Амгалан, Тунгалан, Эрхэтэ, Зоригто, Үлзытэ гэхэ мэтэ.

 Нэрэ хадаа хүнэй ажаябадалда, абари занда ехээр нүлөөлдэг юм гэжэ тухайлхаар. Тиимэһээ гэртэхин үхибүүмни hайн шанар шэнжэтэй, урагшатай, жаргалтай, элүүр энхэ  ябаг лэ гээд, гое һайхан нэрэнүүдые үгэдэг ааб даа: Алтан, Адис, Жаргал, Баясхалан гэхэ мэтэ.

 Урдандаа хүшэр хүндэ сагта үхибүүд олоор наһа барадаг байгаа Тиимэhээ заримдаа ороолон шүдхэрнүүдэй үхибүүндэ анхаралаа хандуулахагүйн, гое нэрэдэнь хорхойтоод абаашахагүйн, бузарлахагүйн тула үхибүүндээ муухай, аймшагтай нэрэнүүдые үгэхэ ушарнууд гарадаг һэн: Нохой, Шоно, Тэнэг, Нюhата, Шулуун гэхэ мэтэ.

 Чимит Цыдендамбаевай «Буряад басаган» повесть соо хуби заяагүй, бусадта хайрлуулдаг Хулгана хүгшэн тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «Нарай үриеэ муу заяанһаа абархын тула эхынгээ умай соо ябаһан үхибүүндээ гэртэхиниинь Хулгана гэжэ нэрэ үгэһэн байгаа. Бишыхан Хулгана багаһаa нухэд басагадайнгаа нэрэдэ, гутал хубсаһандань, ажабайдалдань атаархадаг байгаа. Ехэ боложо, гэр бүлэтэйшье боложо шадаагүй. Энэ нэрэ ехэ талаангүй урагшагүй байгаа».

Бүридэмэл антропонимууд хоер гү,али хэдэн үгэнүүдhээ бүридэдэг.

 XIII үеhөө нэрэнүүдтэ элдэб  ноед сайдай зэргэнүүд нэмэгдэдэг болоо. Жэшээнь: Есугэй баатар, Ван-хаан, Баргуджин-гуа г.м.

Буряад орондо буддын шажанай дэлгэрхэдэ, олон нэрэнүүд санскрит ба түбэдhөө абтаhан байна.  Ехэнхи нэрэнүүд –жаб-защита, доржо- алмаз гэhэн үгэнүүдээр дүүрэнэ: Цэрэнжаб, Сэдэнжаб, Цырен-Доржо, Ешидоржо.

Ханда гэhэн үгэтэй нэрэнүүд эхэнэрэй нэрэ болоно: Цырен-Ханда, Бадма-Ханда. Харин –жаб гэhэн үгэтэй нэрэнүүд эрэшье ба эхэнэршье хүндэ үгтэдэг: Дулмажаб, Цыдынжаб.

Энээнһээ гадна хори буряад зондо ёһото нэрэ, эрхэ гү шоодобори нэрэ гээд хоёр нэрэтэй зон олон байдаг. Наһаараал Боро-хүбүүн, Сагаан-хүбүүн гэжэ нэрэтэйнүүд ябаһан аад, дансадаа Содном, Бадма гэхэ мэтэ нэрэтэйнүүд байха юм. Нэгэ айл үхибүүгээ эрхэлүүлжэ Монсуудай гэжэ нэрлэжэрхиһэниинь, тэрэнь наһаараа Монсуудай, Монсуудайтан гээд, ябадаг болошоо һэн.

Байгалай хойто бэеын буряадые ородой миссионернүүд хүсөөрөө баряад, хэрээһэ зүүлгэдэг, ород нэрэ үгэхэдэнь, буряадууд үндэһэн яһанайнгаа гурим журамаа, нэрэ сулаяа алдахагүй гэжэ оролдодог аад, анханайнгаа буряад нэрээрээл нэрлэлсээд ябадаг байгаа. Иимэ ушар дээрэһээ ород буряад хоёр нэрэтэй байдаг һэн.

3. Тобшолол

Үндэһэн буряадшье, түбэд, санскритшье һайн һайхан нэрэнүүд захагүй олон. Эдээн сооһоо али нэгыень шэлэжэ нэрэ хээд ябаһан аад, гэнтэ тэрээндээ дурагүй болоод, нэгэ һаа тэрэнээ хубилгажа, ородой, баруун Европынхидэй нэрэтэй адлидхажа оролдохо: Чимыд гэжэ нэрэеэ Чимита, Оюун гэжэ нэрэеэ Оюуна гү Аюуна болгоод ябадаг.

Нэрэ хадаа хγниие гоёодог, хγн бγхэнэй онсо шэнжые харуулдаг.  Хүн бүхэн нэрэеэ дээрэ γргэжэ ябахые оролдохо еhотой. Эсэгынгээ нэрые нэрлγγлжэ,γндэр дээрэ γргэжэ ябабал, γри бэедээ хүндэлүүлхэ болоно бшуу

4. Хэрэглэгдэhэн литература

1. Жуковская Н.Л. Заметки о монгольской антропонимии // Ономастика Востока. – М., 1980. – стр.. 9-14.
2. Подольская.Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М.: Просвещение, 1978. 250 стр.Рыбакин А.И. http://imena.org.
3. Сотников И.В. «Бурятские имена». – Улан-Удэ, Бурятское книжное издатальство, 1993. – стр. 7 – 18.
4. Чимитдоржиев Ш.Б. Бурятские летописи. Улан – Удэ: Бурятское книжное издательство, 1992. – 231 стр.

Рецензи

 Хориин 1-дэхи дунда hургуулиин 10 «а» классай hурагша Жамбалдоржиева Викын бэшэhэн «Антропонимика-буряад нэрэнүүдэй шэнжэлэл» гэhэн хүдэлмэридэ рецензи.

 Жамбалдоржиева Вика антропонимика гэhэн эрдэм шэнжэлэн хаража үзэбэ. Тиимэhээ Вика энэ шэнжэлгэ буряад хэлэнэй лексическэ бүридэл, ономастика шэнжэлэгшэдтэ туhатай болохо гэжэ гэжэ элирүүлбэ, өөрынгөө тобшолол, hанамжа дурадхаба. Вика гаргаhан баримта бүхэнөө жэшээнүүдээр гэршэлхэеэ оролдоо.

Энэ хүдэлмэри оролто үгэhөө, гол хубиhаа, тобшололhоо, хэрэглэгдэhэн литератураhаа бүридэнэ. Һурагша гаргаhан баримта бүхэнөө жэшээнүүдээр гэршэлхэеэ оролдоо.

 Энэ ажалынь дүүрэн хүдэлмэри болоо гэжэ тэмдэглээд, саашадаа hуралсалдань амжалта хүсэнэб.  

Рецензент: буряад хэлэнэй багша

Батуева Л.Ц.______