Байкара Хөвенмей "Чүү болганыл?"
презентация к уроку (7 класс)

Слайд 1

Байкара Хѳвеңмей «Чүү болганыл?» Тес-Хем кожуун Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг ортумак школазы Тирчин Анджела Моторковна, тыва дыл, чогаал башкызы

Слайд 2

Кичээлдиң кыйгызы: « Кижи болуру чажындан, Аът болуру кулунундан». (Тыва улустуң үлегер домаа).

Слайд 3

Байкара Дамчаевич Х ɵвенмей 1917-1972

Слайд 4

Чогаалчы дугайында Байкара Дамчаевич Хɵвеңмей 1915 чылдың январь 20-де Салчак (Каа-Хем) кожууннуң Баян-Колга тɵрүттүнген. Чогаал ажылын 1934 чылда эгелээн. Баштайгы шүлүү «Октябрьның тугу» 1034 ч. «Шын» солунга парлаттынган. Шүлүкчү. Прозачы. Очулдурукчу.

Слайд 5

«Чүү болганыл?» Чогаал проза (калбак чогаал) хевиринге бижиттинген. Жанры – чечен чугаа. Чогаалдың кол маадыры – Монгуш-оол, сески классчы Кызыл хоорайга акызының бажыңынга дыштанып чедип келген.

Слайд 6

Чогаалды аянныг номчууру. Арын 130. Словарьлыг ажыл: Номчулга үезинде билдинмес уткалыг сѳстерниң утказын чугаалажыр.

Слайд 7

Чогаалдың кол маадыры: Хɵлчүк-Бажы школазының ɵɵреникчизи сески классчы Монгуш-оол хоорайга акызы сугга дыштанып чедип келген. Чогаалда ѳске маадырлар: Акызы, чеңгези Айлыңмаа, студент Валя Донгак. Айтырыгга харыылаар: Хоорайга болган болуушкун оолдуң (Монгуш-оолдуң) амыдыралынга, сагыш-сеткилинге кандыг ɵскерлиишкиннер болганыл?

Слайд 8

Чогаалдың тема, идеязын тодарадыры. Чогаалда чүнүң дугайында бижип турарыл? Ооң темазын-идеязын канчаар илередип болур бис? Тыва улустуң кандыг үлегер домаа чогаалдың утказынга дүгжүп болурул? Үлегер домактың утказын сайгарар. Чогаал бодунуң үезинде бижиттинген-даа болза, амгы салгалга ужур-дузазы чүл? Темазы: Мɵзү-шынар темазы. Идеязы: « Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан». (Тыва улустуң үлегер домаа).

Слайд 9

Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл. Сɵзүглелди чүгүртү номчуур. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр? - Ам база номчуттунгаш олуруп алдың бе, оол? – дээн чеңгезиниң шириин сɵстери ону сырбаш кылдыр сүртедипкен. (Ар.130). Монгуш-оол улуг тынгаш, «кижини дүлей чүве ышкаш алгырып чугаалаар, чеңгем дыка-ла каржы кижи-дирем» деп бодап артып калган. (Ар.131).

Слайд 10

Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл. Сɵзүглелди чүгүртү номчуур. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр? Эжикте чиңге үннүг кижи чɵпшээрел айтырза-ла, Монгуш-оол кɵɵрге, ак-кɵк платьелиг аныяк уруг кирип кээп-тир. (Ар.133). - Силерге база четтирдим, ак сеткилдиг ɵг-бүле-дир силер – деп, уруг ɵɵрээнинден үнү сириңейнип чугаалаан. (Ар.133).

Слайд 11

Чогаалдың сɵзүглели-биле ажыл. Сɵзүглелди чүгүртү номчуур. Сɵзүглелге даянып, кымның овур-хевирин чураан-дыр, тодарадыр? Ынчап … - деп, … бир-ле чүве чугаалаксаан. (ар.132). - Чүнү оорлапкан оол чүвел? Орталан, Айлыңмаа, сен. Чɵптүг чүве кылган школачы-дыр - дээн акызының сɵстери Монгуш-оолду дидимнелдирипкен. (Ар.134).

Слайд 12

Чогаалдың чурумалдыг аргалары-биле ажыл. Сɵзүглелден уран-чечен аргаларга чижектер тып ажылдаары, каш уран-чечен арга тыпканын санаар. Даалга№1. Сɵзүглелден деңнелгелерни тывар. Шынап-ла, Монгуш-оол ном номчуурунга дыка-ла ынак. Номчуй бергенде, кулаанга безин чүве дыңналбастай бергензиг апаар. Монгуш-оол ол-ла ынчап базып тургаш, сиген аразында бир-ле чүве кылаш кынганын кɵрүп каан. Даалга №2. Сɵзүглелден эпитеттерни тывар. Бир-ле кааң хүндүс кудумчу талазында маңнашкан кызыл-ала, ногаан-ала автобустарны, янзы-бүрү чараш чычааннарны сонуургап каап, «Аңгыр-оолдуң тоожузун» номчуп олурган. (Ар.130). Даалга №1. Сɵзүглелден метафораны тывар. Монгуш-оол база бир бɵлүктү номчааш, ында бижээн коргунчуг-даа болуушкуннарның дугайын катап боданып, соңгаже кɵрүп олура, хлеб садар шагы чеде бергенин сактып каан.

Слайд 13

Онаалга Уран-чечен аргаларга чижектер ушта бижиир. Деңнелге - 3 Эпитет - 3