ВМК - 2023
материал

Кичээлдиӊ кезектери

Башкыныӊ ажыл-чорудулгазы

Өөреникчилерниӊ ажыл-чорудулгазы

1. Кичээлдиӊ организастыг кезээ. Мотивация (1 мин.)

- Экии, уруглар! Олуруп алыӊар! Кичээливисти эгелээлиӊер. 

(Өөреникчилерни иштики сагыш-сеткил талазы-биле кичээлге белеткеп, оларны хаара тудуп алыры).

- Бөгүн кичээливисти Мария Күжүгеттиӊ «Авам чагыы» деп шүлүк-биле эгелээр бис.

Авам чагыы

Эът быжыр хайны бээрге,

Эзер таваан меӊнетпес дээш,

Үстүг мүннүӊ үстүн чаггаш,

Үш-дөрт катап ыдымнап аар

Кырган ием элдеп чаӊын

Кыжырып-даа канчаар ийик.

Медерелдиг кижи туржук,

Мээ,дыл чок этти безин

Азыраан мал, аӊны, кушту

Ажы-төл дег хүндүле деп,

Энерелдиг авам чагыы

Эътте-сөөкте сиӊип калган.

Шүлүкке ажылдар:

а) Шүлүктү аянныг номчудар, кол утказын уругларга тайылбырладыр;

б) Словарьлыг ажыл:

Меӊнетпес – дүвүретпес, девидетпес.

Ыдымнаар – чемниӊ үстүн оран-делегейже өргүп чажары.

Медерелдиг – угаанныг.

Энерелдиг – эргим.

в) Шын бижилге дүрүмнери

Узун болгаш өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерни шүлүктен тыптырар, бот-боттарындан ылгалын бадыткадыр.

- Бо кичээлде кандыг демдек алыксап тур силер? Мурнуӊарда бот-үнелел демдеглелинге бижип алыӊар. Кичээл төнчүзүнде түӊнээр силер. Кичээлге эки идепкейжи ажылдаарынга идегедим.

Өөредилгеге эргежок чугула херекселдерин белеткээр.

Башкы-биле мендилежир, кандыг-бир медээни хүлээп алырынга боттарын белеткээр.

Башкыныӊ удуртулгазы-биле ажылдаар.

Шүлүктү аянныг номчуур, кол утказын тайылбырлаар.

- Оран-таӊдызындан камгалал дилеп, чаа хайындырган чеминиӊ үстүн оран-делегейинче өргүп чажар ёзулал тыва чоннуӊ ыдыктыг чаӊчылдарынӊ бирээзи деп чүүлдү бо шүлүкте илереткен.

 Ынчангаш бүгү-ле чүвеге камныг хумагалыг болурун ада-ие чагып чоруур деп утканы илереткен шүлүк.

Эът, мээ, чагыг, сөөк, куш.

2. Онаалга хыналдазы

(3 мин.)

1) Удур-дедир онаалга хыналдазы

- Онаалганы хынаптаалы. Кандыг онаалга турган ийик, уруглар?

- Удур-дедир кыдырааштарыӊар солчуп, хынаптаалы.

- Эр хейлер! Онаалга кандыг болду? Бергедээшкиннер турду бе? Бир эвес турган болза, немелде тайылбырны алыры-биле кичээлдер соонда менче чедип кээр силер.

- Эрткен кичээлде теманы эки билип алган-дыр силер, эр хейлер!

Уругларныӊ харыылары.

Чанында эжи-биле кыдыраажын солчуп, удур-дедир хынажыр, демдектер салыр.

3. Билиглерни чидиглендирери

(3 мин.)

Проблемниг байдалды тургузар.

А) Кичээлдиӊ кыйгызы-биле ажыл

«Мени төрээн тыва ава – дыӊ-на чаӊгыс»

                                                                       (Александр Даржай)

- Кичээлдиӊ кыйгызы кылдыр А.Даржайныӊ «Дыӊ-на чаӊгыс» деп шүлүүнден одуругну алган мен.

- Чогаалчыныӊ одуруундан алгаш көөрүвүске, делегейде кым дыӊ-на чаӊгыс болуп турар-дыр? Авторнуң бодалы-биле чөпшээрежир силер бе? Чүге?

Шүлүктен одуругларны номчуур.

Одуругларныӊ утказын тайылбырлаар.

Бодунуӊ бодалын чугаалаар.

4. Кичээлдиӊ темазын, сорулгаларын тодарадыры

(5 мин.)

Кичээлдиӊ темазын, сорулгазын шын тодарадып, тургузарынче өөреникчилерни углаар.

- Бөгүн бистиӊ кичээливиске кандыг тема өөренир-дир бис?

- Бо кичээлге кандыг сорулгалар салып алыр силер? Кандыг айтырыгларны бо кичээлге шиитпирлээр-дир бис?

- Бөгүнгү ай-хүннү бижээш, өөренир темавысты бижиӊер.

Өөреникчилерниӊ долу харыылары.

Башкыныӊ удуртулгазы-биле кичээлдиӊ темазын, сорулгазын тодарадыр.

Ай-хүннү, теманы, кичээлдиӊ сорулгазын кыдыраажынга бижип алыр.

5. Чаа билиглерниң

баштайгы шиңгээдип

 алыышкыны

(10 мин.)

1. Чогаалчы-биле таныжылга

А) Чогаалчыныӊ дугайында дыӊнадыглар

Б) Слайдылар-биле ажыл

- Уруглар, силер чогаалчы Александр Даржай-биле таныш силер бе?

- Ооӊ кандыг чогаалдарын номчаан, өөренген силер?

- 6 класска чогаалчыныӊ «Өгге йөрээл» деп шүлүүн өөренген бис.  Ында чүнүӊ дугайында өөренген силер?

- Ында чогаалчы тыва улустуӊ оран-савазы болур өгнү уран-чурумалдыг аргаларны ажыглап, онзагай кылдыр чуруп көргүскен.

          Чогаалчыныӊ авазын Екатерин Очуровна Деӊзиваа дээр.  Чогаалчыныӊ ыры апарган шүлүктери: «Дагларым», «Сай-Суу», «Эрткен үем».

2. Сөзүглел-биле ажыл (Сөзүглелди инсерт аргазы-биле номчудар. Баштай башкы, оон өөреникчилер номчуур).

1. Словарьлыг ажыл:

Суугу – демир, тууйбудан кылган, оран-сава ишти чылдыр, аъш-чем хайындырар кылдыр кылган эдилел.

Агай – улуг дужаалдыг кижиниӊ кадайы.

Шыва тон – чылыг үеде кедер, иштин пөс-биле даарааш, даштын торгу-биле даштап каан хеп.

Дээвиир – бажыӊныӊ үстүкү ханазы.

- Словарьлыг ажылда сөстерниӊ шын бижилгезинче кичээнгейлиг көрүӊер.

Эштерин дыӊнадыгларын дыӊнап, ушта бижилгелерни кыдыраажынга кылыр.

Слайдыларны эдерти көөр,

Башкыныӊ айтырыгларынга харыылаар. 

Чогаалчыныӊ допчу-намдары-биле таныжар.

Бөлүк бүрүзүнден шүлүктерни 1-1 өөреникчи аянныг номчуур.

Шын бижилге дүрүмнеринче кичээнгей салыр.

6. Билген чүүлүнүң баштайгы хыналдазы (3 мин.)

1. Айтырыгларга харыыладыры

- Авазыныӊ дугайында кандыг сактыышкыннар артып каан-дыр?

- Авазыныӊ дугайында бижээн одкругларны номчуӊар.

- Чүге ол символ «кударанчыг ыры» болуп турарыл?

- Оглу чүнү күзеп чорааныл?

- Оглунуӊ күзели бүткен бе?

- Ие кижиниӊ биче сеткилдиин илереткен одуругларны тып номчуӊар.

- Төлүнүӊ иезинге хамаарыштыр кандыг сагыш-сеткили илереп кээр-дир? ОРАЙ МИННИИШКИН

Айтырыгларга тода харыылаар.

Бөлүктер түңнелдерин үндүрер.

VII. Баштайгы быжыглаашкын (6 мин.)

1) Шүлүктүӊ сайгарылгазы

- Шүлүктен эпитеттерни хамааржыр сөстери-биле, диригжидилгелерни ушта бижиир.

Ушта бижилгелерни бөлүк бүрүзүнден 1-1 кижиге номчуттурар.

Эпитеттер: оттуг суугу, куурарып, оӊа берген шыва тон, кударанчыг ыры, улуг дарга, чырып чоруур сыргалар, алдын сырга, күскү тон.

Метафора: хаяаландыр чырып чоруур.

- Уран-чечен аргаларны чүге чогаалчы ажыглааныл?

- Чогаалдыӊ дылыныӊ уран-чеченин сайгардывыс.

2) Шүлүктүӊ тема, идеязын тодарадыры

- Кандыг темага бижиттинген-дир?

- Идеязы кандыгыл?

Темазы: ава.

Идеязы: ава кижиге ынакшыл, чоргаарал, хүндүткел.

3) «ИЕ» деп сөстүӊ укталып тыптып келгени

- Филология эртемнериниӊ доктору И.В. Кормушинниӊ тайылбыры-биле алырга, бурунгу түрк дылда «ИЕ» деп утканы «ӨГ» деп сөс илередип турган. ӨГСИС – ӨСКҮС – ИЕ ЧОК.

- Көшкүн амыдыралдыг чоннарныӊ оран-савазы «КИДИС ӨГ» - херээжен кижиниӊ өнчүзүнүӊи кол кезээ.

- Чоорту «ӨГ» деп сөстүӊ утказы өскерилген. Чижээлээрге, «ӨГ-БҮЛЕ» - «ИЕНИӉ БҮЛЕЗИ», «БҮЛЕ» - ДЕМНИГ БӨЛҮК.

- Тыва херээжен кижиниӊ кол каасталгазы чүү болурул?

- Тыва херээжен кижиниӊ мөнгүн сыргалары өөнүӊ ээзиниӊ, ажы-төлүнүӊ камгалалы болур.

Түӊнели: Ынчангаштыӊ тыва херээжен кижиниӊ мөнгүнден кылган каасталгаларны эдилеп чоруурунда ханы утка бар.

Уран-чечен аргаларны кыдырааштарынче ушта бижиир, бодун боду хынаар.

Ушта бижилгелерни бөлүк бүрүзүнден 1-1 кижи номчуур.

Эштериниӊ ушта-бижилгелерин база бижиир.

Темазы, идеязын тодарадыр, бижиир.

Башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар.

Айтырыгга тода харыылаар.

8. аКадыкшыл минутазы

 (1 мин)

Сула шимчээшкин

Сула шимчээшкиннерни уругларга көргүзүп кылыр.

Уруглар башкызы-биле деӊге күүседип шимченир.

9. Быжыглаашкын

 (7 мин)

1) Ырыныӊ дугайында медээ

- А.Даржайныӊ «Авамга» деп шүлүүнге аялганы Сергей Бадыраа деп композиторувус аялганы бижээн. Ол ырыны аныяк ыраажы чораан Солун-оол Монгуш ырлап чораан, амгы үеде Виктор Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрыныӊ аняк артизи Айдыс Даржай күүседип чоруур.

2001 чылда «Тыва» телекомпанияняӊ эрттиргени «20-ги чүс чылдыӊ тергиин ырылары» деп даӊзыже ук ыры кирген. Шүлүктүн автору А.Даржай база тускай дипломга төлептиг болган. (Слайдыда мөөрейге алган дипломунуӊ хоолгазы)

2). Ырыны дыӊнадыры

3). Сергей Есенинниӊ «Письмо матери» деп шүлүү-биле ажыл

- Кандыг-даа чоннарныӊ литературазын алгаш көөр болзувусса, ава темазы чырыттынган болур. Оларныӊ бирээзинге орус чогаалчы Сергей Есенинни хамаарыштырып болур.

а) Чогаалчыныӊ кыска намдары-биле таныштырылга.

(Слайдыда Есенинниӊ чуруу, кыска намдары, авазыныӊ чуруу).

б) Шүлүктүӊ аянныг номчулгазы.

в) Шүлүктүӊ сайгарылгазы.

- Чогаалчыныӊ «Письмо матери» деп шүлүүнге ол үениӊ аныяк композитору, база чогаалчыныӊ чаӊгыс чер-чуртуу Василий Николаевич Липатов 1924 чылда аялганы бижээн. Оон бээр-ле чоннуӊ ынак ырызы апарган.

г) Ырыны дыӊнадыры.

4) Таблица-биле ажыл

Кыдыраашка демдеглелдер кылыр.

Түңнел үндүрер.

Аянныг номчулга

Айтырыгларга долу харыыларны бээр.

Таблицаны долдурар.

Түӊнели: Ийи чогаалды деӊнеп көөрүвүске, кайызыныӊ-даа кол маадырлары АВАЛАРЫ, назылап кырый берген, бөдүүн биче сеткилдиг, ажы-төлүнге ынак ИЕЛЕР кылдыр бижээни, эргижирей берген тоннарлыг, бо ийи шүлүк ырылар апарган, катаптаттынып турар одуруглар бары онзагай.

X. Кичээлдиӊ түӊнели. Рефлексия (4 мин.)

1) Кроссворд-биле ажыл

- Бо кичээлде алган билиивиске даянмышаан, ийи-ийи болуп алгаш, дараазында кроссворту тываалыӊар.

2)Уругларга айтырыглар:

 - Кичээлден чүнү билип алдыңар?

- Кичээлге салган сорулгавысты чедип алган бис бе?

- Кандыг айтырыг силерни дүвүредипти?

-Черивис-бажыңывыс дириг артып калзын деп бодаар болза, чүнү канчалза экил?

 Түӊнел. Ава дугайында шүлүктер шала муӊгак болза-даа, иезинге кызыгаар чок ынакшылын илереткен чырык хөөннүг болур. Ие кижини хүндүлеп, карактап, аӊаа кезээде дузалажып чоруур болзувусса эки. Ие кижи Хүн дег чаӊгыс.

3). Самбырага кичээл кандыг болганын демдеглеп, төгерикчигештерни чыпшырар.

Кроссвордту тывар. Кыдырааштарын солчур, хынаар, эштернинге демдектер салыр.

Айтырыгларга долу, тодаргай харыылаар.

Кичээлдиӊ эгезинде салган сорулгазын чедип алган бе, чедип албаан бе деп чүүлдү харыылаар.

XI. Демдектер салыры

 (1 мин.)

- Боттарыӊарга түӊнелден үндүрүп, бот-шүгүмчүлел демдеглелинге демдектерден салыӊар. 

Кичээл эгезинде салып алганы демдектиӊ дужунга харыылааны-биле бодунга демдек салыр.

XII. Онаалга бээри (1 мин.)

Шилип алыр онаалгалар:

1. Чогаадыг «Мени төрээн тыва ава – дыӊ-на чаӊгыс».
2. Авазынга тураскааткан кыска шүлүк чогаадыр.

- Байырлыг! Кичээлге идепкейжи ажылдааныӊар дээш четтирдим!

Онаалганы бижиир.

Башкы-биле байырлажыр.

Эртеми, клазы, башкызы

төрээн чогаал, 5 класс, Монгуш С.А. 

Эрттирер ай, хүнү: _________________

Темазы

Олег Сувакпит «Аът чарыжы»

Кичээлдиӊ хевири

чаа тема тайылбырлаарының кичээли

Сорулгалары

1. Чечен чугааның авторунуң дугайында кыска медеглелди сонуургатпышаан, чогаалдың  кол утказын, уран-чеченин сайгарып өөренири.

2.Уран чугаа болгаш аас, бижимел чугаа сайзырадылгазын чорудары.

3.Тыва  кижиниң аътка ынак болгаш ону азыраарынга, сонуургаар чоруунга уругларны кижизидер.

Технологиялар

Кадыкшыл камнаар, медээ-харылзаалыг, оюннар

Ажыглаан арга, методтар

Хайгаарал, беседа, башкыныӊ сөзү, бот ажыл;

Инсет, дедукция (чижектерден түӊнелче), чогаадыкчы онаалгалар, тест

Өске эртемнер-биле харылзаазы

Информатика, тыва улустуӊ аас чогаалы, улусчу ужурлар

Кичээлге ажылдыӊ хевирлери

Шупту, бөлүктеп эжи-биле, бот хуузунда

Дерилгези

Карточкалар, саазындан самолётчугаштар, аътчыгаштар, проектор, экран, презентация, чогаалчыныӊ портреди, номнары, кажыктар

Бүгү талалыг өөредилгениӊ ажыл-чорудулгазын боттандырары

Бот хуузунда чедип алыр түӊнелдер: өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгалыг, сонуургалдыг; мөзүлүг бүдүштү, найыралды үнелээр чорукту хевирлээри; бодунуӊ кылган ажыл-чорудулгазыныӊ түӊнелин үнелеп билири.

Эртем  талазы-биле: чогаалдыӊ дылын ханы сайгарып билир; аас болгаш бижимел чугаазы сайзыраӊгай, чугааныӊ байдалынга дүүштүр бодалдарын тода илередип шыдаар арга-шинээн тодарадыр; өөредилгениӊ сорулгаларын салып билирин чедип алыр.

Метапредметтиг: чогаал сайгарылгазын улустуӊ аас чогаалы, өске эртемнер-биле сырый харылзаалыын тодарадып, бүгү эртемнерни чергелештир өөренир арга, мергежилдерни чедип алыр.

Билиглерни шиӊгээдириниӊ талазы-биле: салдынган айтырыгныӊ утказын шын медереп билип, аӊаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээриниӊ аӊгы-аӊгы аргалары турар деп чүвеге өөренип алыры; номдан херек медээни тып билири.

Харылзажылганыӊ: чугаалажып турар кижизин дыӊнап билири; кижилер-биле харылзажып тургаш, хүндүткелдиӊ дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижизинге билдингир кылдыр чугааны шын тургузуп билиринге чаӊчыктырар.

Кичээлдиӊ кезектери, чижек үези

Башкыныӊ ажыл-чорудулгазы

Өөреникчиниӊ ажыл-чорудулгазы

1. Кичээлче киирилде, уругларны кичээлче хаара тудары (2 мин.)

   (Өөреникчилер-биле мендилежир, кичээлге белеткелин көөр).

- Экии, уруглар! Олуруп алыӊар! (Оожум аялганы салыптар)

- Карактарыӊар шийип алыӊар. Чуртталгаӊарда кажан-бир шагда болган бир-ле солун, каттырынчыг, хөглүг чүүлдү сактып келиӊер. Ол сактып келген солун чүүлүӊер силерниӊ сагыш-сеткилиӊер өөртүп, хөгледипкен. Хүлүмзүрүг арныӊарны долуп келген. Ам карактарыӊеарны ажыдыӊар. Ол хүлүмзүрүүӊер чаныӊарда орар эштериӊерге сөӊнеп шаӊнаӊар. Эжиӊерге база хөглүг апарган. Ынчангаш бо кичээливисти ол-ла хөглүг байдалывыс-биле эгелээлиӊер. Кичээлде идепкейжи ажылдаар боор деп силерге идегедим.

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун база өөредилгеге эргежок чугула дериг-херекселин белеткээр.

Башкы-биле мендилежир, башкыныӊ удуртулгазы-биле кылыр дээн чүүлдерин деӊге күүседир.

2. Онаалга хыналдазы (4 мин.)

- Эрткен кичээлде чүнү өөренген ийик бис, уруглар?

- Ам кыдырааштарыӊар удур-дедир солчуп, онаалганы кылганыӊарны хынажып, демдектен салыӊар. Онаалганы кылырынга кандыг бергедээшкиннер турду? Билбейн барган айтырыгларыӊар бар болза, кичээлдер соонда менче чедип кээр силер.

Башкыныӊ айтырыгларынга тода билдингир харыылаар.

Кыдырааштарын солчуп, онаалгаларын хынажып, демдек салыр.

3. Кичээлдиӊ темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл (3 мин.)

- Тыва кижиниӊ өдээнде кандыг азырал дириг амытаннар барыл?

- Азырал амытаннар деп бодаптарыӊарга, силерниӊ бажыӊарга кандыг бодалдар тыптып кээр-дир?

- Азырал дириг амытаннар ажыктыг бе? Чүге?

Уругларныӊ тода харыылары.

4. Чаа темаже киирилде

(4 мин.)

      Оюн «Самолёт»

-Ам «Самолёт» деп оюндан ойнаптаалыӊарам. Мен силерже самолёттарны ужудуптарымга, ол самолётту туткан кижи ында айтырыгны ыыткыр номчааш, харыылаар.

     Оюннуӊ айтырыглары:

1. Ыракты ырак дивес – ылап чоруктуг,

Берт черни берт-межел дивес – бедик мербегейлиг. Чүл ол?

2. Бис мал кадарарда чүнү мунуп алыр бис?
3. Наадым байырлалы деп чүл? Наадымда кандыг солун мөөрейлер барыл?
4. Силерниӊ араӊарда аът чарыжын көрген кижи бар бе? Аӊаа киришкен кижи бар бе? Канчаар болуп турар-дыр?

- Эр хейлер! Ынчап кээрге, бөгүн чүнүн дугайында өөренир-дир бис?

- Шын-дыр, аът, аът чарыжыныӊ дугайында  чогаалчы Олег Сувакпиттиӊ «Аът чарыжы» деп чечен чугаазын өөренир бис.

- Кыдырааштарыӊарга бөгүнгү ай-хүннү, өөренир теманы бижиӊер.

- Бо кичээлде чечен чугааны номчуп, сайгаргаш, чүнү билип алыр ужурлуг бис? Кандыг сорулганы чедип алыр бис? Бодуӊарга кандыг сорулга салып алыр силер? Кандыг демдек алыксап тур силер? Демдеглеп алыӊар. Кичээл төнчүзүнде түӊнел үндүрер силер.

Самолётту тудуп, ында айтырыгга тода харыылаар.

Аът чарыжын көрген азы чарыш аъдын мунган кижи бар болза, кысказы-биле тайылбырлаар.

Номнарын ажыдар.

Ай-хүннү, теманы бижиир.

Өөреникчи бүрүзү чедип алыр ужурлуг сорулгазын тодарадып,кыдырааштарынга бижип алыр.

5. Чаа теманыӊ тайылбыры (10 мин.)

1. Чогаалчыныӊ допчу намдары-биле таныжылга.

- Уруглар, силер чогаалчы Олег Сувакпит-биле таныш силер бе? Ооӊ кандыг чогаалдарын номчаан силер? Херек медээлерни бодуӊарга демдеглеп, бижип алыр силер (Слайдыларда чогаалчыныӊ дугайында медээ-биле таныштырар. Чуруун, номнарын база  төрүттүнген черин Тываныӊ картазындан көргүзер).

- 4 класска чогаалчыныӊ «Хаважыгаш» биле «Хуулгаазын кажыктарым» деп чогаалдарын өөренген силер. Шүлүктерде чүнүн дугайында бижип турар ийик? Кым сактып келир?

- Чогаалчы бичии уругларга дыка хөй чогаалдарны бижээн. Дылы уран-чечен, билдингир чогаалчы болуп турар.

- Тыва эр кижи 3 оюннуг дээр, уруглар. Ол кандыг оюннар ийик?

- Аът чарыштырар, ча адар, хүрежир. Ынчангаш бир оюну, аът чарыжыныӊ дугайында көрээлиӊер.

2. Сөзүглел-биле ажыл.

(Сөзүглелди инсерт аргазы-биле номчудар. Баштай башкы, оон өөреникчилер аянныг кылдыр херек чүүлдерни абзацтап номчуур).

- Чүнүн дугайында номчудувус?

3. Словарьлыг ажыл.

Девиржип турган аът – ушта чүткүп турар аът.

Муӊгаш-дын – чүген дыны.

Аът соодар – чүгүрүк аътты чарышка белеткээри.

Үзүүргедир – маӊын үндүр мунар. 

- Бо сөстерниӊ шын бижилгезинче көрүӊер. Кандыг берге дүрүмнер бар-дыр, тайылбырлаӊар.

Уруглар боттарыныӊ бодап турары-биле харыылаар.

Слайдыларны эдерти көөр, ушта бижилгени кыдыраажынга кылыр. Мурнунда чылдарда өөренген чогаалдарын сактып, айтырыгларга харыылаар.

Уругларныӊ харыылары.

Сөстерниӊ шын бижилгезинче хайгаарал салыр. Шын бижилге дүрүмнерин тайылбырлаар.

6. Баштайгы

быжыглаашкын (8 мин.)

1. Айтырыгларга харыы:

- Тоожукчу маадыр ынчан каш харлыг турган-дыр?

- Кол маадыр кымыл? Ооӊ аът мунары кандыг турган-дыр?

- Чүгүрүк-Караны мунар аас-кежик оолга канчап келген-дир?

- Чарышка каш аът киришкен-дир?

- Чаржып үнерде, Эрес кымныӊ кандыг сүмезин кол деп санаан-дыр?

- Эрести чүге «чолу чогувас оол» деп турганыл? Ол кандыг оол-дур?

- Силерниӊ араӊарда Эреске дөмей болуксаар улус бар бе?

- Силерде аът бар бе? Мунган силер бе?

- Аът дугайында чогаалдар номчаан силер бе? Кинофильмнер көрген силер бе?

- Тыва улустуӊ аас чогаалындан аът дугайында тоол номчаан силер бе?

(Өөреникчилерниӊ адаан тоолдарыныӊ дугайында ылавылап айтырар).

- Бо чогаалда Эрестиӊ чарыш аъды мунар күзели күштүг болгаш бүде берген. Күзелди бүдүрер деп бодаар болза, эки бүзүрээр, идегээр болза эки.

- Орус литературада Александр Гринниӊ «Алые паруса» деп чогаалында бичии Ассоль деп маадыр бар. Уругнуӊ авазы чок апарган. Ол далай кыдыынга чүгле ачазы-биле чурттап турган. Бир хүн Ассоль аргага кылып каан ойнаар бичии ак-кызыл өӊнүг чалгынныг хеме тудуп алган турда, ону тоолчу Эгль көрүп кааш, сеӊээ шак-ла ындыг хемеге хаанныӊ оглу чедип кээр деп чугаалаан. Ассоль аӊаа бүзүреп, хүнүн-не далай кыдыынче барып, манап эгелээн. Өске улус уругну кочулап турганнар. А Ассольдуӊ күзели улуг болгаш, бүзүрелин ышкынмаан. Бир хүн, шынап-ла, ак-кызыл чалгынныг хемеге бай өг-бүлениӊ салгакчызы Артур Грэй чедип кээр. Ассольдуӊ күзели ынчаар бүткен.

Түӊнел: Бүзүрээр, идегээр болза, кандыг-даа күзел бүде бээр.

2. Чогаалдыӊ дылы, уран-чеченин сайгарары 

- Уруглар деӊнелгелерни, оолдар эпитеттерни кыдыраашка ушта бижиир силер.

Деӊнелгелер: акым сагыш човаан дег, дагдан баткан дукпурту дег, хартыга дег.

Эпитеттер: чиик бичии кижи, «чолу чогувас оол», шилги аът, шилгедек, бедик сынныг кара аът, чок дээн чүгүрүк аът, көк шык…  

-Бөлүк бүрүзүнден 1-1 кижи уран-чечен аргаларны номчуптар.

- Бо уран-чечен аргаларны чогаалчы чүге ажыглааныл?

Уругларныӊ тода харыылары.

Уруглар деӊнелгелерни, оолдар эпитеттер ушта бижиир.

Ушта бижээн чижектерин номчуур, эштериниӊ чижектерин база бодунче бижиир.

Уругларныӊ харыылары.

7. Кадыкшыл минутазы (1 мин.)

Сула шимчээшкин «Декей-оо»

 (Аът мунукчузунуӊ шимчээшкиннерин көргүзер)

Башкызы-биле деӊге шимчээшкиннерни кылыр.

8. Быжыглаашкын

 (8 мин.)

- Аъттарны чылдыӊ кайы үезинде чарыштырарыл?

- Чогаалдыӊ бижиттинген үезинде аът чарыжы Чөөн-Хемчиктиӊ Бора-Булак ховузунга болуп Турган. Амгы үеде ында аът чарыжынга тураскаадып, тураскаал кылган. Чуруу бо-дур. (Слайдыга Тываныӊ картазындан Чөөн-Хемчик кожуунун база тураскаалдыӊ чуруун көргүзер).

- Аъттыӊ кандыг өӊ-чүзүннерин билир силер?

- Аът кандыг-кандыг чоруктарлыг болурул?

1. Таблица-биле ажыл

2. Оюн «Кым эӊ тывынгырыл?» (классты 3 бөлүкке чарар)

- Кым эӊ тывынгыр эвес. 1-ги бөлүк аъттыӊ шола аттарын, 2-ги бөлүк аъттыӊ дериг-херекселдериниӊ аттарын, 3-кү бөлүк аъттыӊ аажы-чаӊын, чоруктарын бижиир силер. (Шола аттарынга бергедежи бээр болза, башкы белен карточкаларны чедир бижиир кылдыр ап бээр).

3. Кажык-биле «аът чарыжы»

(Башкы уругларга канчаар чарыштырарыныӊ дүрүмнерин көргүзүп бээр).

Уругларныӊ тода харыылары.

1-ги бөлүк аъттыӊ шола аттарын бижиир.

2-ги бөлүк аъттыӊ дериг-херекселдериниӊ аттарын бижиир.

3-кү бөлүк аъттыӊ аажы-чаӊын, чоруктарын бижиир.

Бөлүктер аразында чаржып, эштерин мурнаарын оралдажыр.

9. Кичээлдиӊ түӊнели. Рефлексия (3 мин.)

Айтырыглар:

- Кичээлдиӊ темазын кайы хире билип алдыӊар?

- Кичээлге чунчу билип алдыӊар?

- Бо кичээл эгезинде салган сорулгаӊар чедип алдыӊар бе?

«Рефлексиялыг экран»

- Бөгүн меӊээ солун болган чүүл …

- Мен моон соӊгаар …

Башкыныӊ айтырыгларынга тодаргай харыыны бээр.

10. Демдектер салыры, онаалга бээри (2 мин.)

- Силерниӊ бодалыӊар-биле кымнар бо кичээлде дыка эки ажылдады ышкаш?

- Мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен. Ону кымнарга бээр бис?

- Кичээл эгезинде ажылдап алыксаан демдээӊер бижип алган силер, ам боттарыӊарга үнелелден берип, демдектен салыӊар.

- Онаалга.

А) Тываныӊ ыдыы болур сүлде демдээнде аъттыӊ чуруун чүге киирген деп бодаар силер? Ону тайылбырлаар. Ооӊ дугайында төлевилел кылыр.

Б) Аът дугайында үлегер домактар бижип алыр.

Боттарыныӊ ажылдаанын үнелеп, демдектерни алыр.
Эштериниӊ ажылын үнелээр.

Онаалгаларны дневниктеринге бижиир.