Шорааннын салым-чолу
план-конспект урока (8 класс)

Ооржак А-Х.В.

“Күзээнин чедер, сураанын тывар”

(Ч. Кууларныӊ “Шораан”база З. Казанцеваныӊ “Балыглаткан эзир” деп тоожуларыныӊ чоок талалары)

(8-ки класска кичээл)

Кичээлдиӊ сорулгалары: 

 1. Өөредиглиг сорулгазы: Ч. Кууларныӊ “Шораан”база З. Казанцеваныӊ “Балыглаткан эзир” деп тоожуларыныӊ материалдарынга даянып,  барымдаалыг чогаалдар дугайында билигни ханыладып өөредир.

2. Сайзырадыр сорулгазы: тоожуларныӊ амыдырал-биле холбаазын тайылбырлаар, персонажтарның аажы-чаңында, кылдыныгларында  мɵзүлүг, мɵзү чок талаларын тодарадырынга уругларга дузалаар.

3. Кижизидикчи сорулгазы: Медерелдиг номчулганы чедип алыр, харылзаалыг чугаазын сайзырадыр, боунуӊ база өске чоннарныӊ культуразынга сонуургалды оттурар.

Дерилгези: Мультимедийлиг  проектор, презентация, видеороликтер.

Ɵɵредилгениң методтары  база  аргалары: чуруктарны  тайылбырлаары,  аас-биле харыы, башкының чугаазы,  беседа,  бот-боттарынга айтырыг салчыры, бѳлүктер-биле база сɵзүглел-биле ажылдар.

Кичээлдиң  чорудуу:

I. Организастыг кезээ

– Экии, уруглар! Бɵгүн биске онзагай кичээл болур. Класстан дашкаар номчулга кичээлин эрттирер бис, идепкейлиг ажылдаар силер.

 (Слайд №1)

Башкы. Самбырада бижээн чүүлдү кым тода, чараш номчуптарыл?

           Чижек харыы: “Күзээнин чедер, сураанын тывар”

Башкы. Тыва улустуң бо үлегер домаанда утказы билдинмес сɵс бар-дыр бе, уруглар?

Чижек харыы. Сураар.

        Башкы. Ынчаарга «“Күзээнин чедер, сураанын тывар”деп үлегер домактыӊ утказын канчаар билип алыр-дыр бис?

Чижек харыы. Кижи бодунуӊ күзелин шыдаар болза, ыяап-ла чедип алыр.

Башкы. Шын-дыр.

II. Кичээлдиӊ сорулгазын, кылыр чүүлдерни тодарадыры. Сургуулдарныӊ сонуургалын оттурары.

Башкы. Бо слайдыда кым деп маадырны чураан деп бодаар силер, уруглар?

(Слайд № 1).

Харыы: Шораан.

Башкы: Чүге Шораанны чураан деп бодап тур силер?

Харыы: Чүге дээрге бис эрткен кичээлдерде Черлиг-оол Кууларныӊ «Шораан» деп тоожузун номчуп дооскан бис. Ында Шораан деп караа көрбес оолдуӊ дугайында бижип турар. Ол хөгжүм, музыкага ынак.

III. Төлевилелдер камгалалы.

Башкы.  – Шын-дыр, эр хейлер. Ам дараазында слайдыны кичээнгейлиг көрүӊерем.

Чуруктарда Солаан Кыргысович Базыр-оол (Шораанныӊ прототиви) база Василий Сергей Безъязыковтуӊ портреттери. Бо ийи алдарлыг кижилерни чүү чүве каттыштырып, чоокшуладып турар деп бодаар силер?  (Слайд № 2)

Чижек харыы: Олар кайызы-даа көрбес, хөгжүм-музыкага ынак, композиторлар.

Башкы: Шын-дыр, эр хейлер.

Бөгүн бистер бо ийи хөгжүмчүлеривис дугайында төлевилелдер камгалаар бис.

Башкы. Сорулгаларывысты тодарадып алыр бис бе?

             Кичээлге чүнү канчаар журлуг бис?

Харыы: Бо ийи чогаалда маадырларныӊ салым-чолун деӊнээр. Төлевилелдерни камгалаар. Билдинмес айтырыгларга харыылаар. Чаа медээлерни шиӊгээдип алыр.

            Башкы: - Шораан биле Василийниӊ чуртталгазын «Чашкы үези», «Хөгжүмнүӊ дузазы. Чоок кижилериниӊ дузазы», «Школачы чылдары», «Чалыы үези», «Чедиишкиннери» деп бөлүктерге чарып, бичежек дыӊнадыглар-биле сайгарып, түӊнээр бис.

          Ынчангаш, «Маадырларыӊ чашкы үези» деп дыӊнадыгны Оглукпан Дарина эгелээр-дир. (Слайд № 4)

    Оглукпан Дарина: Дыӊнадыг «Маадырларныӊ чашкы үези»

    Шораан (Солаан) ыт оглу ышкаш караа муӊгаш төрүттүнүп келбээн. Чажында улаанут аарыындан аарааш, караа көрбес болуп арткан. Авазы Чакыймаа аныяк ие болгаш, арга-дуржулгазы эвээш, өшкү ханын чедир ижиртпейн барган. Ада-иези муӊгарап, Кызыл хоорайга чедирип, орус эмчиге хынадырга, орайтаан болган.

    Шораан дыдыраш кара баштыг, чодураа дег кара карактарлыг, мөге-шыырак оол болуп өзүп келген. Оол 3 харлыында кыс дуӊмалыг апаар. Оон аныяк ада-ие Чакыймаа биле Багырныӊ өг-бүлезиниӊ кырынга хүннү дуглап турган кара булут эстип чиде бээр.

   Шораан караа көрбес-даа болза, ыыт-даашты, бойдустуӊ хөгжүмүн дыӊнап, долгандыр делегейни танып билип эгелээр. Бызаа кадарар, хемден суглаар. Ада-иезиниӊ дузалакчызы апаар.

    А Василийниӊ адазы Сергей, Пелагея Безъязыковтар    1914 чылда Хем-Белдиринге (ынчан Кызыл хоорайны ынчаар адаар турган) Минусинск уездизиниӊ Мигна суурундан Ульяна, Вася, Фёдор деп 3 ажы-төлдүг көжүп чедип келир. Тывага Раиса, Люба деп ийи кыстыг болурлар.  Оларныӊ ачазы Сергей Безъязыков алдын казар уургайларга ажылдап чораан. Хөй ажы-төлүн азыраарда, эки амыдырал сүрүп Тыва деп бай черже аъттарны тергелеп алгаш, каш хонуп чорааш, көжүп ажып келир.

      Ачазы ийи оглунга идегеп турган: ынчалза-даа Фёдору арай кемниг төрүттүнген, бир буду өскезинден чолдак, чандаш. А Вася мөге-шыырак, угаанныг, сагынгыр оолак. Ынчанга Вася улгадып, эр апаргаш, ада-иезин азыраар деп бодап турганнар.

    Школачы эш-өөрүнүӊ аразынга Вася эӊ шыырак, эӊ угаанныг деп мактадып турган. Оолдарныӊ аразында бичежек мага-боттуг Ваня Горев деп оол аӊаа адааргаар турган. Бир катап оюн үезинде Васяга хорадааш, кудумчуга улус көрбес черге оолду кедеп тургаш, ачазыныӊ дүүрге боозу-биле хөме боолаптар. Түӊнелинде Вася Безъязыков карак чок артар.  Солаан (Шораан) биле Вася чашкы үезинден тура көрбес апаар, бирээзи аарыгныӊ уржуундан, а өскези тенек оолдуӊ хайы-биле.

   Ийиги дыӊнадыг: «Хөгжүмнүӊ салдары. Чоок улузунуӊ дузазы» (Тюлюш Тамерлан)

   Шораанныӊ ачазы Багыр (Базыр) дошпулуурга ойнаар,  Сандак ирей бызаанчылаар.  Шораан бызаанчыга, мандолинага, хомуска ойнап өөренип алыр.

  Адазы картондан үжүктер оюп бээрге, номчуп бижип өөренир. Эштери, даайы эштип, балыктап, молдурга мунуп өөредир.

   Василийниӊ  өг-бүлези хөгжүмге сундулуг. Авазы Пелагея Мелентьевна база даайы Василий Мелентьевич Николаев - ыраажылар. Дуӊмалары  Раиса, Люба база чараш үннүг. Дуӊмазы Фёдор балалайкага шыырак ойнаар. Кежээлерде өг-бүле чыглып келгенде, хөглүг ырлар куттулуп кээр турган.  

 Сергей  гармонь, балалайка баянга ойнап өөренип алыр.  

(Видеоүзүндүлер «Тыва хөгжүм херекселдери», «Русские народные музыкальные инструменты»)

3-кү дыӊнадыг: «Чалыы назын» (Соян А.)

     Шораан Чаа-Хөл школазыныӊ 7-ги клазын тергиин демдектерлиг доозарга, суурга концерт болур. Аӊаа Кызылдан келген артистер аразынга композитор Александр Лаптан база караа көрбес баянист Василий Безъязыковка ужуражыр. Василий Безъязыков оолдуӊ гармошкага ойнаарын  дыӊнааш, Оренбургче өөредип чорударын сүмелээр.

   Шораан аӊаа татар сөөктүг Назия деп уруг-биле чоок таныжып алыр, ынчалза-даа ол баштайгы ынакшылы болуп артар. Уругну даай-авазы чуртунче аппаар. Назия удавас караа шуут көрбейн баарын чугаалап, эки уругга дужарын күзеп, найыралдыг өӊнүктер бооп артарын даӊгыраглаар.

   Василий Безъяыков дуӊмазы Фёдор-биле кады Красноярск хоорайже чоруптар. Аӊаа уран чүүл техникумунга баарга салым-чаяанныг баянисти дораан хүлээп алыр, а дуӊмазы ону техникумга чедирип, хостуг үезинде аар-саар ажылдар кылып, чурттар акшаны ажылдап ап турган.

   Кедергей салым-чаяанныг оолду 4 чыл өөренир программаны башкылары  чаӊгыс чыл өөрткеш, дипломну холунга тутсуп бергеннер. Ол аӊаа фортепианога база ойнап өөренген.

  Тываже чанып ора, Минусинск хоорайга Новосибирск чурттуг караа көрбес баянист Иван Маланин-биле душкаш, оон хөйнү өөренип ап, Сибирьниӊ улуг-биче хоорайларын кезиирлер.

 БАШКЫНЫӉ ТҮӉНЕЛИ:

           «Күзээнин чедер, сураанын тывар» деп тыва үлегер домакты бо ийи чогаалга хамаарыштыр чүү деп түӊнээр бис?

           Харыылар.

VI. Онаалга  тайылбырын бээри. 

1. Интернет четкизинден

2. Сонуургаан эгезинге чурук чуруур.

3. Чогаадыг бижиир.

VII. Кичээлдиӊ түӊнели.

 Мен бодаарымга, кичээливистиң темазын (тыва үлегер домак)

1. Бѳгүн мен …. билип алдым.

2. Эӊ-не сонуургаан чүүлдерим…

3. Ам-даа билип алыксап турар чүүлдерим…

Ажыглаан литература:

1. Черлиг-оол Куулар «Шораан»
2. Зинаида Казанцева «Раненный орел». Документальная повесть о слепом музыканте. ТувИКОПР СО РАН, Кызыл, 2003. – 68 с.