Амн үгин зөөр
план-конспект урока

АМН УРН ҮГИН ЗӨӨР ДАСЛҺН.

/багшин дамшлтас/

Күцәснь: Целинн района

Хар – Булгин дундын школын

хальмг келнә багш

Коксунова  Н.Б.

һарг

I.  Нүр үг.

II. Амн үгин зөөр.

1. Ут туульс.
2. Тәәлвртә туульс.
3. Үлгүрмүд.
4. Йөрәлмүд.
5. Яс кемәлhн.
6. Орчлңгин hурвнтс.
7. «Далн хойр худл».
8. Олна дуд.

Ш. Ашлвр.

IV. Кичәлмүдин  зурас.

V. Немр:

                    1.Таблиц

                    2.Схем

                    3. Зургуд

VI. Толь.

VI I.Олзлсн литератур

1. Нүр үг.

Келн улс болһн эврә амн үгин зөөртә.Ямаран болв чигн келн улсин амн үгин зөөрин янзс олн зүсн болдг. Мана хальмг амн үгин зөөр бас йир байн.

Тер тоод үлгүрмүд,  теҗг үгмүд,  тәәлвртә туульс, ут туульс, «Җаңhр», олна дуд, дарҗңгуд, шавашмуд, «Далн хойр худл» орна.

Амн үгин билг - әмтнә чилн – чилшго зөөр. Амн үгин зөөр сурhмҗин чинр зүүнә, бичкдүдт төрскн келән, литературан дурлҗ, соньсмҗ даслhнд ик тусан күргнә.

Негдгч классас авн сурhульчнр амн үгин зөөрлә  таньлдна: ут туульс умшна, тәәлвртә туульс, үлгүрмүд,  дарҗңгуд чееҗәр дасна; дунд классмудт «Далн хойр худл», дуд, йөрәлмүд, «Җаңhрин» бөлгүд дасна. Тернь күүкдт төрскн келән,  литературан дурлҗ, соньмсҗ даслһнд ик тусан күргнә.

Тер төләд  эн  көдлмштән  яhҗ төрскн литературин кичәлмүдт амн   үгин зөөриг олн зүсн эв – арh олзлад, сурhульчнрт дасхдгин тускар багшнрт дөң өгчәнәвидн..

Манна ухаһар болхла, сурhульчнрт хальмг келән  чикәр медхин кергт, амн үгин зөөриг олн зүсн эв-арһ олзлад , чееҗәр дасхулад,  хоорндан күүндвр кеhәд орулдгин арh  хәәх кергтә. 

II. Амн үгин зөөр даслһн.

     1.Ут туульс.

Хальмг урн үгин литературин нег ик әңгнь - туульс. Туульс – улсин эрдм – билгин алтн зөөр. Тууль болhн гүн ухата. Олн үйдән хальмгуд олмhа келәр туульс бүрдәсмн. Туульс маднд олн зүсн сурhмҗ өгнә.

«Кезәнә бәәҗ. Эмгн өвгн хойр бәәҗ», - гиhәд эклмн цацу, альк нег күүнә махмуднь мендрәд, ә-чимәhән гееhәд, туульд авлгддг эс болх. Кень шавр герт суухан мартад, шулун күцәх кергән хаяд, шулм - чөткрин хог таслад, баатрла хамдан йорал уга тамас күүкән hарhҗ авад, теңгр hазр хойрин шавшлhнд күрәд, үзәд угаhан үзәд, дәәлх дәәсән дәәләд, ачта диилврән бәрҗ олн - әмтндән сулдхвр авч ирсн эс болх. Туулин күчн гисн тиим юмн.

Туульс му хамгиг муурулад, бурушаҗ, сән хамгиг бууляд өргҗ, дөңнҗ, сәәнәс уха автха гиhәд бүрдәгднә. Туульс хальмг улсин тууҗла залhлдата. Тегәд чигн туулиг болhамҗтаhар, оньган өгәд умшад, учр – утхинь медхлә, хальмг әмтнә бәәдл – җирhлинь, ухан – тоолвринь, санан – седклинь медҗ болхмн.

Хальмг туульс учр – утхарн олн зүсн болҗ hарна. Бәәцин, аң – адусна, илвтә, баатрлг туульс ик олн бәәнә. Туулиг соңсх дутм сәәнәр тодлгдна. Туульд келгддг зәрм үгмүд: баатр «кеер хонад,кец дерләд йовна», «долан – долан дөчн йисн хонгт ноолдна», күүкнь болхла «герлднь үүл уйм, гегәнднь аду манм сәәхн болҗ hарна». Иим даршлhта, шүлглҗ келдгдсн үгмүдиг бичкдүд әвр дуртаhар тодлҗ авна.

Хальмг туульс уха орулгч, сурhмҗарн мергн сәәхн урн зокъялмуд болдг.

Туульст олн зүсн төрмүд хаhлгдна: «Алтар өндглдг богшурhа», «Нег Бәрм» гидг туульст байн болн угатя улсин тускар келгднә. Байн, нойн, хан улс кезә чигн үлү үзәд, ховдг седкл зүүhәд йовдгинь эн туульс медүлнә. Байн, нойн, хан – миңhн, түмн малын эзн билә. Баячудт эс заргдхла, угатя, түрү хамгнь бийән теҗәдг арh уга бәәсмн. Тегәд  баячуд угатьнриг икәр даҗрдг, зовадг, көлсинь баhар өгдг бәәсмн. Тер даҗрлhна тускар эн туульд келгднә.

«Эргү күүнә үкл», «Килhсн хол, Хамхул, Давсн hурвн» гидг туульс авад хәләхлә, хальмг улс залху күүнд дур уга, күч - көлсч күүг таасдгнь сәәнәр медгднә. Хара бәәдг, залху өвгн болн өөд уга ах – дү hурвн: Килhсн хол, Хамхул, Давсн эврән бийснь үклән олна, тедниг күн хармнхш.

Эн туульс көдлмш кедго, залху болдг йовдлыг бурушагч туульс.

«Ухан зөөр хойр», «Цецн күүкн» гидг туульсас сурhуль – эрдм сурхла, цецн ухата болхла, бийд чигн, әмтнд чигн олзта гих ухалвриг медүлнә.

Зурhадгч классин сурhульчнр туульс ямаран әңгд ордгинь, әңг болhна тускар медх зөвтә. Энүг таблицәр дамҗулад сурhульчнрт цәәлhҗ өгхлә, сән болх.   (таблиц).

1. Аң – адусна туск туульст орлцдгнь чон, арат, туула, зурмн, керә болн нань чигн әмтә - киитә юмс. Эн туульст аңгуд күүнә әдл бәрцтә үг келнә, ухална, зәрмнь нам «сурhульта». Эднәр  дамҗулад әмтнә бәәдл үзүлгднә. Чон – алач – махч, арат – мекч, зуhу, туула - әәмтхә. (Үлгүрнь: «Бакльг, арат, зурмн hурвн», «Барс, чон, арат, темән дөрвн»).
2. Бәәцин туульст цуг иләр келгднә. Иим туульст орлцдгнь байн, угатя. Аш сүүлднь,эргү, хатуч, ховдг баячудыг ухата, угатя өнчн - өвү күн меклнә, диилнә. (Үлгүрнь: «Нег Бәрм гидг ялч», «Һурвн алтн наадhа»).
3. Сидтә туульст юн чигн амрар, сидт – илвт кегддг, эврән күцдг юмн. (Үлгүрнь: «Долан наста зарhч»).
4. Баатрлг туульст hол дүрмүд – баатрмуд, эдн диилвртә йовдл hарhна, төрскән харсна. (Үлгүрнь: «Мөңкин көвүн Чилдң баатр»).

Туульс ямаран әңгд ордгинь «Туульсин гер олҗ автн» гидг даалhврар  дамҗулад дасхҗ болҗана. (таблиц).

Зәрм туульсин чинр – утхла таньлдулсн цагт таблицәр дамҗулад  келҗ болхмн. (таблиц).

Ут туульс дассн цагтан үгллин көдлмш кех зөвтә. Эс медгдсн үгмүдиг орчулад, зургудар дамҗулад медүлҗ болхмн. Туульс нүүрәр умшлhна көдлмш кехмн, туулин дүрмүд шинҗләд иим көдлмш кеҗ болҗана:

 Үлгүрнь:  «Барс, чон, арат, темән дөрвн».

1.Самбрт туульсин дүрмүд бичх, сурhульчнр болхла, кен ямаранинь шинҗлнә:

Барс - чидлтә, ик

Чон – муңхг

Арат - мектә, эццн

Темән – муңхг, hәргтә, бөдүн, ик, тарhн.

2. Тәәлвртә туульс  .

Хальмг фольклорт өвәрц жанр бәәнә. Эннь - тәәлвртә туульс. Тәәлвртә туульс эргндк тоотын тускар, олн  әмтнә  энүнә  туск ухан – тоолвр, сүв – селвг медүлнә. Тегәдчн  туульсин учр – утхиг җирhлин  дамшлтта хамгнь сәәнәр тәәлдг мөн. Тәәлвртә туульс юмна неринь hарhл  уга, олн зүсн  темдгинь теҗгәр зааҗ  медүлнә  Хуучна цагт хальмгуд иим тәәлвртә туульсиг амн үгәр үвлин ут сөөд келлцәд, тәәлвринь олцхадг бәәҗ.

Революцин өмн тәәлвртә туульсиг цуглулад, барлҗ йовсн улс: Н. Бадмаев, И. Попов, В. Котвич, Д. Кутузов болн нань чигн. Советин цагла – Б. Басангов, И. Кравченко, Д. Сальмин, Б. Букшаев, И. Мацаков.

Хальмг улсин тәәлвртә туульсиг төрмүдәрнь иим багмудар хуваҗ болхмн: күн  болн, күч - көлснә үүлдвр;  йиртмҗ  болн йиртмҗин бәәдл; тәрән - темснә, мал – аhурсна тоот, бәәдл – җирhл.

Тәәлвртә туульсла  сурhульчнриг таньлдулсн цагт зургудар дамҗулад цәәлhҗ өгч болҗана. Үлгүрнь: 1. Аавин маңна   мирклҗ,

                                            Аршан нульмсн асхрҗ.

                                                               (хур орх).

Үүлнәр бүркгдәд харңhурсн теңгр атысн уурта аавин маңната, үүлнәс орсн хур аршан нульмснла  дүңцүлҗ бүтүhәр келгдҗәнә. Тегәд цаасна нег талнь хур  зурҗ болҗана, талдан таласнь атысн чирәтә аавиг зурҗ болхмн.

2.  Ацта моднд

Алтн эмәл тохата.

                     (билцг).

Ацта модн деер эмәл тохата зург нег таласнь, талдан таласнь билцг зурад үзүлхмн. (зургуд).

Сәәнәр сурhулян сурдг сурhульчнрар кроссворд тогталhҗ болхмн . Тәәлвртә туульс урн үгин литературин үүдәврмүдт харhна, ут туульст харhна. Үлгүрнь:  «Цецн күүкн» гидг туульд хан – цецн күүкнә хадм эцк, бәәрәнд бәәсн цагтан элч болҗ ирсн байн хаана дөрвн баатрар (эдн әмт мухлалх, малмудынь эврә кех закврта, күслтә бәәҗ) көвүндән бичг өгүлнә. Бичгт иим даалhврмуд өггдҗ:

1. Адунд алг гүн бәәҗ, терүг тәвхән бичә март.
2. Хөн дунд нег бор төлг бәәнә, терүг тәвхән бичә марттн.
3. Богц чимг бичә марттн.
4. Миңhн хөн дунд дөрвн шар толhата, толhа деерән җоомгта хөн бәәнә, теднәр hал тәәтн.

Теҗглҗ келсинь көвүн тәәлҗ чадсн уга, тер учрар цугтнь күцәхәр шииднә. Зуг бичгин нуувчинь чикәр бер тодрхална.

1. Алг гүн гиснь – хадм эцкнь бәәҗ.
2. Һәргтә бор төлгнь – берин залу.
3. Богц чимгн – цецн күүкн бийнь.
4. Дөрвн шар толhата хөн – байн хаана дөрвн баатр.

Угатя хаана көвүн болн энүнә цецн күүкн эцкиннь завр күцәцхәнә. Байна элчнр  ирәд, цадлтан хот идәд, әрк ууhад, согтад унтхлань, эдниг алчкна. Цецн   күүкн эврәннь нутгин hурвн баатр байн хаана алвтур тәвәд, хәрин нутг дәәлүлнә. Тиигәд, Цецн күүкн ик сүвтә болсн учрар угатя хан аврлт уга хортнасн гетлнә.

Эн ут туульд орсн тәәлвртә туульс – даалhврмуд сюжет бүрдәлhнә чинр зүүнә, хальмг улсин бәәдл – җирhлин өвәрц хамгинь үзүлҗәнә.

Нармин Морхаҗин «Хар келн тоhрун» гидг романд шин бүүрт ирсн баhчуд асхн туульсин марhа кецхәнә.

«Нуhлан әңг тууль тәвҗәнә.

- Уул деер улан туhл

Харлан әңг туулин тәәлвр келнә:

- Махла    деерк улан зала».

Эн тасрхаhас яhҗ урднь баhчуд цаган давулдг бәәсинь сурһульчнрт медүлнәвидн.

3. Үлгүрмүд .

Үлгүрмүд келн болhнд бәәнә. Үлгүрмүд ке сәәхн, ахрар келсн цецн  үгмүд. Үлгүрмүд олн – зүсн төрмүд, бәәдл җирhл медүлнә. Үг келсн цагтан үлгүрмүд орулҗ келхлә, күүнә келн сәәхрнә.

«Күч - көлсч улсин әмдрлин болн олна бәәдлин, тууҗин дамшлтыг үлгүрмүд цецн үгмүд хойр тогтана» гиҗ А. М. Горький келхләрн, hанцхн орс үлгүрмүдин биш, альк чигн келн улсин үлгүрин тускар диглҗ герчлсмн.

Үлгүр цецн үг хойр мет, уха сурhсн деерән хальмг келнә кеерүл, чимг болҗ, сәәхнинь үзүлнә.

«Олн үгин цөнь сән, цөн үгин товчтань сән» гиҗ келдг. Үлгүрәс товчта, тодрха  үг уга.

Хальмг үлгүрмүд дегд олн, урд цагт  «Үлгүрин дала» гидг дегтр бәәҗ гинә. Келхд, дала мет элвг, эң зах уга олн үлгүр хальмг келнд бәәдгинь тиигҗ манд медүлҗәнә. Мана  өвгд, эмгд, медәтә улс келсн үгдән үлгүр  икәр орулад келнә. Олн үг келхин ормд цөөкн үгәр, нег үлгүрәр тедн келхәр седсн санаhан медүлҗ келҗ өгнә.

«Үүл өрхлә, боран болдг, үг сөрхлә, үг hардг» гиhәд, хойр соньн шинҗллh негдүлҗ, сәәхн үлгүр hарhҗ.

Теңгрт зәрмдән хойр давхрар нүүҗ йовх үүлн хойр талагшан  нүүсн үзгднә. Тер цагт хур – боран орна. Эн шинҗллhнәс үлгүрин эклц төрҗ (деер үүлн – сальк өрҗ нүүнә). Шүрүтәhәр үг келҗәх күүнә өмнәс сөрәд, шүрүн үг келхлә, керүл чигн hарна. Үлгүрин хойрдгч әңгнь – тиим шинҗллhн кеснәс hарч.

Үлгүрмүд олн зүсн әңгд хувагдна: көдлмш, күч - көлснә туск үлгүрмүд, сурhуль эрдм хойрин туск үлгүрмүд, ни - негнә, үүрллhнә туск үлгүрмүд, цецн ухани олн зүсн үлгүрмүд.

Үлгүрмүд дассн хөөн үлгүрмүдин марhа кеҗ болхмн. Дәкәд болхла, керчәтә цааснд бичәтә үлгүрмүд олҗ авлhна даалhвр сурhульчнрт өгч болхмн (5гч немр. Керчмр цаасн деер үлгүрмүд бичәтә).

Үг келсн цагт үлгүрмүд орулҗ келхлә, күүнә келн сәәхрнә. Тегәд  чигн мана бичәчнр бичсн цагтан үлгүрмүд йир сәәнәр орминь олҗ олзлна.

Үлгүрлхд «Хар келн тоhрун» гидг романд иим үлгүрмүд бәәнә:

1. Залу күн заңhсн талан, зандн модн нәәхлсн талан.
2. Асрхла, ааh цусн, әгрхлә, нәәмн чимгн.
3. Хүрм гихлә - хумха толhа көлврдг болн нань чигн.

Эн үүдәвриг дассн цагтан сурhульчнр гертән карточкс кеhәд, үүдәврт олсн үлгүрмүдән бичәд авч ирнә.

4.Йөрәл.

Хальмг улст нег йовдл харһхла,йөрәлән тәвәд  йовдг. .Йөрәл- амн үгин шүлгләнә  өвәрц янзнь. «.Йөрәлин экн –кишг,керүлин экн цусн» гидг үлгүриг кезәнә наадад эс келҗл. Йөрәл соңсхин төлә гертән медәтә улс дуудад,халун хотан өгәд бәәхлә, йир сән.Кен чигн күүнд үнн седкләрн сансн хамгнь бүттхә,күцтхә,олз болтха гиҗ цаһа сандг хальмг улсин күчр сәәхн заңшал йөрәлмүдт баттаһар товчлгдҗ орна

Ямаран чигн шин эклциг (шин бүүр, хаалhд hарч йовлhн, нилх күүкд, хүрм, шин хувцн) өөрд – хальмг улс йөрәләр тевчдг сәәхн заңта болдмн.

Йөрәл келсн дару «Йөрәл болтха!», «Олн көгшдин йөрәләр бүттхә!», «Олна йөрәл күцх болтха!» гиҗ келдмн.

5. Яс кемәлhн.

Хальмг улсин амн үгин зөөр – яс  кемәлhн. Моңhл улст тиим янз бәәлhн  (монhл болн хальмг улс дунд, бурятмудт уга) мал өсклhнә залhлдань лавта.

Яс кемәлhн хальмг улсин амн урн үгин нег соньн өвәрц үдәврнь. Отг, әәмг болhнд әдл бишәр, невчк оңданар келгднә. Тегәд Э.Овлаев 1982 җилд Лаганьд җаңhрч Муукан Сананас бичҗ авсн кемәлhн маднд медүлҗәнә.

Эн урин үгин дөрлдәнд хойр күн орлцх зөвтә: негнь сургч күн, наадкнь  - хәрү өггч күн. Хөөнә нурhна ясиг модн шорт өлгәд, сурсн сурврт хәрү өггч күн, шорт өлгәтә ясан барун hартан бәрәд, сургч күүнә өмннь ирәд иигҗ келнә: « Хөн гидг малын хөрн дөрвн нурhна хөөт бийднь урhсн, хүврцг цаhан ясна өмн бийднь урhсн, биидән урн йисн шинҗ шингәсн яр Хар ясна шинҗинь танар hарhулхар бәрҗ бәәнәв». Тиигхләнь:

Сургч күн: Энтн үзсн үнгм  аль үзәд уга үнгм (арат)?

Хәрү өгчәх күн: Үзәд уга үнгн болх билү. Үзәд уга үнгиг үзүлхәр тана өмн бәрәд бәәнәв.

Сургч күн: эн яс кемәлhнә шинҗиг, юн улс, кезә, юн учрар деерәс ухалҗ hарhсмб?

Хәрү өгчәх күн: Кезәнә, Иҗл  мөрн hолын көвәд ил тодрха келдг кецлын Церкә Мергн гидг күн бәәҗ. Терүнә дү күүкнднь эврәннь ач көвүhән түшүлхәр, Эргнин Шиирәс Зә гидг hазрас, зач уга олмhа  сәәхн  келдг Зәәhин Төрц Мергн гидг күн хүрм авч ирсн бәәҗ. Тегәд тер хүрм деер тер хойр ухата цецн улс яс кемәлhнә шинҗиг ухалҗ hарhсмн.

Тегәд иигҗ келгднә: «Иҗл Зә хойрас иньг садн болсн, хол дүүвр hазрас худ садн болсн, Иҗлин Илрнә Мергн болн зәәhин төрц Мергн – эн хойр кемәлhнә шинҗиг эс меддг күн эн марhанд орх зөв уга. Не, тиим болхла эн ясиг кемәлhий.

Яс кемәлhнә янз хальмгуд дунд үүлдлhнә тускар келҗәх домг бәәнә. «Хурмаст теңгрин күүкн саата бәәҗ. Цаhан төр болх цагнь ирв. Үрн төрхлә, терүг удн модн дор тәвв. Һурвлhин тохмта шар шовун терүг асрдг болв. Шовуhар асргдсн күүкн өснә. «Эцкнь – шар шовун, экнь – удн модн болсн күүкн» гиҗ энүг нерәддг болв. Гиҗгтә күүкн болад өсхләнь,, энүнд зәңг орулгдҗ. Түрүн  болҗ Уул Уудмта Бадм гидг күн зәңг орулҗ. Удлго хүрм болв, худнр хүрмд хөөнә чансн мах авч ирнә. Болв шинҗләд хәләхлә, кемәлhдг ясн түүкә болҗ hарна. Эннь му йор гиҗ цугтан үүмв. Тегәд цугтан нег шиидвр авв – эн яснд йисн шинҗ орулхмн, тегәд  түүкә ясн мартгдх. Тиигҗ яс кемәлhн үүдсмн».

Урн үгин эн янзиг сәәнәр меддг күүг «Яс кемәлhч» гиҗ нерәддг бәәҗ. Эн янзин шүлгләни онцрлтнь соньн магталын янз чигн энүнд орсн бәәнә. Яс кемәлhдг әмтн эврәннь билгән, хурц келән медүлхәр шундг билә. Үлгүрнь: ясиг эднд хаҗhр бәрүлҗ өгхлә, «әмтин түрүнд махлаhан чик өмсх кергтә» гиҗ теҗгәр келдг бәәҗ. Тернь кемәлhдг ясна оңhрхаднь хавс орулад өгх зөвтә гисн утхта үг билә.  

6.Орчлңгин hурвнтс.

Туульс – hурвнтс хойр әңгәс тогтна. Һурвнтсин негдгч әңгд сурвр бәәнә. Сурврт   hурвн юмна тускар сургдна.  Тәәвртнь болхла, эн hурвн юмна тускар келгднә.

Өңг – зүс медүлҗәх hурвнтс: цаhан, улан, хар.

Үлгүрнь: Орчлңд юн hурвн цаhан?

Тәәлвр: өсҗ йовхла = шүдн цаhан,

             көгшрәд ирхлә - үсн цаhан,

             үкхлә - ясн цаhан.

Һурвнтсин тәәлврмүдт хальмг улсин бәәдл – җирhл үзүлгдҗ:

Күүкд өсклhнә авъяс:а) Ухат эцкин күүкн дүүвр

б) Эк - эцкән к үндлдг уга үрн түүкә.

1. Сурhулин туск:

а) Сурhуль уга күүнә чееҗ харңhу

б) Номарн туурсн номт,

в) Берк номтын нерн мөңк.

2. Экин чинр:

а) аав - ээҗдән үрн эрк

б) ачнр – җичнр үзҗәх ээҗ эрк

в) үрдән алдсн эк hундлта.

7.«Далн хойр худл».

Кезәнәс нааран хальмг улсин нег соньн зокъял – «Далн хойр худл»  бәәсмн. «Далн хойр худл» чееҗәр келгддг, үйәс үйд чееҗлгдәд йовдг олна үүдәвр мөн. «Далн хойр худл» отг болhнд келгддг төләдән олн зүсн вариантта болна.

«Далн хойр худл» хойр жанрт ордг юмн: ут туульст болн афористическ шүлгләнд.

Юн учр деерәс «Далн хойр худл»  келгддг бәәсмн?

1. Хан эврәннь орн – нутгтан медрлтә улсин марhа кенә.
2. Нег хан эврәннь күүкән хәрд hарhҗ чадл уга  зар тәвнә. Далн хойр худл келсн күүнд күүкән өгнәв гинә.

Юн учрар афористическ шүлглән гиҗ келгднә?

1. «Далн хойр худл» шүлгләнә кев – янзар келгдсн үүдәвр.

«Далн хойр худл» - худл болвчн негтә юмн – цань ухан – тоолврта юмн,шоглад әмтн му йовдл бичә һарһтха  гиһәд үүдәгдҗ.

8.Олна дуд.

Хальмгуд дуундан дурта болн хару.  Ямаран йовдл эс харhвчн: дән, аюл, зуд болвчн, хүрм, гиич, байр болвчн – цуг эн тоот дуудтнь орҗ дуулгдна.

.Дуд хальмг улсин   җирhлд кезәнәс нааран бәәhә юмн, зуг шинҗллhнә көдлмш 20 зун җилмүдт кегдсмн. Олна дуудыг шинҗлсн зәрм номтнрин нерд: Н.Ц.Биткеев «Калмыцкий песенный фольклор», А.Борманджинов «О калмыцкой обрядовой поэзии», Е.Э. Хабунова «Калмыцкая свадебная обрядовая поэзия», В.Т. Сарангов «Калмыцкое народное поэтическое творчество. Фольклористика».

Тууҗин дуд.

Кесг зун җилмүдин эргцд хальмг улс дала олн дуд hарhсмн. Тедн дунд онц орм эзлдгнь – тууҗлгч дуд. Хальмг тууҗлгч дуд учр – утхарн йир  өвәрц болн соньн. Эн дуудын  негнь «Һалдман туск дун». Һалдма – Очрт Цецн хана хойрдгч     көвүнь  - Дөрвн өөрддән элдв сәәхн седклтә, залу - зөрмг авцта күн бәәҗ. XVII зун җилмүдин дундуhар (1635 -1667) бәәhәд, Һалдма Дөрвн өөрдин нутгиг дәәснәс харсад, нутгиннь барун үзгин меҗәс харад, оньдин дөрвн цагт бийән болн туршул цергән белнәр бәрдг бәәҗ:

Хаадудын үүднд Һалдма лувчата,

Хадын көндәд хоңхлурнь тохата,

Саадгта сумиhән саҗулн агсдг,

Сәәдүлин көвүдинь шашлулн дахулдг Һалдма, -

гиҗ Һалдман  тускар тууҗин нег  дуунд дуулгдна.

1658 җил  миңhн цергтә Таласт ирсиг 23-та Һалдма диилҗ хорасн болдг. Эврәннь   ахр насндан Һалдма кесг баатр йовдл hарhад, hучн хойртадан 1667 җил өңгрсмн.

Һалдман үкл Дөрвн өөрдт hашута ик   hундл болҗ,  кесг тууль – тууҗд, дуунд үлдсн бәәнә. Һалдма эврәннь үкләр  үксн күн биш. Һалдман хөөт эк бийинь эмндг Һак эмчәр хор нерүләд, терүнә hарар Һалдмаг алулсмн гиҗ, олна тууҗд бәәнә.Эңкр көвүhән им кевәр үклә харhсинь медсн көгшн эцкнь – Цецн хан чееҗиннь hундл – зовлңган  дуунд   орулна:

Буур үкдг,

Ботхар босдг,

Босхмҗ уга

Һалдма баатр.

Һалдма сән ухан - седвәртә, дәәнә көлд баhасн тахшсн зөргтә дәәч, Дөрвн өөрдтән күндтә күн бәәснь лавта. Энүнә нерн олн дуунд болн үлгүрт орҗ, «Һанц цуцлын өңгтәнь сән, hанцхн үрнә Һалдмань сән» гиҗ хальмгуд дунд мөңкрсн бәәнә.

Хальмг улсин тууҗлгч дуд дунд олн учр – утхта, ке сәәхн янзта дуд келн - әмтнә җирhлин ут хаалhд үзгдҗ тодглгдсн тооотыг шүлглҗ келгдсн үгмүдәр медүлнә. Нернь туурсн әмтнә дүрнь мартгддго, дуунд дуулгда йовна. Теднә негнь – Мазн баатр. Мазн баатрин туск тууль – тууҗс хальмгуд дунд то – томҗан уга. Терүнә туск дуд чигн бас олн. Нурhлҗ эн дуд – Мазныг  магтҗ, күчн – чидлинь өргсн учр – утхта:

Мана эзн Мазн баатр

Марлын чик адута билә

Хәәкрәд орксн дуунднь

Хортн сүрдҗ хавтана, за найдут.

Мазн баатр 1672 – 1677 җилмүдт хальмг церг толhалҗ, орс болн серкш цергүдлә хамдан өшәтнә өмнәс босҗ, цогц  әмән әрвллго, улан цусан асхн ноолдҗ йовсн күн. Мазна күцәҗ йовсн керг - төрнь Москван Центральн Государственн архив древних актов гидг хранилищд кесг цаасд  цәәлhҗ  медүлҗәхинь мана өдрмүдт  медҗ болхмн. Тегәд Мазна баатрлг дүр олн - әмтнә амн үгин билг эрдмд тодлгдҗ үлдҗ.

Дун җирhл хойр хоорндан холвата. Улсин җирhлднь харhсн hашута болн сүртә йовдлмуд тууҗд үлднә, олн әмтнә чееҗднь хадhлгдна. Цагнь ирхлә, кен болвчн уудлад уга авдрасн hарhҗ авад, айс орулад, дуулад оркна. Цаг кемҗәhән гееhәд, кезәнә давсн төриг өөрдүләд оркна. Эннь – дууна күчн. Дун гисн – олн -әмтнә ухан – тоолвр. Ямаранчн ик болн баh үүл келн - әмтнә җирhлд үзгднә, тер үүл дуунднь эркн биш орҗ дуулгдна. Хальмгудын җирhлин тууҗднь учрсн тоотыг тоолхла, толhан үсн күршго. Зүн hарас Иҗлин көвәд нүүҗ ирәд, зун җир hар җил бәәчкәд, орс хаана даҗрлhинь тесҗ ядад, хәрү бәәсн hазрурн хальмгудын ик зунь нүүж одсн – нег hашута йовдл тууҗд бәәнә. Эн йовдл 1771 җилд болсмн. Тер хальмгудыг Китдин нутгур авч одсн – Увш  хан. Иим зовлңгта, насн – насндан мартгдшго йовдл әмтнә чееҗд хадhлад, ода күртл дуулгдна:

Машин цәвдрән көлгдсн,

Маңhд бориhән көтлгсн,

Мана нойн хан Увш

Маниhән яhтха гисмб?

Зуг зовад - түрәд, му заяhан эдллдәд, әрә гиҗ hазртан күрсн болад, нань   «ордг нүкн уга» болна. Тер Китдин хаана цевд туссна тускар «Хойр ногт» гидг дун бәәнә. Тер дуунд   иим үгмүд харhна:

Орсин олсн ногтас алдрхларн,

Китдин төмр ногтднь орв бидн.

Цаhан хаана догшнас хуурхларн,

Ца – Вань хаани цааҗла харhв бидн.

Эн дууна  чинрнь йир ик. Нүүҗ одсн хальмгудыг Әрәсән хаанас давуhар Китдин хан даҗрҗасиг эн дун ивтркә сәәнәр медүлҗәнә.

1812 җил Әрәсәhүр  Францин церг дәврхд  хальмгуд цуг Әрәсән  цергин ханьд әмән  әврллго орлцад, аврлт уга хортыг Москваhас Франц күртл көөhәд, Парижднь орулад, байрта  Диилврән   җидин үзүр  деер авч ирсмн. Ик дәәсән  дарсндан 216 цергчнр мөңгн медальмудар ачлгдсмн, 27 орлцачнртнь ач иктә ашлвр бәрүлгдсмн.

Эн дәәнәс  хальмг мөртә  цергчнр келн - әмтндән үй- үйдән мартгдшго мөңк белг авч ирсмн. Тернь дуд:

Сөм хамрта парнцслань

Сөргдн йовҗ чавчлдлав.

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн  угав,

Әмнәннь төлә  чавчлдлав.

Төгрг цаhан нууриг

Төгәлн йовҗ чавчлдлав.

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав.

Төрскәннь төлә чавчлдлав.

Әрәсән медлд орснас нааран  хальмгуд халун цусан асхад, әмән әрвллго hавшун, дәәч эв – дав үзүлҗ, дәврсн цуг дәәсдин өмнәс босҗ, нер hарч йовснь мана орн – нутгин тууҗд билршго үзгәр барлата.

Келхд, XVIII- XIX зун җилмүдт улан түүмр мет негт унтрад, негт падрад 20 hар җилин туршарт орс – түрг дән болсмн. Эн ноолданд хальмг церг шунмhа кевәр орлцсмн. Энүнә тускар эндр өдр күртл мартгдад уга дун бәәнә:

Туула җилин хаврарнь

Туркин дәәнднь мордлавидн

Туркин дәәнд мордв чигн

 Тууhад, чавчад авлавидн.

Дөнн бор мөрдүднь

Дөлвк ишксн йовдлта

Дөрвн җилә дәәнчнь

Дөрвкн сарар болзгта.  

1905 җил Әрәсәг Японь орн – нутгла дәәллдхд орс церглә  хамдан орлцсна тускар хальмг дуунд дуулгдна:

Ярhа кеерән унсн болхугов,

Япона дәәндән мордсн болхугов.

Панчуркин адуна хориhинь унад,

Павловчин хотнднь патьрлсн болхугов.

Дун эврә җирhлтә. Сар, җилмүд давад, ду hарсhсн күн мартгдад, зөв учрнь гедрсн бийнь, дун дуулгдад, үйәс үйдән келгдәд йовна.

1914 җил импералистическ дән эклв. Эгл әмтнә цусн асхрв. 1916 җилин мөчн сарин 25-д орс хаана зәрлг hарсмн. Тер зәрлгт хальмг залу әмтн 19 -әс авн 43-та күртл цуhар цергә көдлмшт авгдхмн гиҗ батлгдсмн.

Эн йовдл бас кевәр дууhар дамҗҗ үлдв:

Баахн, баахн баhчудыг

Балhс орулад көөнә.

Байн, нойн, зәәсңгүд

Балв туск болтха.

Эн дун 1914 – 1916 җилмүдт hарсмн. Дууна үгмүдт олн - әмтнә дәәнд дурго седкл үзүлгдҗәнә, дәәг босхсн хаадудт, нойдудт, баячудт «балв туск болтха»  гиҗ харал тәвгдҗәнә.

Лирическ дуд. ( Дөлән.)

Хальмг улс эврәннь дуудтан зовлңган, дуран, седклән медүлдг бәәсмн («Һурвн альмн», «Киштә», «Цаhан», «Зерлг зеерд» нань чигн).

Цугтан «Ээҗин дун» гидг ду меднә. Эн дуунд кесг вариантмуд бәәнә.Дуунд хәрдhарсн күүкн экән санад дуулна:

Киитн булгин уснднь

Киилгән  уhаhад суулав,

Киилгән уhаhад суусн цагт

Килмҗтә ээҗм сангдна.

Дурна төр бас өргнәр хаhлгдна. «Деляш» гидг дуунд баахн көвүн эврәннь hундлан әмтнд медүлҗәнә. Дурта күүкнь талдан күүнд мордҗ. «Булhн» гидг дун дурта күүкнд нерәдгдҗ:

Сармта алтн билцгичн

Сарин сарулла суhлад авад өгләв.

Сарин сарулла суhлад авад өгхләрн,

Элгн – садн болхар, Булhн, чамдан өгләв.

Кезәнә баһчуд дурна тускар бичәд ,седкл- ухаһан медүлдг бәәҗ.

Өдгә цагин дуд.

Революцин хөөн хальмг улсин дуд hарв. Эн дуд дундас көдлмшчнрин туск дуд йилhрнә: «Маштг иштә чавчур», «Бат колхоз».

Нертә хөөчнрт кесг дуд нерәдгдҗ: «Бембшә Эрнь», «Зулан Ангра». Заhсчнрин көдлмш «Заhсчнрин дуд», «Шүүгүлин улсин дун» гидг дуудт үзүлгдҗ.

Дәәнә цагт бас зөргтә цергчнрт нерәдгдсн  дуд hарв. Тедн дундас «Әәт майор» гидг ду цуhар меднә:

Буурл hалзн мөрнь

Бууhин дуунднь үргәд, усхад – йовна.

Буудан мергн Хоҗан Әәт

Бууhин амнла харhад бәәв.

1943 – 1957 җилмүдт хальмг улс Сиврүр туугдсн цагт эн hашута йовдлын туск кесг дуд hарв:              Декабрь сарин хөрн нәәмнд

Дегц хальмгудыг нүүлhв…

Дуудын жанрмуд.

 Ут дуд.Хальмг ут дуунд хальмг улсин тууҗ тодлгдҗ, эн дун үйәс үйд хадhлгдна. Ут дуунас тууҗд учрсн ямаран нег йовдлын, ухан седклин тускар меднәвидн.

Ут дун ахр дуунас йилhвртә болна, өвәрц тогтацта. Ут ду дуулҗах күн эврәhәрн айслулад  дуулна. Улсин билгин болн амрлhна цутхлңгин методист Убушин Галина хальмг ут дуд дунд 1812 җилин дәәнд хальмгуд яhҗ орлцҗ йовсна туск дуд онц орм эзнә гиҗ темдглнә. Эдн дунд «Сөм самрта парнцс», «Талтан Манк», «Ончхан Җирhлин туск дун», «Хальмг улс 1812 –гч җилин дәәнд орлцсна туск дун». Эн дуудт дәәнд зөргтә кевәр орлцсин тускар келгднә. Эннь Җамб Тайш Тундутов, Сербджаб Тюмень, Талтан Манк, Ончхан Җирhл болн нань чигн улс.

Номт Е. Хабунова ут дуудыг хойр әңгд хуваҗ: шастр дуд болн нәәрин сүүрт дуулдг дуд. Нәәрин сүүрт дуулдг дуд сөңгин болн магтал– дуудт (здравицы) хувагдна. 

4. Частр дуд.

Н.Биткеев, К. Кутушова, частр дуд- дуудын жанр гиҗ темдглҗәнә. Частр дуудын тускар Б.Я. Владимирцов бичсмн: «Частр дуд – бурхн шаҗна, хурлмудын, ламнрин туск дуд. Эгл улс частрт бурхн -   шаҗниг, ламнриг магтад дуулдг бәәсмн. ХХ зун җилмүдин эклцәр «Өөрдин частр» гидг бәәсмн. Эн частриг меддг дуучнр дуулдг  бәәсмн, күн болhн зөв уга бәәҗ. Хурлд ик нәр болсн цагт нутг болhнас хошад кү дууддг бәәсмн. Җил болhн нәәрт частр дуулдг улс сольгддг бәәҗ. Частрдуд ном умшлhнла әдл бәәсмн. Частр дуд хүрмд,  hазр тәклhнә авъясмуд күцәгдсн цагт дуулгддг  бәәсмн.

«Өөрдин частр» 12 дуудас тогтна. Эн дуудыг Зуңкван туск, Зу гидг орн – нутгин туск (Тибет), Чингис хана туск, 1812  җилд Пранцсла болсн дәәнә туск, 1771 җилд учрсн hашута йовдлын туск, мөрнә туск дуд орна. Частр дуудт бурхн – шаҗна туск, тууҗин  туск дуд орна,  частр дуудар ик нәр эклдг билә, ном умшлhн төгсдг билә гиҗ В.Т. Сарангов темдглнә.

Хуучна авъясин туск дуд.Хальмг улсин олн – зүсн авъясмуд бәәнә. Тедн дундас Зулын болн Цаhан Сарин авъясмуд цугтан меднә. Эн нәәрт нерәдгдсн дуд бас бәәнә. Эрнҗәнә Константин «Цецн булг» гидг дегтртән темәнә ботх авхуллhна авъяс тодрхаhар үзүлҗ. Ботхн му үнр hарсн цагт ингн терүнүр өөрдхш. Ботхиг авхулхин төлә «Бобн – бобн боҗула» гидг дуд дуулдмн.

Булгин усн кезә

ширгнә болhнач,

Бобн – бобн, Боҗула?

Бурhсн модн кезә

Буйсна болhнач,    

Бобн – бобн, Боҗула?

Нәр – наадн болсн цагт «Сөңгин дуд» дуулгдна. Эн ду дуулҗасн күн ирсн гиичнрт  цаhан идә әрк, цә бәрүлҗ өгнә.

Хүрмин авъясла шастр дуд,  сөңгин дуд магтҗ дуулдг дуд, сүв селвгтә дуд, күүк  уулюлдг дуд, күүк магтддг дуд дуулгдна. Үлгүрлхд, «Хар келн тоhрун» гидг дун хүрмд күүкиг гертәснь йовулх цагт дуулгдна.

Хар келн тоhрун

Хаврин сарднь доңhдна,

Хәәрлн өсксн ээҗнь

Хавринән түрүнднь сангдна.

III. Ашлвр.

Ямаранч келн - әмтн иргчиг тоолҗ, терүнд кергтәг хураҗ – хадһлҗ белддг.

«Хөөтнән сансн – цецн, хуучан хатхсн – урн» - гидг хальмг улсин үлгүр күн хөөткән санҗ йовхиг сурhҗана.

Хальмг әмтн хөөткән санҗ, үрн – садна өмнкинь тоолҗ, әмтнә тууҗинь, билгинь,заң - бәәринь болн сарул сәәхн җирhлин төлә, төрскнәннь төлә яhҗ ноолдҗ йовсинь амн үгәр келҗ, сурhҗ дасхдг бәәҗ. Энүг мадн фольклор дасад меднәвидн.

Кичәлмүдин зурас

5 – 8 классмудин литературин программ амн үгин билгин зөөрәс эклнә. Эннь бас учрта. Амн үгин зөөр урдк үйнрин ухаhинь, седврәринь манд, эндрк үйнрт медүлнә. Амн үгин зөөр сурhмҗин чинр зүүнә.

Үлгүрмүд, йорәлмүд, магталмуд, ут туульс,  тәәлвртә туульс – хальмг  әмтнә келнә мергн билгәс үүдсн, ухананнь эңкр сәәхн товчлврмуд.

Тегәд амн үгин зөөр сурhульчнрт төрскн келән, литературан дурлҗ, соньмсҗ даслhнд ик тусан күргнә. Цуг эн келнә зөөриг дассн цагтан бидн, багшнр, сурhульчнрт ке сәәхн келинь тодлулҗ, дасхҗ авхин арhинь хәәнәвидн.

Тегәд сурhульчнртан сән сурhмҗ, бат медрл өгхин төлә эврәннь кеҗәсн көдлмштән олн зүсн эв – арh олзлад, чинринь ясрулхар зүткнәвидн. Амн үгин зөөр даслhна  ашлвр кичәлмүдт олзлҗ болхмн.

                                 Кичәл – марhан

Кичәл – марhана эрк  hол үндснь – сурhульчнр багшин өгсн даалhврмуд күцәлhнд дөрлдлhн. Амн үгин зөөр 5 – 8 классмудт дасад дуссна хөөн ашлвр кичәлд кичәл – марhа давулҗ болхмн.

Кичәл – марhана бүрдәлhн болн келлhн hурвн әңгәс тогтна: 1) белдвр;          2) наадлhн; 3) ашлвр hарhлhн.

Кегдҗәх көдлмшин чинр – сурhульчнрин медрл өөдлүлhн. Марhана күцлнь: дасҗ авсн хальмг улсин зөөрәр, билг эрдмәр шүүлh келhн.

Кичәл – марhанд сурврмуд болн даалhврмуд дассн төрмүдәр тәвгднә. Иим көдлмш келлhн өргҗүллhнд тусан күргнә.

Кичәл – нааднд үгцән бәәнә. Иим  кичәлмүд бас амн үгин зөөр дассна хөөн давулҗ болхмн.

Кичәлән эклхин өмн сурhульчнриг наадна үгцәнлә таньлдулх кергтә.

Тадна оньгт «Алтн шаhа» гидг кичәл наад өгчәнәвидн. Эн наадыг «Җанhр», ут туульс дассна хөөн олзлҗ болхмн.

5 класс

        Кичәлин төр: « Яhсн кецү сәәхн юмб—эн туульс!»

( товчлвр кичәл)

Кичәлин күцл: Туульсин тускар дассан, медсән  сәәнәр товчлад, ашлвр һарһх.  

Кичәлин  дөңцл материалмуд: дегтрмүдин һәәхүл, зургуд., « илвтә авдр».

Эпиграф:

Туулин экн –туурсн цаган.

Товчлад орксн-билгин цаган,

Эзндән эңкр цаһан,

Эклсн хөөн зогсҗ болшго  цаһан.

Кичәлин  йовуд:

1. Мендлһн.

- Менд бәәнт ? Яһҗ хонвт?

Өрк- бүлтн ямаран?

Гер-малтн ямаран?

Керг-үүлтн ямаран?

- Гем  уга, йир сән!

2.Сурврмуд:

1.Тууль гисн юмб?( Туульс  улсин билгин алтн зөөр. Тууль болһн гүн ухата.)

2.Туульс маднд ю медүлнә? ( Туульс олн- зусн сурһмҗ өгнә)

3.Туульс ямаран әңгд хувагдна? (Баатрмудын туск, илвтә-сидтә,бәәцин туск, аң- адусна туск).

3.Наадн « Туульсин гермүд олтн».

Эн гермүд магнитн самбр деер өлгәтә бәәнә.

   Бәәцин туульс            Аң- адусна туск

                                                туульс                    Илвтә туульс              Баатрльг туульс

Даалhвр: эн карточксиг кергтә гер деер магнитәр өлгх.

          Эргү

күүнә үкл                   Йистр           Цецн күүкн

 болв нань чигн карточкс.

                Сурһульчнр дунд  дассн туульсан яһҗ меддгинь илдклһнә дөрлдә келһн.

 Багш дассн туульсас тасрхас, онц-онц зәңгс умшҗ өгхлә ,сурһульчнр ухалад ,альк тууляс тасрха авгдсинь келх.

4.Дөрлдән « Кен сәәнәр туульс меднә?»

1. « Нег өдр өвгн  эмгн хойр көвүдтән хадмуд хәәһәд һарад йовна.Йовҗ-йовҗ ,ор цаһан герүр орад ирнә.Орн гихнь нәәмн  йир сәәхн күүк үзнә.» («Йистр»)

2. « Тегед нег дәкҗ өвгн эмгнә келнд тесҗ ядад ,деес авад,ө -шуһу мод орад,түләнд

һарад йовна.» («Эргү күүнә үкл»).

3. «Нанд көдлмш кедг хойр һар бәәнә,зөргтә халун  зүркн  бәәнә»,- гиҗ бичкн көвүн хәрү өгв».(«Ухан зөөр хойр»).

4. « Залу күн кедү мет чиирг болв гиҗ һар бәрлдәд ирхлә,түүдг мет шивгдәд оддг төләднь Баатр буульмҗ нер немҗ өгсн болдг».( «Йовгн Мергн Баатр».)

5. «Герт орад хәләхлә ,ээҗ аав хойрлань әдл эмгн өвгн хойр бәәнә.Ахнь тер орнд хан болҗ,дүнь эмгн өвгн хойрт көвүн болҗ».(« Алтар өндглдг богшурһа».

6. «Нег дәкҗ хаана хатнд нег хусрң гүүтә күн ирәд,тергнәс мөрән уйчкад,герт орҗ ирәд ,хот ууһад һархла,хумха тергн хусрң гүн хойрин хоорнд нег үксн унһн кевтдг болна».(«Цецн күүкн».)

7. «Алтн авдран ас!»-гив .Моһа буру хәләҗ ууляд ,зөв хәләҗ инәһәд,авдран өгв». («Йистр»).

8. «Гүзәһән арчҗаһад,геснь дегд өлсәд,гүзәнд наалдсн семҗ иднәв гиһәд,килһснь хоолднь торад,хахад үкж одна.(« Килһсн хол, Хамхул, Давсн һурвн»).

9. « Чон,чон,тенд сүүлән дааҗ босдго тарһн хөн бәәнә .Оч ид,-болна».

( « Богшада»).

        5. «Илвтә авдр».

(Авдр дотр олн- зүсн тоотс бәәнә . Эн тоотс ямаран туульд харһсинь келх.)

1- билцг ( дундк көвүнә, «Ухан зөөр хойр»).

2- алтн өндгн ( богшурһан , «Алтар өндглдг богшурhа»).

3- кевс ,махла,үлд  (һурвн баатрин, , «Алтар өндглдг богшурhа»).

4 –ноха ( « Эргү күүнә үкл»)

5- өвсн ( өвс шимдг күүнә, «Йистр»).

6.Тууляр наад тәвлһн.  « Ухан зөөр хойр».

Наадна орлцачнр:

Йовулгч кун

Өвгн

Ууhн көвүн

Дундк көвүн

 Отхн көвүн

7. Сюжетн зургудар келвр тогтах .

7.Ашлвр һарһлһн:

1.Тууль гисн юмб?

2.Туульс ямаран чинр –утхта?

3.Туульс ямаран сана орулна? Ю дасхна?

4 Юуна төлә мадн эврәннь амн үгин зөөриг медҗ ,тодлҗ авх зөвтәвидн?

8.Темдг тәвлһн.

9.Герин даалһвр : бийдән таасгдсн ,урднь умшсн тууль умшад ,тодлҗ авад,дарук кичәлд эврә үгәрн келх.

                                                        5 класс

Кичәлин төр:Үлгүрмүд.( 2-гч кичәл)

Кичәлин күцл: Мергн- цецнә болн ни-негнә, үр-иньгллтин тускар үлгүрмүдт келгддгин тускар  цәәлһлһн.

Кичәлин  дөңцл материалмуд: дегтрмүдин һәәхүл

Самбрт бичәтә « Сурһмҗиг –әмтнәс авдг,ухаг-үлгүрмүдәс авдг»

I.Мендлһн.

        II. Герин даалһвр шүүлһн.

Сурврмуд:

1.Үлгүр гисн юмб?

2.Ямаран үлгүрмүд  тадн меднәт?

3 . «Урна улр тоста» , «Сурһуль- ухани булг», «Дә көөҗ йовад,ялм көөдг  уга» үлгүрмүдин чинр-утхинь заатн.

III. Шин төр цәәлһлһн.

1.Үгин көдлмш:

шавр шивә-глиняная крепость

далваг-крыло

давсн ( өңгрсн)-прошедший

эвдрл-раздор

экн- начало

        2. Үлгүрмүд цәәлһҗ өглһн.

Ни-негнә , үүрлһнә туск үлгүрмүд:

1.« Негнәс олн кучтә,олыг дахсн эндүрдг уга»-олн әмтн хоорндан ни- негн бәәхлә, күчтә болдг.

2.«Хөрн күн ни уга болхла,шавр шивә,хойр күн ниитә болхла,төмр шивә»- олн күн болвчн нег-негнәннь уха –санаһан медлцл уга бәәхлә- тедниг амрар диилҗ болхмн,күн цөн болвчн ни-негн бәәхлә ,тедниг диилхд зовлңгта.

3. «Күн дөңгәр, шовун далваһарн»- олн әмтн нег-негндән нөкд болад бәәһә юмн.

Цецн ухани олн- зүсн үлгүрмүд.

1. «Күүнә эндү узхлә ,эврәннь эндү санх кергтә».-Күүнә мууһинь келхин ормд бийән кесг дәкҗ шинҗлх кергтә.

2. «Давсн (өңгрсн) бораг занч авч некдг уга.» -кезәнә давсн юмиг босхад бәәдмн биш.

3. «Эвдрлин  экн –цусн,эвин экн-тосн»-керүл,ноолдан һарсн цагт цусн асхрдг.

        IV.Батллһн.

Наадн «Үлгүрмүдин дала». (Сурһульчнриг хойр командд хувах).

Даалһврмуд:

1. Үлгүмүд чеежәр келх.

2. . Үлгүмүдин хойрдгч әңг олх.

3. «Илвтә уут».( Зурата уут дотр үгмүд бичәтә, теднәс үлгүрмүд  цуглулх).

4. « Геедрсн үгмүд»

Үлгүрлхд: « күн» гидг үг орсн үлгүмүд заах. (Күн –ахта,девл захта.Хоома күн хойр көдлмштә, нань чигн).

        V. Ашлвр.

1 .Альк үлгүмүдт ни-негнә,үүрлһнә тускар келгднә?

2.Альк үлгүмүдт цецн ухани тускар келгднә?

        VI.Герин даалһвр:

5-6 үлгүр чееҗәр дасх..

                                                        6 класс

Кичәлин төр: «Һурвн алтн наадһа» тууль

Кичәлин күцл: Туулин чинр-утхинь медүлх.

Кичәлин  дөңцл материалмуд: дегтрмүдин һәәхүл,таблиц.

 Кичәлин  йовуд:

I.Мендлһн.

II. Герин даалһвр шүүлһн.

I.  Дассан давтлhн.Сурврмуд:

1. Тууль гисн юмб?
2. Туульс ямаран әңгд хувагдна.
3. Наадн «Туульсин гермуд олтн».

II. «Меклә шорһҗ хойр тууль» амн үгәр келх.

        III. Шин төр цәәлһлһн.

1. «Һурвн алтн наадhа»тууль умшлhн.

1.Үгллин көдлмш:

Бадшах – орн-нутгин зәәсң

сөөвң – зарц

султан – хан

үүл hарhх – гем  hарhх

килвр – кимд

өңгәрн - өңг - зүсәрн.

IV. Батллhн.

1. Текстәр көдллһн.

1. Кен кенд наадhа илгәҗ? Түрүн болҗ эн наадhасиг ямаран әмтн шинҗлҗ? Энд яhҗ шинҗлҗ? Ямаран ашлвр кеҗ?

2. Эн наадhасин туск зәңг яhҗ тарҗ? Эн зәңгиг кен  соңсна? Тер күн юн гиҗ ухална?

 3. Султан тер күүг хамаран авч ирнә? Залу наадhасиг ямаран кевәр шинҗлҗ? Шинҗлсән яhҗ султанд медүлнә?

4.Наадhа илгәсн бадшахд султан ямаран хәрү бичтн гиҗ келҗ?Наадhа шинҗләд келҗ өгсн залуг султан яhҗ?

2. Таблиц зурлhн.

Туулин дүрмүд ямаран?

3. Туулин ахр зура тогталhн.

1. Наадhа илгәлhн.

2. Наадhан шинҗинь медхәр седлhн.

3. Наадhан  шинҗинь  чикәр йилhлhн.

V. Ашлвр:

                 1. Нааlhасин дүрәр ямаран улсиг үзүлҗ?

VI. Герин даалһвр : Эн туулиг амн үгәр келдгиг дасх.

6 класс.

Кичәл – марhан: «Амн үгин зөөр».

Кичәлин күцл: дассн үлгүрмүд, тәәлвртә туульс, ут туульс давтлhн.

Кичәлин йовуд:

Дөнцл эв – арh: Дегтрмүдин hәәхүл «Олн әмтнә билгин зөөр», күүкдин зургуд.

Марhанд  хойр команд орлцна: «Харадас», «Богшурhас».

1. Мендлhн.

2. Үлгүрмүд келлhнә марhан
3. Тәәлвртә туульс келлhнә марhан.    
4. Цецн үгмүд цәәлhлhн

а) Мис ноха хойр кевтә;

б) Зурмн алсн моhа мет;

в) Нохан көл  к өндәhәд;

                                 г) Көк зү көндлң хатхҗ чадхш.

V.      «Бамб цецг»

(цаасар кесн цецгин делв таслад, арднь бичәтә сурврмудт хәрү өглhн).

а) Ямаран шовун тадна умшсн туульст харhв?

(бакльг, hәрд, шар шовун, богшурhа).

б) Һурвн алтн наадhан шинҗинь келтн.

в) Илвтә - сидтә туульсин тускар келтн.

г) Һурвлhн ю шинҗлв?

д) Хаана алвтд ямаран hурвн зарh ирв?

е)  Һурвлhн хамртан юңгад нүкн уга болсмб?

VI. «Илвтә авдр».

Авдр дотр бәәх тоотс ямаран туульд харhна?

а) дал («Кер hалзн хуцта Кеедә гидг өвгн»).

б) hурвн алтн наадhа (пластилинәр кех) («Һурвн алтн наадhа»)

в) шил, дотрнь шулм (пластилинәр кех) («Долан наста зарhч»)

г) өндгн («Бакльг, арат, зурмн hурвн», «Долан наста зарhч»)

VII. Кроссворд.

Зүн бийәс барун талагшан.

1. Ааhд алг махн.
2. Шарлҗн дотр шар алтн.
3. Сегрхә моднд семҗн өлгәтә.
4. Баң – баң дуута, хандhр деер утхта.
5. Хар мөриг хазарлҗ эс болҗ.
6. Өрк деер - өдмгин өрәл.
7. Һууд hучн шар.

Деерәс дорагшан.

8. Ааhин чиңгә hалд цуг әмтн көлчәҗ.
9. Йиртмҗд хамгин әәмтхә.
10.  Миңhн күн махлаhарн дайлҗ.

VIII. Ашлвр hарhлhн.

7 класс

«Алтн шаhа» гидг наадн.

Наадна үгцән: Хойр баг орлцна (гөрәсд, туулас)

Нааднд кергтә юмн: бөдүн шаhа, кубик.

Бөдүн шаhа цеглх зөвтәвидн, тер учрар эн шаhа шинҗлхмн.

Бөк - түргәр туссн шаhа (спинка альчика, выпуклой стороной вверх)

Чох - гедргән туссн шаhа (спинкой вниз, вогнутой стороной вверх)

Та – тегш бийәрн деегшән туссн шаhа (альчик, упавший ровной стороной вверх)

Алц – хотхр бийәрн туссн шаhа (альчик, упавший резной стороной вверх).

Эн нердүдин учр – утхнь иим:

1. Бөк тусхла – сурврт хәрү  өгх
2. Чох тусхла – талдан команд нааднд орлцна
3. Та тусхла – «Альтернатива» кубик хайх кергтә (күнд сурврмуд шүүҗ авх кергтә)
4. Алц тусхла - дәкәд цеглх

Самбрт зурхмн

А1                          А2           А3          А4         А5            А6

1. Команд болhн ямаран хаалhар йовхан шүүҗ авна.
2. Команд болhн шаhа цегләд наадна.
3. Чикәр хәрүhинь өгсн команд 1 балл авна.

     «Альтернатива» гидг сурврт 2 балл авна.

4. Ямаран болвчн команд түрүн болҗ 10 сурврт хәрү өгсн цагт наадн чилнә.
5. Жюри кен кедү  балл авсинь тоолна.

Сурврмуд.

«Альтернатива» гидг даалhврин сурврмуд:

1. Юңгад туулиг «Хатуч байн» гиҗ нерәдсмб?
2. Эн үгмүд цәәлhтн: тулм алтн, шоңhч утх, утхур, харач.
3. Туульс ямаран әңгд орна?
4. Эн туульс ямаран әңгд орна?  («Эргү күүнә үкл», «Цагин селгән», «Ашнь Алг мөртә Амн Цаhан», «Богшада»).
5. «Цагин селгән» гисн юмб?
6. Залу байна герт орҗ ирхлә, байнахн ю кеҗәҗ? («Хатуч байн»).

8 класс

Кичәл – марhан: «Ухани зөөр»

Кичәлин күцл: Амн үгин зөөрин чинр медүлх, дассан давтлhн.

Кичәлин йовуд:

Марhана үгцән: Марhанд хойр команд орлцна.

                            Даалhвр болhна хөөн  диилвр бәрсн команд 1 эс гиҗ 2      «уха» авн (төгрг карточкс,деернь «1 ухан», «2 ухан» гиһәд бичәтә.   Марhана хөөн кедү «уха» авсан команд болhн тоолна.

1. Мендллhн.

2. «Җаңhр» болн җаңhрчнр.

1. «Җаңhрт» кедү баатрмуд бәәнә?
2. «Җаңhрин» баатрмуд ямаран орнд бәәнә?
3. Хамгин ик баатр?
4. Хамгин сәәхн баатр?
5. Җаңhрин баатрмудын мөрдин нерд заатн.
6. Әәх Догшн Маңна хаана цергт кедү цергчнр бәәнә?
7. Әәх Догшн Маңна хан кениг болн юуг сурулҗ?
8. Ямаран баатр Хоңhриг кел бәрҗ, Гернзл хатынь олзд авхар бәәнә?
9. Әәх Догшн Маңна хаана туг ямаран өңгтә?
10. Баатрмуд ямаран зер - зөвтә?
11. Әәх Догшн Маңна хан Арнзл Зеердәр ю кехәр бәәнә?
12. Әәх Догшн Маңна хан Хоңhрин тускар ю келҗ?
13. Җаңhрин  баатрмудын нерд заатн.
14. Кен Ээлән Овлаhас «Җаңhрин» бөлгүд бичҗ авсмн?
15. Ээлән Овлад кен «Җаңhр» дасхсмб?
16. Басңга Мукөвүн ямаран селәнд төрлә?
17. Балдра Наснкас кен «Җаңhрин»   бөлгүд бичҗ авсмн?
18.  Шавалин Даваhас кедү «Җаңhрин» бөлгүд бичҗ авгдсмн?

3. «Далн хойр худлд» көвүн юуна тускар худл келнә?                                    (хойр команд селәд, «Далн хойр худлд» юуна туск худл орсинь заана. Үлгүрнь: толhан туск, оонын туск, баргин туск болн нань чигн).
4. Капитана марhан:

Даалhвр: «Далн хойр худлар» зурсн зургудар келвр тогтах.

1. Шорhлҗна туск худл.
2. Толhан туск худл.

5. «Илвтә уут» (Плакатд уут зурх деернь үлгүрмүд бичх).

Даалhвр: үлгүрмүд олҗ авх..

6. «Йөрәлчнр»
7. Пантонимәр теҗг үгмүд үзүлх.

а) Чикн уга толhа.

б) Махлата мал.

8. Кроссворд «Тәәлвртә туульс»

       Зун бийәс барун талагшан:

1. Күн кевтә махан идәд,

     Күрн кевтә нүкндән орҗ.

2. Ааhд алг махн.
3. Бичкн хар мөрн

     бийдән зөв эмәлтә.

           Деерәс дорагшан.

1. Көндә модар көк чон гүүҗ.
2. Ааhин чиңгә зальд

    Хамг әмтн көлчәҗ.

9. «Олна дуд».

2. 1812 җилд болсн дәәнә тускар ямаран дуунд келгднә?

                                   («Сөм хамрта парнцс»)

3. Лирическ дуд заатн.

                 («Ээҗин дун», «Төгрәш» нань чигн).

4. Мазн – баатр ямаран хаана цергт йовсмн?

                                               (Аюка- хаана).

5. «Увш – хан» гидг дуунд ямаран йовдл үзүлгдҗ?

                         (1771 җилд хальмгуд хәрү Зүнhарур нүүлhн).

Х. Ашлвр hарhлhн.

Толь

ут дун- протяжная песня

частр дун- гимн

дөлән дун- лирическая песня

магтал дун-песня-здравица

тууҗин дун-исторические песни

һурвнтс-триады

бәәцин туульс- бытовые сказки

илвтә-сидтә туульс –волшебные сказки

аң-адусна туск тууль- сказки о животных

баатрлг тууль-богатырские сказки

Литератур

1.Н.Биткеев .Калмыцкая народная песенная поэзия.Э.,1987.

2.Н.Биткеев .Калмыцкий песенный фольклор.Э.2006

3.Калян С. Кел нәәрүлһн.,Э.,1986

4.Кичәлин  хө׀өн кегддг кедлмшин дамшлтас.Э.,1997.

5.Мөнкән М.,Онтан З. Классин хөөн умшлһна дегтр.Э.,2003 .

6.Родники народной мудрости.Э.,1984.

7.Сарангов В.Т. Калмыцкое народное поэтическое творчество.Фольклористика.Э..1998.

7.Окна Б. Төрскн һазрин дуд.Э.,1989.

8.Хальмг туульс.Э.,1979.