"Шагаа байырлалы"
учебно-методический материал (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс)
Предварительный просмотр:
Шагаа байырлалынга тураскааткан аас чогаал
(үлегер домактар, тывызыктар) мөөрейиниӊ сценарийи
Сорулгазы:
- Уругларнын аас-чогаал дузазы-биле чугаазын сайзырадып, сөс курлавырын байлакшыдар.
- Тыва улустуӊ хүндүлээчел, эвилеӊ-ээлдек, сонуургак эки чаӊчылдарынга уругларны кижизидер.
- Сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуӊ аас чогаалынга даянмышаан, уругларныӊ эскериичелин, угаан-бодалын сайзырадыр.
Мөөрейниӊ чорудуу:
- Организастыг кезээ.
- - Экии,уруглар. Бөгун бис 5-11 класстар аразынга тыва чоннуӊ национал байырлалы Шагаага тураскааткан аас чогаал (үлегер домактар, тывызыктар) мөөрейин эрттирер дээн бис. Келген аалчыларывыс , башкыларга болгаш эргим уруглар, силерге кел чыдар 7 кызыл меӊгилиг демир олуттуг ак күске чылы-биле байыр чедирбишаан , быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни, аас-кежикти, ак орукту күзеп тур бис!
- – Мөөрейивистиӊ жюризинге башкыларывысты чалап алыылынар.(Башкыларны тускай столче чалаар. Ында оларныӊ ажылдаар херекселдерин – саазыннарны, демир-үжүктерни белеткеп каан турар)
- Үлегер домактар, тывызыктар мөөрейи.
- Шаанда өгбелеривистиӊ чаӊчылын ёзугаар аалдарга үстүп алгаш, адаанажып маргыжып калыылыӊар че! Кайы аалдыӊ уруглары аас чогаалынга кончуг эвес көрээлиӊер, уруглар!
- «Үлегер домактар үүжези» деп оюн.
Командалар чаӊгыстап дараазында темаларны сывырып алыр : чалгаа-кежээ чорук; эртем,өөредилге; төрээн чурт; эки-багай аажы-чаӊ; эп-найырал, демниг чорук; ажыл-агый . Алган темазынга хамаарыштыр улегер домактардан ээлчежип, улай-улай чугаалаар. Жюри болгаш аарыкчылар команда бүрүзунүӊ каш үлегер домак чугаалаанын санап олурар, бир үлегер домак бир балл алыр. ( Ээлчээ кээрге, улегер домакты үш сан иштинде сактып чугаалаар ужурлуг.)
- «Үлегер домак ажыглап чугаалаар» деп оюн.
Бодүүн чугааны улегер домак –биле солуп чугаалаар. Мурнаан команда баллды алыр:
Кандыг-даа кижи төрээн чуртунга ынак болур. | Куш уязынга ынак, кижи чуртунга ынак. |
Ада, иезиниӊ чагыын утпайн сагып чоруур. | Ада төөгузу-алдын, ие төөгузу –мөӊгүн. |
Эш-өөрү-биле эптиг, демниг болур болза, кижи чүнү-даа шыдаар. | Демниг сааскан теве тудуп чиир азы эптигде –демниг, демнигде –куштуг. |
Сеткил улуг, турамык, дуржок чорбас. | Сеткилдиӊ бичези херек. Эртемниӊ улуу херек. |
Эртем-билиг чокта амыдырал берге, аар болур. | Эртем чокта, эртен база дүн. |
- «Кожундактар» деп оюн.
Командалар 3 минута дургузунда сывырып алган карточкаларында эгезин болгаш төнчүзүн шын эвес тудуштурган улегер домактарны шын кылдыр, частырыын эткеш, бижиир, шын бижээш улегер домак бурузу дээш 1 балл алыр.
Карточкаларда бижээни | Шын харыызы |
Шапты балды чуга дивес. Кижини ажыл чылзыр. Чалгаа кижи куш тодер. Кидисти багай дивес. | Шапты балды куш тодер. чалгаа кижи ажыл чылзыр. Кижини багай дивес. Кидисти чуга дивес |
Эвилен кижээ чон чок. Эки аътка уне чок. Харам кижээ чон ынак. Калчаа кижээ ээ ынак. | Эвилен кижээ чон ынак. Эки аътка ээ ынак. харам кижээ чон чок. Калчаа кижээ уне чок. |
алышкы улуска оо эки. Ажылдаар уеде эжи эки. Ырак-даа болза суме херек. Ыштыг-даа болза, дем херек. | Алышкы улуска дем херек. Ажылдаар уеде суме херек. Ырак-даа болза эжи эки. Ыштыг-даа болза оо эки. |
Уран кыс оорунге дуза чок. Ус оол кижиге дуза чок. Харам кижи ширтек сырып билир. Кара сеткил монгун шуткуп билир. | Уран кыс ширтек сырып билир. Ус оол монгун шуткуп билир. Харам кижи оорунге дуза чок. Кара сеткил кижиге дуза чок. |
Эртежи кижи чазыгга дужер. Эргээ оорениринден турегге дужер. Билигден дескен бергээ оорен, Ажылдан дескен эзерлиг аътка тавржыр | Эртежи кижи эзерлиг аътка тавржыр. Эргээ оорениринден бергээ оорен. Билигден дескен чазыгга дужер. Ажылдан дескен турегге дужер. |
Бодун кижизидер дизе, хорээн чайба. Куштуг мен дээш, боданыр херек. Эжин электеп болбас,эртемнерни номдан тывар. Эртинени черден казар, эдинге менээргенип болбас. | Бодун кижизидер дизе боданыр херек. Куштуг мен дээш хорээн чайба. Эжин электеп болбас, эдинге менээргенип болбас. Эртинени черден казар, эртемнерни номдан тывар. |
Аарыкчыларга даалга: улегер домактарнын эгезин дыннааш, тондур чугаалаар. Шын тыпкан кижинин командазынга немей бир балл бээр:
Кежээнин мурнунда хунду, (чалгаанын мурнунда кочу).
Эртем чокта, (эртен база дун).
Ада созун ажырып болбас, (ие созун ижип болбас).
Аът болуру кулунундан, (кижи болуру чажындан).
Хоптактын караа коску, (хопчунун чугаазы хой).
Чепти эжип оорен, (чеченни сактып оорен).
Кижи сагынгыр-даа болза (кылбас болза ооренмес).
Баштай ушкан (эжин каттырбас).
Куш уялыг, (кижи чурттуг).
Арнын бодава, (адын бода).
Эткен созунге (ээ болур).
Улуургак болбас дээр, (уйгужу чорбас дээр).
IV.Тывызык мөөрейи
- Улустун аас чогаалындан торуттунген уран тывызыктарны Шагаада салышпас болза,кандыг Шагаа дээр боор.
Шупту тыва улустун улегер домактарын, тывызыктарын, оюннарын билир-дир силер уруглар. Эр-хейлер! Моон-даа сонгаар тыва чонувустун чанчылдарын эки сагып, билбес чуулдеривисти ам-даа чедир ооренип алырынарны кузедим,уруглар. Четтирдим!
V. Түӊнелдер.
1)Жюри командаларнын ниити баллдарын санааш , кайы команда тиилээнин түӊнеп үндүрер, чарлаар.
2) Киржикчилер болгаш аарыкчылар-биле байырлажыр.
Чарлып болбас ыдыктыг
Чанчылывыс кагбаал!
Сагыызын дег камнаал,
Салгалдарга дамчыдаал!