Шагаа
план-конспект на тему

     Шыяан ам! Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда , Сут-Хол шалбаа, Сумбер-Уула тей турар шагда,  буга-деге мыйызы буступ дужуп турар шагда чувен  иргин. Чинге-Кара хемнин кыдыын эжелей , хемнин балык-байланы-биле амыдыраан , балыкчы Багай-оол дээрзи чурттап чораан чувен иргин.

     Бир-ле хун Багай-оол Чинге-Кара хемнин эриинге балыктап олурда, хемни куду аптара агып, бадып чыткан.

-   Чуу, кандыызы бадып чыдары ол, элдептиин аа!-дээш, аптараны хемден уштуп алгаш, ажыдарга , мурнундан коорге хун херелдиг, артындан коорге ай херелдиг алдын дангына унуп кээп-тир он.

    А алдын дангына ус-кушкаш ышкаш шевер, тыва хептин шупту хевирлерин даарап билир, кайгамчык  кыс болган.

 -  Багай-оолдун дангыназы Аваа-Чечен-дир мен. Угум-дозум черле ындыг, тыва кижи сынын каастаар тыва хепти, ургулчу-ле даарап чоруур ижим ол-дур. Тыва чоннун чаа чылы  Шагаа будуузунде силерлерге моорлап келдим, ынчангаш чонумга кадыкшылды, ак орукту йорээп тур мен. Ха-дунмамны эдерткеш, хаалганар ажыдып, чоннун  чоргааралы болур тыва хептин хевирлерин бараалгадыр-дыр бис.

Кышкы хеп:

       1.    Кыштын соогу уруп кээрге                                                                     кымны-даа бол донурбас хеп                                                                               негей тонум бо-дур.

(Негей тонну улгады берген хой, ошку, кошкар (аскыр негей тон, 3-4 кошкар кежи кирер) кежинден даараар, додарлыг-даа, додар чок-даа бооп болур)

2.Чагы тон-ишчи тон-                                                                                      ажыл-уулем ала чайгаар будер

(Огдешки-дискек караан дуглай кажык  дужундан донмекке чедир кедип алыр алгы хеп. Туткуйлар-хол-хап орнунга кедип алыр, дорбелчинней бышкаш, ийи кыдыыын тудуштур даарап каан алгы хеп. Чулдургууштар-хол-хап орнунга кедип чораан, кедер талазынын ужу чинге, салаалар дужу алгыг, эжеш алгы холл-хаптары. Моюдуруктарны моюн-ораар орнунга ажыглап чораан. Чаактааштар-хураган, элик кежинден даарааш, салдырык-биле тудуштуруп каан, эжеш «кулак хаптары»)

Часкы, куску хеп:

    1. Ховенниг тон-хоннум билир                                                                             Часкы, куску хаттыг ойде                                                                                Холегем дег кады чоруур

(Орус садыгжылар ховенни эккеп турар апарганда, колдуунда  XX вектин эгезинде ховенниг тоннар нептеренгей апарган)

2.Ой тон азы агарлаан тон                                                                                        чазын, кузун хой манап кедер ишчи тон

                          3. Шыва тонум –сериин болгаш чиик хевим                                 сеткилимни сергедиптер

(Хурбе хураган кежи тон, сесиирге хураган кежи тон (5-6 айлыг хураган кежи))

4.Шегедек хеп тускай болур                                                                             херээжен чон тонунун кырындан кедер                                                   торгудан-даа, алгыдан-даа даараан болур

(Хуннун кедер хепке хамаарышпас байырлалдар уезинде бай-шыдалдыг херээженнер кедер хеп)

5. Терлик тон азы эдектиг шыва тон                                                                 оглуг  херээжен кижи кедер турган                                                                                       онза каастаан чараш тон болур

Чайгы хеп:          

Чайнын каан, изиг хуннеринде чаглактанып кедер                                              Хаш  тон, чаргаш тон -чайгы тоннар  

(Иви, элик кештеринден даараан, дугун бижек-биле сивирип капкан алгы тон. Дугун сивирип каапкан талазын даштынче кедер)  

Ажылчын хеп:          

                    1.Шекпен тон чаъс, хардан  чаглактаныр                                    чангыс эвес кедер шекпен тонум бузурелдиг

                      2.Хевенегим кедилиг-ле                                                           хептин орнун солуптар чолдак тонум эптиг-ле

Чени-чоктар:

                1. Чени-чок (дуктуг-хойлен, эгиннээш)                                        Чылыг болгаш эптиг боорга чени-чокту унелээр мен

2.Кандаазын Байырлалдар, езулалдар болган черге                                          шыва тонну каастаар , эрге-дужаалдын улуу- кандаазыннын ээзи

(угу-дозу кыдат, турум моюндуруктуг, каас , чолдак, чени чок хеп)

Тыва борттер: 

1.Калбак борт (чалбак, огууза, будээлге)                                            халбаннарлыг, чушкуузун дуглаар калбаннааштыг болур                            кышкы хевирлеринин кыдыгларын хураган кежинден                                     ан-мен кештеринден додарлап тургаш даараар

2.Оваадай борт  калбак бортке домей                                                              чугле тейи бедик,  оваа ышкаш                                                                     халбанныг, дошкалыг, дошка чок-даа болур                                                  кышкы, чайгы хевирлерлиг, алгы-кештен                                                            торгу, чычыы, хилинден сырып даараар      

3.Шиш баштыг, маактыг борт (кожагар борт)                    

Топ болгаш Чоон Азия чоннарынын кедип чорууру                                      кыдыын киш, тарбаган, диин койгун,                                                              дилги, хураган кештери-биле, а чайын                                                              хилин-биле каастап даараар  

4.Довурзак борт кышкы, чайгы хевирлерлиг                                                Чоон Туркестан, Ортаа Азия  чоннарында ажыглаттынып турар                                                                                дошкалыг, дошка чок-даа болур                                                                         хавактыг,  хавак чок-даа болур                                                                       кидистен, кештен, постен тюбетейка хевирлиг даараар  

5. Тожуларнын онгук кежи боргу                                                                      эрте-бурунгу борттернин бирээзи болур                                                      одуректин бажын, чалгынын, дыргактарын ап кааптар                                мойнунга дегбейн,  тейи кылдыр даарап алыр                                                 тейинде моюннун чуу хевээр болур                                                                                                                                                                

Тыва идик:                    

Тыва чон  чымчак идик, кадыг идик деп ылгап чораан                                      1.чымчак идикти эттеп каан ошку кежинден,                                                           а улдунун инектин ооргазынын кылын кежинден даараар                                  ажыл кылып кедер, аргажок-ла дузалакчы

2. Кадыг идикти кылын инек, азы аът кежинден даараар                                  хомун хурен-кызыл кылдыр дыт човурээзи-биле оннеп, будуур          байырлал идиктеринге ак кидис ажыглаар                                                    угулзалап тургаш даараар,  чер чоруур. аалдаар дээнде кедип алыр

Иштики хеп: 

(хойлен болгаш чувурлерни иштики хептерге хамаарыштырып болур)

1.Хойленни когенек дээр                                                                                                 ол тыва тон хевирлиг болгаш чолдак                                                                      чуга алгынын дугун чулуп каапкаш, даарап алыр                                             XIX, XX чус чылдарда  даалымба азы бодуун постен даарап турган

2.Кулажы чувурлерни бодун арга-биле бышкан болур                                             пос болгаш дугун хырып каан алгыыдан даараар                                               кышкы чувурлерни ошку, элик азы иви кештеринден                                        дугун иштинче кылдыр даараар        

Курлар:   Кур-тыва кижинин хевинин бир чарылбас кезээ болур. Эр, херээжен улустун курлары колдуунда ылгалбас, чугле херээжен улустун тону, куру онгур, чараш болур. Курнун узуну 1 кулаш болгаш тош чартыы хире 3 метрге ден. Шаанда тывалар кур чокка улус мурнунче унмес. Ону чурум чок деп санаар турган. Кур-езу-чурумнун болгаш чедимченин демдээ кылдыр санаттынар. Чугле херээжен кижи аарый бергенде, ижинниг апарганда кур куржанмас. Ынчангаш херээжен улусту курьяк дээни, эрте-бурунгу «кур йок» («кур чок») дээн уткалыг турк состен укталган деп  М.О. Сиянбиль номунда бижээн.

     Тыва улус  хом, чеп, баг, кожалан.дайза, дордум  курларлыг турган.

 Баг кур- чинге хом кур.                                                                                         Дайза кур-3-4 илиг, кыдат торгу кур болур, сырып тургаш даараан, кыдыгларында салбактарлыг, ындыг курну чугле байлар куржанып турган.   Дордум кур-бодуун торгу кур-дур.                                                                            Чеп кур-хой дугу, аът челинден эжип тургаш  кылган кур.                                      Кожалан-дукту азы аът челин эшкеш, оруп тургаш кылган. Ог кожаланы хевирлиг кур. (чеп, баг. Кожалан курлар колуннуг база болгулаар, хой кезиинде ажыл кылып куржаныр курлары-дыр