Шэлэлтэ курсанууд
методическая разработка на тему

Програмын темын гол удха

Лекц

Практ

Бүлэгθθр ажал

Рефлекси, дискусси

Шалгалта

Саг

Ажаглалта

1

Буряад аман зохёол  - арадай нангин баялиг.

1

1

Дискусси

Реферат

2

2

Буряад арадай дуунууд тухай мэдэсэ

1

1

Булэгоор

Хоороон

Элидхэл

2

3

Арадай дуунуудые суглуулhан , шэнжэлэлгын туухэhээ. Европын шэнжэлэгшэд.

1

1

Презентаци

Литература,

Шэнжэлэлгэ

2

4

Буряад арадай дуунуудые суглуулалга. Багша Банзар Норбоевой суглуулбариин ажаябуулга.

1

Булэгоор

Выставкэ

Элидхэл

1

5

Буряад арадай дуунуудые эрдэмэй талаhаа булэгуудтэ хубаарилга.

1

1

Практ.            ажал

Элидхэл

2

6

Буряад арадай дуунуудай байгуулга

1

Булэгоор

Ажаглалта

Номоор практическа ажал

1

7

Хори буряадуудай туухын дуунууд.

1

1

Булэгоор

Хоороон

Найруулга

2

8

Ярууна нютагай  туруу зон

1

Хамгаалалга

Угай hарбаалжан

1

9

Эгэтын – Адаг нютагай дуунуудые эрдэмэй талаhаа булэглэн хубаарилга.

2

Булэгоор

Практическа ажал

Аймагай карта шэнжэлэлгэ

2

10

Октябриин Хубисхалай hуулээр бии болоhон  арадай дуунууд.

1

Практическа ажал

hурагшадай  ооhэдынгоо бэлдэhэн дуунуудай альбом тухай зубшэлнууд

1

11

Улаан армида зорюулhан.

1

Дискусси

Энэ темын дуунуудта зорюулhан блокнот зохёолго.

1

12

1920-1930-аад онуудай арадай дуунууд.

1

Булэгоор

Дискусси

Дуунудай альбом болон фото-зурагудые бутээлгэ.

1

13

Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай уеын  арадай дуунууд.

1

1

Булэгоор

Практическа ажал

Дуунуудтай фотоальбом бутээлгэ

2

14

Дайнай hуулээр бии болоhон дуунууд.

1

1

Практическа ажал

Дуунуудай альбом бэлдэлгэ.

2

15

Тобшолол

4

классаараа

Хуралдаа унгэрг.

«Арадай дуунууд зэдэлнэл» гэhэн hурагшадай конференци унгэргэлгэ.

4

Бухы саг

9

17

№

Лекциин сэдэб

Сэдэбэй удха

Ажаглалта

Саг

1

Буряад аман зохёол – арадай нангин баялиг.

Аман зохёол – хэдэн  уеын  арад зоной нангин хусэлэй, эгээл унэтэй мэдэсын болон ажабайдалай дуй дуршэлэй баялиг гээшэ.

Аман зохёолой, сэсэн угын, уран найруулгын  хунуудэй  сэдьхэлдэ hайн hайхан бодол туруулхэ, залуу уетэниие зубоор хумуужуулхэ,  тэдэнэй  мэдэрэлые эрхимээр хугжоожэ уургэнь.

Шулэглэжэ зохеогдоhон аман зохёолой жанрнууд: оньhон хошоо угэнууд ба таабаринууд, дуунууд, ульгэрнууд болоно.

Урда уеын эрдэмтэ – багшанар: Г. Гомбоев, И. Вамбацыренов, Б. Норбоев, Ц.Сахаров, Р. Цыренпилов, Н. Болдоновууд, Ц. Онгодов, Р. Номтоев болон бусад – аман зохёол суглуулагшад.

Шаглалтын асуудалнудта харюу бэлдэлгэ

2

Буряад арадай дуунууд  тухай мэдэсэ

Дуун – арад зоной сэдьхэл, hэшхэл, бодол, хусэл, эрмэзэл г.м. нягта холбоотой ушарhаа  ажабайдалань туухые тобшоор харуулагша.

Реферат бэлдэлгэ

3

Арадай дуунуудые шэнжэлэлгын туухэhээ Европын шэнжэлэгшэд

1. XVII – XVIII зуун  жэлнуудтэ буряад арадай аман зохеолтой Европын эрдэмтэдэй болон аяншадай анха туруун танилсалга.
2. XVIII – XIX зуун жэлнуудэй уедэ Европын эрдэмтэй Сибириин газарнуудаар аяншалга. Буряад зоной ажабайдал, абари зан, уг гарбал болон дуунууд тухай тусгаар тэмдэглэлгэ. Гэхэ зуура, П.С. Палласай, 1769 онhоо эрдэмэй аргаар монгол туургата арадуудай дуунуудай текст бэшэжэ абалга. А.М. Позднеев. Образцы народной литературы монгольских племен. СПб., 1880г. С52.

Туухын асуудалнуудые шудалалга.

4

Буряад арадай туруу зоной дуунуудые суглуулалга. 1860 он. Багша Базар Норбоевой суглуулбариин ажаябуулга.

XIX – дэхи зуун жэлэй «Забайкалиин областиин hонинуудай ведомостьнууд» гэhэн газетын худаhануудта эгээ туруушынхиеэ буряадуудай ооhэдэйнь суглуулhан дуунуудые хэблуулэлгэ.

Турэл арадайнгаа аман зохёол шудалха хэрэгтэ габьяатай туруу хунуудэй тоодо Г.Д. Санжеев, Т.А. Бертагаев, Н.В. Таров, С.П. Балдаев, А.И. Уланов, Н.О. Шаракшинова, М.П. Хамаганов, М.П. Хомонов, Г.О. Туденов, В.И. Золхоев, Т.М. Болдонова, Д.С. Дкгаров, С.С. Бардаханова, Б.Д. Баяртуев, Г.Д. Фролова ба бусадшье эрдэмтэд.

hурагшадай литература шэнжэлэлгэ.

1

5

Буряад арадай дуунуудай классификаци.

А.М. Позднеев А.Д. Руднев хоерой буряад дуунуудай систематизаци, классификации туруушынхеэ хэhэн туршалга. С.П. Балдаев, Д.С. Дугаров, Н.О. Шаракшинова, Б.Д.

Баяртуев, Г.Д. Фролова г.м. эрдэмтэдэй  дурадхаhан арадай дуунуудай научна классификаци.

6

Буряад арадай дуунуудай байруулга.

Буряад арадай дуунуудай уянга болон мурнуудэйнь хэлбэри.  Буряад дуунуудай бии бололго болон зохёогдохо ушарынь. Дуушадай дуунайнгаа текст хубилгаха ба хэмжээень ондоо болгохо аргануудынь.

 Буряад  дуун-монологууай геройн гу, али героиниин талаhаа хоорэлдэhэн маягтай мурнуудэй уран бутэсэ.

Практическа ажал ябуулга.

1

7

Хори буряадуудай туухын дуунууд.

XIII зуун жэлэй уеэр «Тажабайхан Боролдой» гэhэн дуунай удха шуубэрилгэ. «Тэрэ монголой эрын гурбан нааданда туруулэн ерэдэг байhан Боролдой гуйгоошые магтаhан дуун гээшэ. Хитад уласай ниисэл Бээжэнэй оршондо болоhон «уй тумэн агтануудай» урилдаанда хори буряадуудай  Боролдой хулэгнай туруу hуури эзэлжэ, солоёо дуудуулhан байгаал!» - гэжэ Д-Н.С. Дугаров бэшэнэ.

«Хори зоной тушэлгэ», «Хинган голой булжуухай», «Хаанай сааза ерэнэл», «Бадан Тураахайн» г.м. туухын дуунуудые шудалалга. (Наян Наваа. Хори зоной дуунууд. Улаан-Удэ, 2002 он).

Муноо уеын поэт Г.Чимитов болон композитор А.Андреевэй зохёоhон «Эгэтын - Адаг» гэжэ дуунай урданай темэтэй холбоотой байhан тухай мээжэлдээн.

«… Байха Бухэ шэнги хусэтэй,

Баатарнууднай сууда гаранхай.

Гомбоевой хурдан улаандал

Гоё хулэг морид турэнхэй …».

Энэл даа, Эгэтын – Адаг,

Эжэл hайхан турэл Хангирам,

Ашата Маарагта нютаг

Алаг саагур нэрэнь ханхинаа…

Туухын дуунуудые шэнжэлэлгэ.

2

8

Ярууна нютагай туруу зон.

Хори буряадай Хуасай обогой Бухэ Бэхиин хубуун Бабжа – Барас баатар тухай хоорэлдоон.

Бухы Буряадта мэдээжэ болоhон Молон багша гэжэ ехэ солото ерэдууйе уридшалан мэдэдэг тухайнь зубшэн хэлсэлгэ. Тэрэнэй Яруунын аймагай Ульдэргэ нютагта 1769 – 1853 онуудта  ажаhууhан намтарынь шудалалга.

Ярууна нютагта турэhэн болон ажаhууhан буряад арадай зарим туруу хунууд  тухай хоорэлдоон. Тэдэнэй тоодо суута уран зурааша Ц.С. Сампилов, уран зохёолшод: Социалис Ажалай Герой Ц.Н. Номтоев, Маарагта нютагтай поэт Ш.Н. Нимбуев, тэрэнэй хубуун – Н.Н. Нимбуев, Ц.Ц. Дондогой, С.С. Цырендоржиев, Б.Н. Жанчипов, Ш.Р. Цыденжапов, К.Ц. Цыденов, Б.Цырендылыков, Г. Бадмаева болон бусад.

Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнда хабаадагшад тухай хоорэлдоон.Туд аймагай олон эрхим хубууд дайнда баатарай ухэлоор унажа, нэрэеэ мунхэруулhэн намтартай.

Эгэтын дасанай суутай эмшэд: М. Цыбиков (Мунхэ лама), Д.Д. Бадмаев (Уран Дашанима), Донир лама, Шойборой Жанчип (Край голубых озёр. Еравнинскому району 70 лет. Улан – Удэ: Байкал, 1997. – 279с. Гэhэн номhоо абтаба), Гадна Яруунаhаа  мэдээжэ эмшэд Е.Н. Цыбиков, А.А. Тарнуев, А.А. Донирова, Н.Д. Бандеев, Б.С. Данзанов болон бусад гарбалтай.

Тиихэдэ С- Д.Б. Бадмаев, Г.Ш. Жанчипов, Ж.Г. Базарова, Г.Д. Чимитдоржиева, Ш.Р. Цыденжапов, Ю.А. Тарнуев, В.И. Антонов, В.Н. Курбетьев, Ё.Г. Жамьянов ба бусад баhал эрдэмэй докторнууд.

Дэлхэйдэ мэдээжэ болоhон дуушад:

СССР-эй арадай артистка, профессор Г.Б. Шойдагбаева, Россин Федерациин, Буряад республикын габьята артист Д-Д.Д. Бочиктоев, Буряад республикын габьята артист, философиин эрдэмэй кандидат Буряад драмын ахамад режиссер Ц-Д.Д Бальжанов, Буряад  республикын габьята артистка Т.Д. Бальжанова болон бусад.

Саашалан хэлэхэдэ, мэдээжэ багшанар: Ц.Н.Номтоев, Д.Ц. Пунцуков, М.З. Янгутова, А.П. Коллекер, Н.А. Климова, Ч.Р. Ямпилова, А.П. Таушканова, А.А. Михайлова, П.С. Туговикова, Е.П. Батурина, А.С. Колточихина, Б. П. Михайлова, Б.П. Мухасанова, Д.Л. Лодонова, А.О. Орбодоева, Ж.С. Базарова, Б.Ц. Нянюева, М.М. Бихтимирова, М.А. Лобова, А.Г. Шелепина, Г.С. Минеева, Р-Х.Ц Санжимитыпова, Ц-Д.Б. Гатыпова, Дондокова Д.Д., Н.Г. Халзанов, С.С.Садовская, Д-Н.Х. Халхаров,Ц-Ж.Ж. Жамьянова, Б.С. Цыбикова, Д.Д. Дашанимаева, М.Б. Цыренов, Ж.Д. Базарова, Г.Б. Цыренжапова болон бусад. Мэдээжэ багшанар туд  аймагта ажаллаhан намтартай. Буряадаймнай элитэ эрдэмтэн, багшанарай багша Ц-Ж.Ц. Цыдыпов иигэжэ hанаhанаа бэшэhэн байдаг: «Эгэтын – Адаг нютаг – ажалаймни намтарай эхин».

Колхоз, совхозуудай бэрхэ  хутэлбэрилэгшэд: К.А. Албашеев, С.М. Дугарон, ж.Д. Сампилон, Ц-Д. Н. Сультимов, Р.Ц. Банзарон, Ц.Г. Гомбоев, Д-Н. Б. Дымбрылов, С.Л. Козлов, Ц-Д.Ж. Жалсанов, Д.Д.Ширапов, Д.А. Бальжанов, Н.Ю. Намсараев, Ч.Д. Дымчиков, Л.Д. Цыбикжапова, Ц.Э. Доржиев, Д.Б. Дамбаев болон бусад.

Ажалай туруушуул: Д.Г. Цыбиков, Д.Ч. Цыбенова, Б-Д.Э. Ринчинов, Х.М. Митыпова, Ц.Л. Цыденов, Л-Ц.Б. Дымбрылов, Ц.Д. Митыпов, А.С. Родионов, В.Г. Оленников, аха дуу (Балдан, Намдак) Найдановууд, В.Б. Лисичникова болон бусад.

Туруу зон тухай материал суглуулалга.

1

9

Эгэтын – Адаг  нютагай дуунуудай классификаци.

Эрдэмтэд Н.О. Шаракшиновагай, Д.С. Дугаровай, Б.Д. Баяртуевай, Г.Д. Фроловагай дурадхаhан арадай дуунуудай научна классификаци шэнжэлэлгэ.

Эрдэмтэн Н.О. Шаракшиновагай дурадхаhан классификаци манай ажалай эшэ ундэhэн бололго.

Зохёохы булэгуудые байруулга.

2

10

Октябриин Хубисхалай hуулээр бии болоhон арадай дуунууд.

Октябриин революциин илахада, ниитын ажабайдалай болон арад зоной бодол hанаанай эрид хубилалта.

Тэрэнэй нэн туруун дуун удаадхи мурнуудhээ элирдэгыень шуубэрилгэ.

… Бурэнхы маные hэтэлэгшэ,

Бургэдэй ниидэлгы угтанабди.

Буряадтам жаргал асарааша,

Владимир Ленинээ магтанабди…

Жалсанова Д.Р., 1928 оной, Эгэтын- Адаг тосхон.

Практическа ажал унгэргэлгэ.

1

11

Улаан Армида зорюулhан дуунууд.

Граждан дайнай уедэ сагаан гвардейцуудтэй болоhон тэмсэл харуулhан удхатайи дуунай жэшээ доро угтэнэ.

…Уhаяа уруудаа жараахай гэдэгууднай, Урдаhаар, бариhаар дууhашоо юм.

Унги муутай семеновтон гэдэгууднай

Отолуулhаар, бариhаар дууhашоо юм…

Цыренжапова Х.А., 1936 он, Эгэтын- Адаг тосхон.

hурагшад  суглуулhан

дуунуудаа системэ

болголго.

1

12

1920-1930-аад онуудай арадай дуунууд

1930-аад онуудаар Буряад орондомнай хун зон Совет засаг тогтооhон коммунистнуудта дуунуудые зорюулаашад. Хамтын ажал болон коммунистнуудые магтаhан иимэ удхые тайлбарилагты.

…Худоо газар хахалха,

Хонгор борын задача.

Хамаг зоноо хутэлхэ,

Коммунис партиир задача…

Цыденова Ц-Д.Г., 1935он, Эгэтын  - Адаг тосхон.

Дуунуудые мэдэхэ информантнуудые бэдэрэлгэ.

1

13

Эсэгэ ороноо хамгаалгын уеын арадай дуунууд.

1941-45 онуудай дуун гээшэ буряад  арадай аман зохёолдо тон шэнэ нулоо узуулээ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнай уеын дуунай туухэ. Хундэ хушэр дайнай уедэ буряад арад зоной дуунуудые дуулалга.

Арад зоной дуунууд соогоо Эхэ Оронойнгоо хуби заяан тухай hанаагаа зобоhониинь.

… Адуунхан hурэгhоо  бариhанхан

Ардагхан хээрээ хайрланам даа.

Арахан фронтоо зориhон

Хандамаева Х.Ш., 1926 оной, Эгэтын - Адаг тосхон.

Дуунуудые мэдэхэ информантнуудые бэдэрэлгэ.

2

14

1941-45 онуудай hуроотэ дайнай hуулээр бии болоhон дуунууд.

hуроотэй дайнай hуулээр арад зоной амгаланажабайдалаа, нютаг ороноо, инаг дураяа г.м. магтаhан дуунууд.

…Духэриг добын сэнгуудэ

Тухэреэн удэшэ хатарая.

Тумэн зоной зугаада

Турэ наада дэлгеэ…

Эрдынеев Р.Э., 1911 оной, Эгэтын – Адаг тосхон.

Дуунуудаар проект зохёолго.

2

15

Тобшолол.

Буряад арадай дуунуудта хабаатай шэнжэлэлгын худэлмэринуудые шудалалга.  Нэрлэбэл, М.П. Хангалов, Г.Д. Санжеев, С.П. Балдаев, Н.О. Шаракшинова, Д-Н.С. Дугаров, М.И. Тулохонов, Б.Д. Баяртуев, Фролова Г.Д., Хорло П., Уржэнэй Шэммэд болон бусадай шэнжэлхы ажалтай танисалга. Эдэ мэдээжэ эрдэмтэй арадай дуунуудай классификаци хараадаа абалга. Тиигэжэ Ярууна нютагай Эгэтын – Адагай арадай дуунуудые бии болоhон сагаарнь иимэнууд булэгуудтэ хубаарилга: Совет засагай туруушын жэлнуудтэ мундэлhэн дуунууд, 1920-30-аад онуудай дуунууд, Эсэгэ Ороноо хамгаалгын уеын дуунууд ба дайнай hуулээрхи уеын дуунууд. Тиигээд ооhэдынгоо суглуулhан арадай дуунуудые бии болоhон сагайнь ба удхын талаhаа хаража узоод, тобшолол гаргалга. Тэдэнэй тоодо, тоонто нютагаа магтаhан, эжы абаяа дурдаhан ба инаг гансадаа зорюулhан дуунууд ородог. Гадна философска удхатай дуунууд, шог ёогто дуунууд, бэлиhэй дуунууд, турын дуунууд, архиин дуунууд г.м. илгаае hурагшад мэдэдэг болохо ушартай.

Ургуулиин эрдэм – шэнжэлгын практическа хуралдаа унгэргэлгэ. Информаторнуудые урилга.

4

Бухы саг.

20

№

Програмын темын гол удха.

Лекц.

Практ.

Булэгоор ажал

Рефлекси, Дискусси.

Шалгалта.

Саг.

1

Буряад арадай туухэ, соёл болбосорол, аман ба уран зохёол. Тэдэнэй хугжэлтын шатанууд.

1

Булэгоор

Дискусси

Реферат

1

2

Г.Ж. Раднаевагай «Хатан эжы Зэдэмнай»гэhэн номуудтай танилсалга.

1

Номуудай презент.

Номуудтай танилсалга

1

3

Буряад арадай аман зохёолой зуйл болохо домогууд тухай мэдэсэ.

1

Булэгоор

оороо

Элидхэл

1

4

Буряад домогуудые суглуулагшадтай ба сосологшодтой танилсалга.

1

Булэгоор

выстакэ

Элидхэл

1

5

Шэнжэлэгшэдэй домогууд тухай ажалнуудтай танилсалга: домогуудые эрдэмэй талаар булэгуудтэ хубаарилга.

1

Таблица

1

6

«Зэдэ голой домогууд» гэhэн номоор ажал ябуулга. Зэдэ голой домогуудые эрдэмэй талаар булэгуудтэ хубаарилга. Домогууд тухай мэдэсэеэ Г. Раднаевай ном шудалхадаа, нэмээхэ (В.Ш. Гунгаров).

1

1

Булэгоор

Номоор практическа ажал

2

7

Мифическэ зуйл баримтануудтай домогууд.

1

Булэгоор

Хамгаалалга

Найруулга

1

8

Сартуулнуудай уг гарбал тухай домогууд.

1

Хамгаалалга

Угай hарбаалжан

1

9

Сартуул буряадуудай туухэ тухай домогууд.

1

Булэгоор

Аймагай карта

1

10

Сартуулнуудай мэдээжэ зон.

2

8

Альбом хамгаалалга

10

А)

Суута ламанар .

1

1

Б)

Зэдэ нютагай уран «шэдитэн».

2

В)

Зэдэ нютагай баатарнууд.

1

2

Г)

Зэдэ нютагай ангуушад.

1

Рассказ

Фотоальбом хэхэ

1

Д)

Зэдэ нютагай hур харбагшад.

1

Дискусси

Фотоальбом

1

Е)

Зэдэ нютагай уран гартан.

1

Материал бэлд.

1

11

Сартуулнуудай бухэшуул тухай домогууд.

1

1

Булэгоор

Дискусси

Элидхэл буряад барилдаан

2

12

Сартуулнуудай нютаг нуга, газар уhан болон байгаали тухай домогууд.

1

1

Хоорэлдоон

Найруулга

2

13

Домогуудай ульгэрэй баатарнуудтай холбоотой байлга.

1

1

14

Информантнууд тухай мэдээн.

1

Дискусси

уулзалга

1

15

Тобшолол.

2

Пресс-конфер.

2

Хамта дээрэ

8

24

32

№

Лекциин сэдэб

Сэдэбэй удха

Ажаглалта

Саг

1

Буряад арадай туухэ, соел болборосолб аман ба уран зохёол. Тэдэнэй хугжэлтын шатанууд.

1. Буряад арадай 4 гол угсаатанhаа буридэлгэ(Д.Д. Нимаев, туухын эрдэмэй доктор). Тэдэнэй хугжэлтын туухэ.
2. А) Сэлэнгын  буряадууд. Сартуул буряадууд;

Б)Хориин буряадууд;

В) Хонгоодор буряадууд;

Г)Эхирэд-булагадай буряадууд.

«Буряадай  туухэ», «Буряад литература», «Буряад искусство» гэhэн номуудые hурагшадай уншалга.

1

2

Г.Ж. Раднаева – Буряад арадай поэтесса. Тэрэнэй зохёохы ажаябуулга. Поэдэй «Хатан эжы Зэдэмнай» гэhэн 5 ботиhоо буридэhэн номууд соохи нютагай ульгэр домогууд.

1. Г. Раднаевагай зохёохы ажаябуулга.

2. Авторай гражданска баатаршалга.

3. Номой байруулга, зохёохы туухэ.

4. Зэдэ голой ульгэр домогууд.

5. Буряад хэлэнэй сартуул диалект.

Текст анхаралтайгаар уншалга.

1

3

Буряад арадай аман зохёол болон домогууд.

1. Буряад домогууд тухай тобшо мэдээн.
2. Буряад домогуудай муноо уеын байдал.

Реферат

1

4

Буряад домогуудые суглуулагшад болон согсолборилогшод.

1. Мэдээжэ эрдэмтэд Ц. Жамцарано, М.Н. Хангалов гэршэдэй туухэ ба домогуудые бэлиг ехэтэ ульгэршэдhоо бэшэжэ абалга.
2. XVII – XIX зуун жэлнуудтэ Г.Ф. Миллер, Н. Георги, П.С. Паллас, А.М. Позднеев, Я.С. Смолев, А.Д. Руднев болон бусад ород эрдэмтэй буряад домогуудые шэнжэлэлгэ.
3. Турэл арадайнгаа фольклор шудалhанмэдээжэ эрдэмтэд: С.П. Балдаев, А.И. Уланов, Ц.Б. Цыдендамбаев, П.Т. Хаптагаев, Г.О. Туденов, А.Б. Соктоев, Ц.А. Дугарнимаев, М.П. Хомонов, Е.В. Баранникова, М.И. Тулохонов, Н.О. Шаракшинова, С.С. Бардаханова, С.Ш. Чагдуров, Т.М. Михайлов, А.Д. Бурчина, Д.Д. Гомбоин, В.Ш. Гунгаров, Б.Д. Баяртуев, Р.С. Дылыкова, Л.Ц. Малзурова гэгшэд ехэ габьяатай юм.
4. Монгол угсаатанай аман зохёолой баялиг шудалhан хилын саанахи эрдэмтэд: Ц.Дамдинсурэн, Б.Ринчен, Д. Цэрэнсодном, С. Дулам, Х. Сампилдэндэв, Ш. Гаадамба болон бусад.

«Тухэреэн шэрээ»

1

5

Домогуудые эрдэмэй талаhаа булэглэн хубарилга. Буряад домогуудые научна булэглэн хубаарилга. Эрдэмтэн В.Ш. Гунгаровай домогуудаар дурадхаhан классификаци шэнжэлэлгэ.

1. Эрдэмтэн М.Н. Богдановай домогууд тухай классификаци.
2. Эрдэмэй талаар шэнжэлэгшэ Ц.Д. Цыдендамбаевай туухэ домогууд тухай тобшолол.
3. А.И. Улановай домогууд тухай дурадхаhан эрдэмэй хубаарилга.
4. Н.О. Шаракшиновагай домогуудые булэглэн хубаарилга.
5. В.Ш. Гунгаровай домогуудай классификаци.
6. Одо мушэд тухай космогоническа домогууд.
7. Амитадай ба тэдэнэй онсо илгаануудай бии болоhон тухай этиологическа домогууд.
8. Мифическэ зуйл баримтануудтай домогууд
9. Буряадуудай уг гарбал тухай домогууд
10. Буряад зоной туухэ тухай хэлэгдэhэн домогууд
11. Бухэшуул тухай домогууд
12. Нютаг нуга, газар уhан болон байгаали тухай домогууд.

Энээн тухай мэдэнууд ба дискусси. Сэлэнгын, хори – буряадуудай, эхирэд – булагадай, хонгоодорнуудай домогуудтай танилсалга.

1

6

Зэдэ голой домогууд

Зэдэ голой домогуудые эрдэмэй талаhаа булэглэн хубаарилга.

1. Мифическэ зуйл баримтануудтай домогууд
2. Буряадуудай уг гарбал тухай домогууд
3. Буряад зоной туухэ хэлэгдэhэн
4. Бухэшуул тухай домогууд
5. Нютаг нуга, газар уhан болон байгаали тухай домогууд.

«Зэдэ голой домогууд» гэhэн номоор практическа ажал ябуулга.

1

7

Мифическэ зуйл баримтануудтай домогууд.

Хада байсын болон нуга тохойн эзэд тухай; Таглиин нуур, Соростын обоо г.м. тухай домогууд.

Топонимика тухай мэдээн.

1

8

Сартуулнуудай уг гарбал тухай домогууд.

Сарата уулын хормойhоо гаража ерэhэн монгол изагууртан; Сартуулай 7 эсэгэ, 9 гол, 49 обогтон; Сартуул – Харай, Булгад – Сартуул: зээрдэ азартын сартуул – булгад, хатьган – хухуйт, хэрдэг, хачинууд, алагуй, хурлааг, сонгоол, атаган, hойхо, тэртэ, цэнхьлэн – заяагтай, салжууд, хачиитан, бужугун, ашабагад, хатигантан, хорчид, хэрдэг, уряахан болон бусад тухай мэдээнууд. Домогууд.

Сартуулнуудай угай схемэ Зохёохо

1

9

Сартуул буряадуудай туухэ тухай хэлэгдэhэн домогууд.

Сартуулнуудай туухэдэ хабаатай асуудалнууд.

XX зуун жэлэй Росси гурэнэй туухэ.

1

Зэдэ нютагта hуурижаhан олон яhатанай туухэ, домогууд.

Сартуул Булагай дасан. Дасантай холбоотой домогууд.

Хасагуудай байра байдал. Тэдэнэй атаман Айсуев Бато.

10

Сартуулнуудай мэдээжэ зон.

10

А)

Сартуулнуудай мэдээжэ ламанар

Суута лам анарай арад зондоотуhатай, эмтэй домтой, арадайнгаа хэрэгыень бутээжэ байhан тухай.

hомо гуйлгэн, газар тобшололго…

Ламанарай ажабайдалда 1930-аад онуудай hуроотэ хашалган, хардалган.

Б)

Зэдэ нютагай уран «шэдитэн»

Эмгэй эжы

В)

Зэдэ нютагай баатарнууд.

Марактай баатар

Г)

Нютагай ангуушад.

Рабданов Д.Б.

1

Д)

Нютагай hур харбагшад.

Лубсанов С.Л.

1

Е)

Зэдэ нютагай уран гартан.

Мунгэн дархашуул, шудхагшад, шулуун, модон ба яhан дээрэ hиилэгшэд, барлагшад, дархашуул, нарин дархашуул, мебель бутээгшэд. Тэдэнэй тоодо Р.Б. Буянтуев, Б.О. Бадмаев, Л.Д. Дашиев, Э.Н. Жамцуев, С.С. Санжиев, С.Шаралдаев, Э.Ц. Будаев, Ц.И. Бадмаев болон бусад ороно.

Нютагайнгаа зоной уран гартан тухай мэдээн.

1

11

Зэдэ нютагай бухэшуул тухай домогууд.

Зэдэ нютагай баатарнуудай бата хусэн, арга шадал, юумэhээ айха сухарихагуй зориг домогууд соо дурдагданхай.

2

12

Сартуулнуудай нютаг, нуга, газар уhан болон байгаали тухай домогууд.

Эдэ 2 янзын домогууд болоно: а) удхаараа туухын шэнжэтэй аад, буряад арадай ажабайдалhаа эхи абаhан байдаг;б) нугоодуулынь ульгэрэй баатарнуудтай холбоотой юм.

2

13

Домогуудай ульгэрэй баатарнуудтай холбоотой байлга.

«Чингис хаан Зэдэ голоор агнажа ябахадаа, эрдэнитэ хара унэгэнтэй дайралдажа, тэрэнээ мушэhоор, туреэхэн ехэ хадые хоер дахин тойруулжа намнаба ха…»

Тиихэдэ уедоо Эзэн богдо тэндэхи хада уулануудта, газар уhанда болон Бурин-Хаан, Инзагата, Ушоотэй (Унжоотэй), Сагаатай(сагаан тала), Гэгээтэй(сэлмэг hаруулхан), Нарин(Нариихан гол), Бургалтай(Саhанай бургадаг), Баруун Нарин, Оёор, Тори (тойруу гол), Алцаг гэhэн нэрэнуудые угэhэн hурагтай.

Словарна ажал. Топонимика. Угэнуудэй удхаар ажал ябуулга. Электрон номоор, толёор худэлэгты.

1

14

Информантнууд тухай мэдээн.

Арадайнгаа аман зохёолой баялиг hанажа, залуу уетэндэ дамжуулдаг буянтай зон.

hурагшадай элидхэл.

1

15

Тобшолол.

Нютагайнгаа хундэтэй зониие ба hургуулиин захиргааниие класста урижа, энэ асуудалаар тэдэнтэй хоорэлдоон.

«Манай нютагай домогууд» гэhэн сэдэбээр hурагшадай эрдэмэй хуралдаа унгэргэлгэ.

2

Бухы саг.

32

№

Программын темын гол удха

Лекци

Практ.

Булэгоор ажал

Рефлекси, дискусси

Шалгалта

Саг

Ажагл

алта

1

Оролто хэшээл. Буряадай суутай зоной намтар шудалалалга. Э-Х. Галшиев.

1

Элидхэл

1

2

Зуун зугэй уран зохёол. Буддын шажанай уран зохёол. Тэрэнэй жанрнууд. С.Б. Гунгаажалцан «Сайн угэтэ эрдэниин сан субашид». «Бэлигуун толи» гэжэ номой туухэhээ.

1

1

Булэгоор худ.

Хоорэлдоон, текст

Реферат.

2

3

Туухын эрдэмэй доктор Т.М. Михайлов. Арадай хумуужуулгэ. Тэрэнэй ёhо заршамуудые hурагшадай сахиха тухай. Бэеэ зубоор хугжоохэ, хумуужуулхэ тухай дурудхалнууд

1

Булэгоор худ.

Хоорэлдоон, текст

Элидхэл

1

4

Арадай хумуужуулгын заншалаар бэеэ алиш талаhань хугжоохэ ёhо гурим.

1

Дискусси

Элидхэл

1

5

Оорынгоо бэеын элуур энхэдэ зубоор хандаса.

1

Булэгоор

Дискусси, текст.

Проект

1

6

Аба эжыгээ болон аха зониие хундэлэлгэ.

1

Хоорэлдоон, текст

Найруулга.

1

7

hуралсалда hайнаар хандаса.

2

Булэгоор

Дискусси

Элидхэл

8

Ухибуудэй хумуужуулгэдэ хандаса.

1

Текстээр ажал

2

9

Оорынгоо хэрэгуудые зуб аргаар бутээлгэ.

1

Булэгоор

Хоорэлдоон

«Минии ерээдуйн хэрэгууд»

1

10

Оорынгоо баялигые ба хамтын зоориие гамнажа hуралга

1

Найруулгаа-бодомжолго

1

11

Буряад эрэ хунэй ёhо заршам сахилга.

1

Оороо

Дискусси

Элидхэл

1

12

Айлшаниие хундэтэйгоор угталга.

1

Булэгоор

Дискусси

Реферат

1

13

Хёрхо  байлгын шалтагаан

1

Булэгоор

Дискусси

Проект

1

14

Харгы замда бэеэ абажа ябалгада анхаралаа хандуулалга.

1

Булэгоор

Текстээр ажал

Найруулга

1

15

Ариг сэбэрээр ябалга.

1

Булэгоор

Текстээр ажал

1

16

Туhа хургэлгэдэ хандаса.

1

Текстээр ажал

1

17

Угын удхада хандаса.

1

Булэгоор

Субашад, зохёолго.

1

18

Анда нухэртоо хандаса.

1

Булэгоор

Проект.

1

19

Оортоо бодомжотойгоор хандажа, журамаа дээшэлуулгэ.

1

Оороо

«Минии бодомжолго …»

1

20

Гоё hайхан хубсаhан тухай hанамжанууд.

1

Презентаци «Минии хубсаhан»

1

21

Бурхан шажанай нангин hургаалнууд.

1

Дискусси

Проект.

1

22

Хэшээл – тобшолол

2

Дискусси

2

23

Хэшээл - конференци

2

Элидхэлнууд

Бухы саг.

4

20

24

№

Темэ

Темын удха

Ажаглалта

Саг

1

Оролто хэшээл. Буряадай суута зон Э-Х. Галшиев.

Оролто лекции

1

2

Зуун зугэй уран зохёол. Буддын  шажанай литература. Буддын шажанай литературын жанрнууд. «Субашид» тухай оройлгосо. Э-Х. Галшиев «Бэлиг – уун толи»гэжэ номой туухэhээ

Зуун зугэй соёл болбосорой хубинь болохо буддын шажанай литература тухай хэшээлдээ багшын hурагшадта оролто хоороон.

1

3

Туухын эрдэмэй доктор Т.М. Михайлов. Арадай хумуужуулгэ тухай. hурагшадай арадай ёhо заршамуудые сахижа, бэеэ зубоор хугжоохэ тухай дурадхалнууд.

Бэеэ зубоор абажа ябаха ёhо журам – буряад соёл болбосоролой шухала хубинь гээшэ. Тэрэнэй буридэлдэ эрдэмэй hалбаринууд болохо гун бодол, космологи, арадай медицинэ, поэтика, логика, туухэ, этнографи, фольклористика, хэлэ шудалалга г.м. ороно.

1

4

Бэеын эмнэлгэ туhатай ашагтайгаар хэрэглэлгэ.

Оорынгоо бэеын элуур энхые хамгаалан сахилга. Бэеэ аргалха эмуудые зубоор хэрэглэлгэ. Эмнэлгэдэ болон эмуудтэ зубоор хандаха тухай hанамжанууд.

1

5

Аба эжыгээ болон аха зониие хундэлэлгэ.

Аба эжыгээ альган дээрээ ургэжэ ябаха заршам болон ёhо заншалнууд.

1

6

hуралсада hайнаар хандалга.

«А» - узэг – эрдэмэй дээжэ,

Аяга сай – эдеэнэй дээжэ.

1

7

Ухибуудэй хумуужуулгэдэ хандаса.

Ухибуудые хумуужуулхэ хэрэгтэ онсо анхарал хандуулха тухай ниигэмэй гаргаhан уусхэлнууд болон шиидхэбэринууд.

1

8

Оорынгоо хэрэгуудые зуб аргаар бутээлгэ.

Оорынгоо хубиин хэрэгуудые hайжаруулха хэрэгууд. hурагшын урдаа табиhан тусэбоо бэеэлуулгэ.

1

9

Оорынгоо болон хамтын баялигые гамнажа hуралга.

Хэжэ ябаhан ажалдаа ба суглуулhан зооридоо наринаар хандаха тухай hургаалнууд.

1

10

Буряад эрэ хунэй сахижа ябаха ёhо заршамуудые дэмжэлгэ.

Буряадэрын 9  эрдэни тушаа мэдэсэ. Муноо уеын эрэшуулэй абари зан, ухаан бодол, эрэлхэг зориг г.м. шэнжэ шанарнууд.

1

11

Айлшаниие хундэтэйгоор угталга.

Айлшаниие угтаха ёhо заршамууд.

1

12

Хёрхо байлгын шалтагаан.

Оорынгоо абари занда наринаар хандажа, оорынгоо hургажа, шуумжэлжэ, hайн hайхан юумэндэ тушэглэжэ ябалга.

1

13

Харгы замда бэеэ абажа ябалгада анхаралаа хандуулалга

Харгы замда бэеэ hэргээр абажа ябалга.

1

14

Ариг сэбэрээр ябалга.

Ариг сэбэрые яажа сахиха тухай hургаалнууд.

1

15

Туhа хургэлгые сэгнэлгэ.

Хун зондо туhалжа ябахада, оортэ туhа болодог…

1

16

Угын удхые ойлголго.

Угын удха болон хусэн.

1

17

Анда нухэртоо болон дайсандаа хандалгын илгаа.

Олон нухэдтэй хун – уужам тала шэнги баян.

1

18

Оортоо зубоор хандалга.

Минии ерээдуйн тусэбууд…

1

19

Гоё hайхан хубсаhан тухай hанамжанууд.

Хубсаhанай гол уургэ. «Би – ерээдуйн топ - модель».

1

20

Бурхан шажанай нангин hургаалнууд.

Бурхан шажанай гунзэгы удхые зубоор ойлгосо. Манай эжы абын тахижа, абажа ябаhан бурханай hургаалнууд.

1

21

Хэшээл – тобшолол.

Хоорэлдоон. «Субашид» тухай ойлгосоёо шабинарай нэмээлгэ.

2

22

Хэшээл – конференции.

hурагшадай элидхэлнууд

2

Бухы саг.

24

№

Сэдэбэй гол удха.

Лекц.

Практ.

Булэгоор ажал.

Рефлекси,

Дискусси.

Шаглалта

Саг.

Ажаглалта.

1

Угай бэшэгууд тухай мэдэсэ.

1

1

Булэгоор.

Дискусси.

Реферат.

2

2

Угай бэшэгудые болон туухын зохёолнуудые бутээгшэдэй намтарнуудые буряад hургуулинуудта узэлгэ.

1

1

Класс.

Хоороон.

Элидхэл.

2

3

Угай бэшэгудые шэнжэлэгшэдэй номуудтай танилсалга.

1

Булэгоор.

презентации

Ном танилс.

1

4

Угай бэшэгудэй онсо илгаа

1

Булэгоор.

Выставкэ.

Элидхэл.

1

5

Сэлэнгын буряадуудай угай бэшэгууд.

1

1

Булэгоор.

Текстээр ажал.

Практ. ажал

2

6

Хори – буряадуудай угай бэшэгууд

1

Номой презент.

Реферат

1

7

Эхирэд – булагадуудай угай бэшэгууд

1

Булэгоор.

Текстээр ажал.

Найруулга.

1

8

Баргажан буряадуудай туухэ бэшэгууд.

1

Текстээр худэлмэри

Угай hарбаалжан

1

9

Хонгоодор бурядуудай угай бэшэгууд.

Булэгоор.

Номоор ажал.

Аймагай карта.

1

10

Тобшолол.

1

Альб.хамгаалалга.

2

11

hурагшадай эмхихэhэн уг гарбал тухай хураалдаан.

2

8

Презентаци.

10

Бухы саг.

26

№

Темэ.

Темын удха.

Практ. хундэлм.

Саг.

1

Угай бэшэгууд тухай мэдэсэ.

1. Уг изагуурай зохёолнууд, угай бэшэгууд тухай мэдэсэ.
2. Буряадуудай угай бэшэгуудэй байруулга болон тухэл.
3. Урдандаа буряад зоной уг гарбал тухайгаа туухын зохёолнуудые эли тодоор бэшэхэдээ, унэншэмоор документнуудэй бодото баримтануудай болон эртэ сагай аман зохёолнуудай зуйлнуудые ургэноор хэрэглэдэг байhан тухай сэдэб.
4. Буряадуудай угай бэшэгуудэй эхи абаhан унэтэй баримтанууд – арадай баялиг гээшэ.
5. Буряадуудай угай бэшэгуудые Монголой уг изагуурай зохёолнуудтай зэргэсуулгэ.

Шалгалтын худэлмэри. Интеграци. Олон арадуудай летописууд.

2

2

Угай туухэ бэшээшэд.

Буряад арадай элдэб нютагуудай уг изагуурай туухын зохеолнуудые бэшэhэн ба шудалhан авторнууд гэхэдэ, Т.Тобоев, В. Юмсунов, Д-Ж. Ломбо – Цэрэнов, Ц.Сахаров, А.Саагиев(Сахьяев),А.Очирой, Вагиндара(А. Доржиев), Буян – Далай дооромбо, Б. Будаев, Д-Д. Генпилон, Д. Ендонов, Усунай хубуудэй(Арханай, Алхадайн) угай бэшэгууд. З. Тагаров, С.П. Балдаев, Ц.Б. Цыдендамбаев, Ш.Б. Чимитдоржиев, Д.С. Дугаров, Ж.А. Зимин, Ц.П. Ванчикова, Б.С. Дугаров, Г.Н. Очирова, Г.Ж. Раднаева ба бусад болоно.

Дээрэ дургдаhан хунууд турэл арадайнгаа туухын ассудалнуудаар сэнтэй зохёолнуудые бэшэhэн байна. Гэхэ зуура, угай бэшэг зохёогшодой урданай буряадуудай ажабайдал унэн зубоор харуулжа, турэл арадайнгаа муноо уеын  соел болбосоролой саанашадаа улам хугжэхэ хэрэгтэ нэмэри хубитаяа оруулжа, hайн нулоо узуулhыень тэмдэглэмээр.

Реферат.

2

3

Угай бэшэгуудые шэнжэлэгшэд.

1. Урда сагта гараар бэшэhэн, хожомынь барлаад гаргаhан угай бэшэгууд – Улаан – Удын Ниитын эрдэмэй институдай гар бэшэгэй номой санда бии. Гадна иимэ угай бэшэгууд РФ Наукануудай академиин Зуун зугэй институдай Санкт – Петербургын таhагта болон тэндэхи университедэй библиотекэдэ байдаг.
2. Хубисхалай урда буряадуудай угай бэшэгуудэй зариманиинь хуушан монгол буряад , ород хэлэнууд дээрэ хэблэгдэhэн юм.
3. Тэдэниие Ц. Сахаров, А. М. Позднеев, А. Доржиев, А.И. Востриков, Н.Н. Поппе, Ц.Жамцарано, В.А. Казакевич, Д. Ендонов, Г.Н. Румянцев, Л.С. Пучковский, С.Д. Дылыков, Ц.Б. Цыдендамбаев, Ш.Б. Чимитдоржиев, Б.Ринчен, С.Д. Бабуев болон бусад шэнжэлhэн юм.

Соносхол, доклад (мэдээн).

1

4

Буряад угсаатанай гол отогууд.

1. Хори эсэгын буряадууд.
2. Сэлэнгэ эсэгын буряадууд.
3. Эхирэд – булагадай эсэгын буряадууд (Баргажан буряадууд).
4. Хонгоодор эсэгын буряадууд.

Шалгалтын худэлмэри.

1

5

Хори – буряадуудай угай бэшэгууд

1. Тобын Тугэлдэрэй бэшэhэн «Хориин болон Агын буряадуудай урда сагай туухэ» гэhэн номые хуушан монгол бэшэгhээ муноонэй буряад литературна хэлэндэ Р. Пубаев ба Д – Н.Д. Доржиев гэгшэд оршуулhан юм.
2. Вандан Юмсуновай «Хориин арба нэгэн эсэгын уг изагуурай туужа» гэжэ зохёолые муноонэй буряад хэлэндэ Л.Д. Шагдаров ба Л. Бадмаева оршуулаа.
3. Ш.Н. Хобитуев «Хориин арба нэгэн эсэгын буряад зоной  туухэ» гэhэн зохёолые муноонэй буряад хэлэндэ Г.Н. Очирова болон Ц-А. Дугар – Нимаев хоёр оршуулhан байдаг.

Угай бэшэгуудэй анализ, зэргэсуулгэ.

1

6

Сэлэнгын буряадуудай туухэ бэшэгууд.

1. Д-Ж. Ломбо – Цэрэновай «Сэлэнгын монгол – буряадуудай туухэ» гэжэ зохёолые муноонэй буряад хэлэндэ Ш.Б. Чимитдоржиев оршуулаа.
2. Юмов Сайнцагай 1887 ондо зохёоhон «Сэлэнгын монгол – буряадууд тухай туухэ бэшэг» гэhэн бутээлые Б. Базарова буряадшалhан юм.
3. Будаев Б. «История возникновения 6 селенгинских родов».
4. Е.Л. Бадмаев. «Бурятские родоплеменныеобъединения хатагинов и хочинутов», (У – У., 1998).
5. Санжэ – Сурэн (Г.Ж. Раднаева) «Хатан эжы Зэдэмнай»(Ульгэрнууд, домогууд) I,II,III,IV,V, ботинууд. У – У., 2005.

2

7

Эхирэд – булагад буряадуудай угай бэшэгууд.

1. С.П. Балдаев «родословные предания и легенды бурят. Булагаты и эрихиты.»У – У., 1970.
2. Д.Ендоновой «История эхирит- булагатского цогольского рода» гэhэн зохёол 1949 ондо бутээгдээ. Тиигэд Г.Н. Румянцевай хуушан – монгол хэлэн дээрэ хэблэлдэ бэлдэhэн «Сборник трудов по филологии»  гэhэн суглуулбари соо хэблэгдээ(2 выпуск).

1

8

Баргажан буряадуудай туухэ бэшэгууд.

1. Цэдэбжаб Сахаровай «Баргажан бурядуудай туухэ бэшэг» гэhэн зохёолые Ж.С. Сажинов буряад хэлэндэ оршуулhан юм.
2. Цэрэнов Цэжэбэй «баргажан буряад зоной туухын тобшо бэшэг» гэдэг зохёолые  Ж.С. Сажинов буряадшалhан юм.

Мэдээжэ хунууд (элидхэл), шэнжэлэлгэ, проект.

1

9

Хонгоодор бурядуудай угай бэшэгууд.

1. Хонгоодор буряадуудай уг гарбалай туухые эрдэмтэд  Г.М.Румянцев, М.Н. Мельхеев, Д.С. Дугаров, И.П. Егунов, Ж.А. Зимин болон бусад шудалhан юм. Хожомынь туд  ассуудалые Г.Р. Галданова «Закаменские буряты», С.Д. Бабуев «Из родословных закаменских бурят» болон Б.Ш. Доржиев «Исторический очерк
   Закамны» гэhэн номууд соогоо шэнжэлhэн гээшэ.
2. Ш.Б. Чимитдоржиевай «Буряадай туухэ бэшэгууд» (Хонгоодор угай зон тухай бэшээтэй).
3. Л.Ц. Малзурова «Мифы хонгодоров» Улан – Удэ, 2006.

С.Д. Бабуевай шэнжэлэлгэнууд. «Буряад унэн» сонинhоо материалнууд.

1

10

Тобшолол.

Буряад угсаатануудай уг изагуур.

Эрдэмэй практическа конференции.

2

11

hурагшадай угай найр.

hурагша бухэнэй оорынгоо гэр булын уг изагуур тухай соносхол.

10

Бухы саг.

26