“Чурт-шинчилел” /краеведение/ Клувунун программазы.
рабочая программа на тему

Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы.

Бажын-Алаак ортумак школазы.

«Сайгарган»

география, химия, биолгия

 башкыларынын МК

________/Саая С.С.

“Чурт-шинчилел” /краеведение/

Клувунун программазы.

                                        Автору: Монгуш Октябрина

Монгушовна,  I-ги

Категориянын география         башкызы

                                    Бажың-Алаак

                                        2017ч.

                                Тайылбыр бижик.

        Программа 8-11 класстанрың өөреникчилеринге чурт-шинчилел ажылдарының, ооң ужур-утказының дугайында ниити билигни тодарадыр.

        Ук программа аныяк өскенниң кижизидилгезинге, ооң мөзү-бүдүжүнүң, делегейже көрүүшкүнүнүн, амыдыралчы үзел-соруунуң хевирлеттинеринге улуг салдары чедирип турар.

        Программа өөреникчи кижини чурт-шинчилел материалдарын чыырын, ооң улус-биле чугаалажып, олардан херек чүүлдү дыңнап,  бижип өөредир. Ол ышкаш кижиге социал-ажыктыг ажыл-херек чорударынга, быжыг туруштуг хамааты болурунга, төрээн чери, сууру, школазы дээш ниитилелде туруп турар янзы-бүрү айтырыгларга хамаарыштыр бодунуң бот-тускайлаң туружун тып, оларны шиитпирлээр аргаларны тодарадып, тывар кылдыр өөредир.

        Программаның кол угланыышкынны – тус чернин, ооң чонунуң, төөгүзүнүң, амыдыралының онзагай чүүлдеринге даянып чурт-шинчилел ажылдарының эге билиглерин шингээттирери. Ол эге билиглерни чогумчалыг өөренип эгелээринге немелде өөредилгениң, башкылырның, ада-иениң, хөй-ниитилелдиң деткимчези чугула херек апаар. Чугле ынчан өөредилге эки шынарлыг, бедик түңнелдерлиг болур. Бо программа немелде өөредилгениң негелделеринге дүүштүр тургустунган.

        Программаның сорулгазы: чурт-шинчилел ажылдарының дугайында эге билиглерин шиңгээдип алырын дамчыштыр өөреникчи кижиниң мөзү-бүдүжүн кижизидери база чогаадыкчы талазын сайзырадырынга байдалдарны тургузары.

Программаның даалгалары:

• Чурт-шинчилел дугайында эге билиглерни, быжыг чаңчылдарын өөреникчилерге билиндирер;
• Уругларның боданыр аргазын, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр, чогаадыкчы ажылдарга сонуургалын ханыладыр;
• Өөреникчи кижиниң амыдыралда чидиг айтырыгларны дилеп тывары, оларны шиитпирлээриниң аргаларын тургузуп билирин, эскериичел, шинчилекчи талаларын сайзырадыр.

Бо программа ниити өөредилгениң этнокультурлуг кезээнге дүүштүр кылдынган болгаш тус черниң чурт-шинчилел материалдарынга даянып национал езу-чаңчылдарны шинчилеп өөренир чогаадыкчы хемчеглерниң хөйү-биле ылгалып турар.

Программа тайылбыр кичээлдерден аңгыда практиктиг онаалгаларны шиңгээттирери көрдүнген. Кичээлдерниң хевири – класстан дашкаар уеде – клуб. Неделяда 1 шак кичээлдээр. Клубка өөреникчилерниң саны 10-12 хире болур. Ниитизи-биле программа чылда 36 шак кордунген. Практиктиг кичээлдер 18 шак, теория кичээлдери 18 шак. Өөреникчи бүрүзү-биле тускай база уругларның билиглерни шиңгээдип алырының деңнелин, шинээн барымдаалап, аңгы-аңгы бөлүктер-биле азы бүдүн бөлүл-биле өөредириниң аргалары көрдүнген.

Программаны автор Д.С.Лихачевтуң “Письма о добром и прекрасном” база О.А.Авсияның “Основы краеведения” деп номнарынга үндезилеп тургускан.

Программа-биле ажылдаарының хевирлери болгаш аргалары.

Башкының ажыглаар кичээлдериниң хевирлери:

        Өөредилгениң чедиишкинниг аргаларын сайзыраңгайжыдары-биле лекция, семинар, практикум, экскурсия, ужуражылга, аян-чорук, презентация, тогерик стол, чогаадыкчы онаалгалар чижектиг кичээлдерниң хевирлерин башкы ажыглаар.

        Өөреникчи бүрүзүнүң шиңгээдип алыр билииниң деңнелин, өзүлдезин хынаар, деңнээр аргаларны башкының кичээлдеринге ажыглаары албан.

Башкының ажыглаар аргалары:

Кичээлдерге башкы янзы-бүрү методиктиг аргаларны, көргүзуг  материалдарын, техниктиг херекселдерни ажыглаары чугула болур.

        Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр, практиктиг, шинчилел, проект (төлевилел), портфолио аргаларын ажыглаар. Өөреникчилерни тус черниң чонундан чурт-шинчилел материалдарын чыып тыварының үндезиннеринге, ону сайгарарынга өөредир. Чыып тыпкан материалдары-биле боду ажылдап билиринге чаңчыктырар аргаларны ажыглаар.

                        Башкының сагыыр принциптери:

• Өөредилге материалдарын, практиктиг онаалгаларны бөдүүнүнден нарынынче бээри;
• Чаа өөренген материалын мурнунда шинңгээдип алган билиглери-биле холбаары;
• Социал ажыл-чорудулгаларга өөреникчилерни идепкейлиг киириштирери;
• Уругларның чогаадыкчы чоруун деткиири.
• Программаның өөренген соонда уругларның шиңгээдип алыр ужурлуг кол билиглери, мергежилдери болгаш чаңчылдары:
• Чурт-шинчилел ажылдарының хевирлери-биле таныш;
• Аас болгаш бижимел чугаа культуразының негелделерин сагып чаңчыккан;
• Чоннуң төөзүзүн, езу-чаңчылдарын, культуразын медереп билир;
• Чурт-шинчилел ажылдарының материалдарын чыып тыварының аргалары-биле таныш;
• Чыып алганы материалдарын сайгарып, эдип-чазап, үнелеп билир;
• Бодунуң мурнунга сорулганы тургузуп, ону шиитпирлээр аргаларны тып билир;
• Социал төлевилелди тургузуп, ооң камгалалын кылып чорудуптар;
• Эгелеп алган ажылын эчизинге чедирер деп чаңчыккан.

Программаның кол утказы:

1. Чурт-шинчилел дугайында эге билиг, чурт-шинчилел ажылдарының ужур-дузазы, чурт-шинчилел ажылдарының хевирлери. (1 шак)
2. Россия – төрээн ада-чуртувус, Тыва – төрээн черивис. Бажың-Алаак суурнуң төөгүзү, чонунуң культуразы, езу-чаңчылдары. (1 шак)
3. Суурнуң девискээринде төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдары. Бажың-Алаак хоорайжыгаш болгаш Үстүү-Хүрээже экскурсия. (2 шак)
4. Бажың-Алаак ортумак школазының төөгүзү, ооң доозукчулары. Ат-сураглыг доозукчулар-биле ужуражылга. (2 шак)
5. Тыва чоннуң уран чүүлү. Культураның алдарлыг ажылдакчылары чаңгыс чер-чурттугларывыс. (2 шак)
6. Тываның чогаалчылар эвилелиниң дугайында эге сөс. Бажың-Алаак суурнуң чогаалчылары, оларның чогаадыкчы ажылы. (2 шак)
7. Ада-чурттуң Улуг дайынынының тиилелгезинге Бажың-Алаак суурнуң чурттакчыларының үлүг-хуузу. Чаңгыс чер-чурттугларывыс-эки турачылар, дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннары. Чангыс чер-чурттугларывыс дайын киржикчилериниң салгалдары-биле ужуражылга-сактыышкыннар. (2 шак)
8. Тыва Республиканың алдарлыг ыраажызы Ырлаар Маадыр-оолдуң (Монгуш Маадыр-оолдуң) чогаадыкчы ажылының төөгүзү. (2 шак)
9. Алдарлыг хөөмейжилер-чангыс чер-чурттугларывыс. Тываның баштайгы хөөмейжилериниң бирээзи Хөөмейлээр Комбунуң чогаадыкчы ажылының төөгүзү. (2 шак)
10. Тыва чоннуң эртинези – хөөмейниң амгы байдалы. Улустуң хөөмейжизи, Тыва Республиканың болгаш Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы Кайгал-оол Ховалыгның чогаадыкчы ажылының онзагайы. (2 шак)
11.  Чөөн-Хемчик кожууннуң “Культураның салгалы” төвүнүң төөгүзү, ооң чогаадыкчы ажыл-чорудуу. (2 шак)
12. Тываның ыры болгаш эстрада уран-чүүлүнүң дугайында билиг. Тываның “Айлаң кужу”, Ыраажы, бот-тывынгыр композитор Мерген-херел Мажааевич Монгуштуң чогаадыкчы ажылының төөгүзү. (2 шак)
13. Тыва уруглар чогаалы. Олег Өдербеевич Сувакпит – салым-чаяанныг чогаалчы, ооң чогаадыкчы ажылы. (2 шак)
14. Чылгычы Чимт-Доржуевич Ондар – артист, драматург, күрүне ажылдакчызы, ооң чогаадыкчы ажыл-ижиниң онзагайы. (2 шак)
15. Чөөн-Хемчик кожууннуң “Чаа орук” солунунуң төөгүзү, ажыл-чорудуу. Типографияже экскурсия. (2 шак)
16. Тывада кино уран-чүүлү. Бажың-Алаак суур – баштайгы тыва киноларның бирээзи “Ак-көк хемниң кижилери” деп фильмниң тыртырган чери. (2 шак)
17. Бажың-Алаак суурнуң культура бажыңының “Дугай” аттыг аас-чогаал ансамблиниң тургустунган төөгүзү, ажыл-чорудуу. (2 шак)
18. Этнокультураның “Үстүү-Хүрээ” фестивалы, ужур-утказы, тургузукчулары, киржикчилери, төөгүзү. (2шак)
19. Түңнел кичээл. Чурт-шинчилел ажылдарының чогаадыкчы отчеттары. Презентация камгалалы. (2 шак)

Программаны күүседир материал-техниктиг базаның байдалдары.

Амгы үеде чурт-шинчилел ажылдары өөреникчилерни төлептиг мөзү-шынарга кижизидеринге, өөредилгеже оларның сонуургалын оттурарынга улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш “Чурт-шинчилел” немелде өөредилге программазын өөреникчилерге бедик шынарга чогумчалыг өөредип боттандырарынга эки материал-техниктиг база херек:

•  Санныг чурук аппарады;
• Үн бижидер херексел (диктофон);
• Видеокамера;
• Сканер;
• Принтер;
• Компьютерлер.

Башкыга болгаш өөреникчилерге ажыглаар литература:

1. Д.С.Лихачев “Письма о добром и прекрсаном” – М., Просвещение, 2005.
2. О.А.Авсиян “Основы краеведения” – М., 2001.