Моорей "Кыстын чаражы-будужунде"
учебно-методический материал (8, 9, 10, 11 класс)

                   Моорей «Кыстын чаражы – будужунде»

        Шагаа таварыштыр болуп турган хемчеглерге хамаарыштыр школа иштинге кыс уруглар аразында моорейни тыва дыл башкылары эрттирген.

Моорейнин сорулгалары: уругнун ажылгыры, уран-шевери, уран-талантызы, амыдыралды каастаар. Ынчангаштын ол ёзулуг тыва аажы-чанга хевирлеттинген, мозулуг-будуштуг чараш болуру чугула.

Дерилгези: кыс кижиге хамаарышкан улегер домактар, чараш чуруктар, чаагай чанчылдар дугайында бижээн хана-солуннар.

                                           Моорейнин чорудуу:

- Шыяан ам, Улуг-Хем биле Ийнин белдирин эжелей чурттаан, азырал малы алаак-хову, арт-сын сынмастаан, ажыл-агыйы сайзырап хогжээн, дук-тумен арат-чонну удуртуп, башкарып чагырган Караты-Хаан чурттап чоруп тур эвеспе. Караты-Хаан ортумак, улуг класс оореникчилерин чыып, кыс уруглар аразында дангыналарнын  «Кыстын чаражы – будужунде» деп корулде моорей эртсин деп кыйгы салган. Хамык ажы-толун докулчак, ак улуг оргээзинге Ыт чылынын частын башкы ак хар айында чыышче чалаан чувен иргин. Улуг мерген угаанныг Караты-Хаан каптыгайны эргий коруп, судурун ажыдарга, бо чылын эртем, ном-биле ажылдаарларнын салым-чаяаны, арга-шинээзи, ат-алдары алгыыр деп номчаанын удуртулга кылгаш, улуг чыышче кыс чаяалгалыг дангыналарны киришсин деп шиитпирлээш, тоолзуг, тывызыксыг Ий оранын эжелей чурттаан тыва чоннун чанчыл, ёзулалдарын бодарадып, эртем ооредилгени арат чонга, ажы-толге авыралдыг турар школа-сургуул черинге эрттирерин дааскан-даа чувен иргин. Дангыналарнын улуг чыышка чыглып келгени-биле «Кыстын чаражы- будужунде» деп моорейни башкарып чорудары-биле жюриге сос бербишаан, силерге таныштыраалы.

Жюрини таныштырар.

                                        Моорейлер:

1-ги моорей « Тыва кыстар – дангыналар»

Ыры «Дангына»

Дангыналар чыылган чонга боттарын таныштырары. Оларны бис адыш часкаашкыннары-биле уткуп аалы.

Шалын суунга чунуп каапкан чечектер дег

Чараш, чалыы, эргим силер дангыналар

Сактырга-ла чалгыг чалгаан Азас холде

Салдап чораан оор куулар олчаан кадыр

Чалыы кыстын шырайынга топтап кор даан

Чажыды чок хову ышкаш ажык чырык

Делгем хову, кадыг даглар тыва кызы

Дендии бодуун аржаан суу дег арыг чаагай

Таныжылга эгелээр ( дангына бурузунге 3 минутаны бээр) национал хевин кедип алган чогаадыкчы чорук-биле бодун корукчулерге таныштырар.

Уе-шагнын аайы-биле

Улегерлиг чараш хептер кедиксээр бис

Ынчалзажок чычыы, торгу тыва тонга

Ылгын аътка чонум ынак хевээр арткан

2 – ги моорей «Чалбарыглар»

Чанчылывыс ыдыктыг, сагыызын дег камгалаал,

Шайнын устун чажып, чалбарыгдан кылыыл!

Киржикчилер чалбарыгларны аянныг номчуп кууседир.

3 – ку моорей «Хымыщ тутса, холу чемзиг»

Баш бурунгаар белеткеп ажы-чемин корукчулер таныштырып бараалгадыр.

Кыс кижи чиир чем бурузун кылып билир ужурлуг, «чем кылып билбес уругнун ашаа хозар дижир».

Деспи долдур кылган чемин

Делгей салып алгаш келди.

4 – ку моорей «Айтырыг-харыы»

1. Авазынын кады торээннерин канчаар хундулеп адаарыл?
2. Ачазынын кады торээннерин канчаар хундулеп адаарыл?
3. Тыванын президентизинин долу ады, сывы кымыл?
4. Тывада кожууннарнын саны кажыл?
5. Тожунун сураглыг чогаалчыларынын аттары?
6. Тывада чуу деп хоорайлар барыл, аттары?
7. Ий суурга чуу деп колхоз турган ады?
8. Суурнун чурттакчы чонунун саны кажыл?
9. «Тувинцы-тоджинцы» деп эртем-шинчилел номунун автору кымыл?
10.  Суурувуста эн-не узуг назылыг огбе кижи?
11.  

Музыкалыг чапсар. Ыры «Тожу-ла кызы»

5-ку моорей « Уран кыс удазынга ораашпас»

Удазынга ораашпас

Уран кыстар угундан ус,

Уран холдуг

Уругларга – улуг хунду

Хостуг уе тыпты бээрге

Холдары черле анаа орбас.

Чунну ээрер, аргыыр, дараар

Кежээ шеверь дангыналар.

 Дангыналарга ооктер илиттирер – уези 5 минут

6 - гы моорей «Мода-2017»

 Уе-шагнын аайы-биле

Улегерлиг, чараш хептиг

Дангыналар унуп келди

Далашпайн уткуп аалы.

Музыканы салып бээрге, долгандыр кылаштааш, кеткен хевин  чууден, канчаар даараанын, кылганын камгалаар.

7-ги туннел моорей «Уран талантыглар»

Авазынын чаяап кааны

Арыг чараш уну-биле

Аян тудуп ырлап, хоглеп

Адаан моорей уламчылаал.

Чыылган чонга аян тудуп

Уян ырдан бадырынар.

Моорейге белен кылдыр

Талантынар коргузунер.

Ыры-шулук, танцы-самдан

Ынлынналдыр бараалгадыыл!

Хундулээчел, экииргек, дузааргак, чазык-чаагай, биче сеткилдиг

чорук сагыш-сеткилдин угаан-бодалдын каас чараш - байлаа. Ол кижинин мозу-шынарынын дээди демдээ. Бо унелелдерге бистин дангыналарывыс толептиг боор дээрзинге бузуреп, жюриге четтиргенивисти илеретпишаан, туннелдерни ундуреринче чалап тур бис..

Башкарыкчынын туннел созу, шанналдарны тыпсыры.