Разработка сценария "Буряад арадай хубсаhан"
методическая разработка (5, 6, 7, 8 класс)

Сценари: «Буряад арадай хубсаһанай удха шанар»

Зорилго: Һурагшадые буряад арадайнгаа хубсаһантай танилсуулха

1 вед. -Амар сайн, хүндэтэ айлшад!

2 вед.- Сагаан hараар! Сагаалганаар!

3 вед- «Лаадуухай» гэhэн фольклорно бүлгэмэй hурагшадай зүгhөө- халуун амар мэндэ!

1 уч.- Сагаан хадагаар хүндэтэ айлшадаа амаршалнабди!Эхын hүнэй үнгэтэй,буянтай, харгы һайн, арунбайха хүсэтэй!

2 уч.- Хүхэ хадагаар амаршалнабди! Гал гуламта бадарааха хүсэтэй.

3 уч.- Улаан хадагаар амаршалнабди! Гал гуламта бадарааха хүсэтэй.

4 уч.- Шара хадагаар амаршалнабди! Бурхан шажанаа үргэхэ хүсэтэй.

5 уч.-Ногоон хадагаар амаршалнабди! Баян дэлгэр, буянтай ябаха хүсэтэй.

1 вед.Сэлмэг энэ үдэртэ,

Санзайн хангал үнэртэ

Согтой хүхюун басагад, хүбүүд,

Сагаан hарынгаа наада эхилэе! Эхилэе!

2 вед.-Ямар сэсэг гоеб даа?

Ягаан сэсэг гоел даа!

Ямар наадан гоеб даа?

Ёохор наадан гоёл даа!

Yхибүүд! Ёохороо хатарая! (Ёохор хатарна)

Санжай: Цыдып,ши,буряад дэгэл оюулхаяа үнинhөө хойшо эжыгээ гуйдаг hэнгэбши?

Цыдып: Yнэхөөрөөшье, тиимэ даа, буряад тэрлиг үмдэхэдөө, ямар гоё hайхан, томоотой янзатай болоно гээшэбиб.Наада захань гансал hайндэрнүүдтэ үмдэхэдэ яахаб.

Санжай: Зүб даа, тэрэ хадаа өөрын бүхэли түүхэтэй.Түрүүлэн тэрлиг тухай ехэ юумэ мэдэхэ хэрэгтэй.

Мэдэгма: Эхэнэр тэрлиг татааhатай, булуубшатай байдаг.Энэнь заабол улаан үнгэтэй, Балжан хатанайнгаа Манжа монголнуудhаа хосорhон дурасхаал болгоhон тэмдэг юм.

 Мүнхэ: Бүhэтэй тэрлиг ногоон гү, али хүрин үнгөөр оёгдодог, гэбэшье хүхэ үнгэ юунhээшье hайн гэжэ тоологдодог.Тэрлиг хадаа хүнэй бэеые hалхинhаа хамгаалдаг,хэрбээ ши мори унаад, хурдан түргэнөөр гүйлгэхые хүсэбэ гэлэйш, тиигээ hааш, сээжэ бэеышни  hалхинда үлеэлгэхэгүйл.Тэрлигэйнгээ энгэрые гоеохо гээшэ онсо удха шанартай.

Санжай:  Би,би мэдэхэб! Дээдэ захань ногоон үнгэтэй,энэнь hалбаран сэсэглэhэн газар гээшэ.

Эрдэни: Дундахи талань хара үнгэтэй. Энэнь- эхэ дэлхэйе харуулна.

 Сарюна: Доодо талань-улаан үнгэтэй байдаг. Энэ-хүнэй зүрхэ сэдьхэлэй могойлиг,тахяалиг, гахайлиг гурбан хорото hанаае hуга доогуураа ябуулhан удхатай.

Цыдып: Ямар hонин гээшэб! Энэ шагтануудыем харыт, алталмал!

Санжай: Yгы, энэшни шагта бэшэ, тобшо гээшэ.

Саша: Тобшо гээшэ юун бэ?

Тэрлигэй тобшо гүнзэгы удхатай байдаг юм.

Санжай: Дээдэ- хэшэг буянтай, дунда –үнэр баянай, доодо-адууhа мал, баялигай hүлдэ. Энэ заншал ута наhатай, буян хэшэгтэй болохын дэмбэрэлтэй.

Сарюна: Би мэдэхэб, тобшоёо дээрэhээнь тайладаг, дороhоонь эхилжэ тобшолдог.

Санжай: Зай, басагад, хүбүүд, бэрхэнүүд байнат! Бэhэлиг нюулга наадая! Баригдаhан хүн дуу дуулаха, шүлэг, таабари хэлэхэ. (Бэhэлиг нюулга наадаха).

Будаев Мунхэ дуу дулана.

Цыдып: Буряад малгай юундэ шобогор оройтой гээшэб, мэдэхэ гүт?

Мэдэгма: Минии нагаса эжы хөөрэгшэ һэн урданhаа буряад зон үндэр уулануудай хормойдо ажаhуудаг байгаа. Тиимэhээ буряад малгайн орой шобогор юм даа.

Сарюна: Тиимэ, малгайн орой хүхэ, энэнь хүхэ номин тэнгэриин үнгэ.

Саша: Yшөө оройдонь дэнзэ байдаг. Залуу хүн мүнгэн дэнзэ, наhатай болоходоо, бүд дэнзэ хэдэг.

Цыдып: Дэнзэ дээрэнь эрдэниин зүйл болохо улаан шүрэ hуулгадаг.Дэнзэ дэлхэйе гэрэлтүүлhэн нара тэмдэглэнэ гээшэ.

Мүнхэ: Улаан залаань наранай элшэ туяа болоно. Иимэ hайхан заяатай малгайгаа үмдэжэ ябахада буянтайбди даа.

Санжай: Малгайтай холбоотой заншалнууд олон ааб даа, hанаял, үхибүүд.

Эрдэни: Би хэлэһүү, малгайгаа үмдэжэ, газаагаа гаража, орон нютагай эзэдтэ, огторгойн бурханда дээжэ үргэдэг.

Мэдэгма: Айлда ороходоо, малгайгаа абажа мэндэшэлдэг.

Сарюна:  Малгай доро газарта хаядаггүй, малгай дээрэ hуудаггүй, хүнэй хэрэг буруутаха.

Саша: Малгай бэлэг үгэдэггүй. Yгөө хадаа амhарынь өөдэнь харуулаад бэлэглэдэг.

Санжай: Иимэ hайхан ёhо заншалаа ходо сахижа ябагты, тиигээ хадаа hүр hүлдэ, хии моринтнай өөдөө ябажа, хэрэг зоригтнай урагшатай байхал даа. Юун гэжэ hананат? Буряад малгай манда таарадаг гу, али үгы гү?

Цыдып:  Буряад зон хубсаhанай шэнжэ зохидоор өөртөө тааруулдаг гэжэ hананаб. Юундэб гэхэдэ, томо хасарыемнай буряад малгай гоёожо,үндэр хүзүүтэй, үндэр бэетэй болгоходол гэнэ, томо хасарыемнай бага болгоно.

Эрдэни: Оньһон үгэ онсотой. Малгай тухай оньhон үгэнүүдые hаная: 

Мүнхэ:  Тиигэе,тиигэе! Малгай табибал манайхи

Мэдэгма: Муу тулюурай шэнжэ мухар малгай гэлсэдэг.

Сарюна:  Жабараар гараhан наран улаан,

Жалгада хэбтэhэн үнэгэн улаан,

Жаргалтай hамганай хасар улаан,

Малгай толгойгоо бү алдагты!

 Санжай:  Yхибүүд, бэрхэт даа. Арадайнгаа ёһо заншалаа мартангүй, буряад хубасаһаяа үмдэжэ, Сагаа һарынгаа найр нааданда сэнгэжэ ёохороо хатаржа ябахамнай болтогой!

Использованная литература:

1.        Бабуев,С.Д. Бальжинимаева. Ц.Ц. Буряад зоной урданай hуудал байдалай тайлбари толи. Улан-Удэ «Бэлиг»2004год.

2.        Бабуева В.Д. Мир традиций бурят. Улан – Удэ, 2001.

3.        Бабуева В.Д. Материальная и духовная культура бурят. – Улан-Удэ, 2004.

4.        Батажаргалай Сэрсэгмаа. Заяанаймнай заншал. -Улан –Удэ , 1999.

5.        Бадмацыренова Ц.Б. Буряад арадай хүүгэдэй аман зохеол. Улан-Удэ «Бэлиг»2008год.

6. Түрэл арадаймнай түүхэ, заншал. – Улан-Удэ, 2005.

7.         Хүмүүжүүлгын дүрбэн тулга. – улан-Удэ, 1996.

8.         Цырендоржиева Б-Х.Ж. Хүн болохо багаһаа. - Улан – Удэ, 2000.

9. Виктория Алагуева «Буряадууд тухай алтан ном» -Улан – Удэ, Бэлиг, 2000.

10. Ц.Б.Будаев. «Оньһон үгэ оншотой», Улан – Удэ, 2008.