Харачаас аата умнуллубат
план-конспект

1. Сведение об авторе

ФИО: Слепцова Ирина Семеновна

Место работы: МБОУ «Сулгачинская СОШ им. Константинова И.И.-Дэлэгээт Уйбаан» Амгинского улуса.

Должность: педагог-библиотекарь.

2. Название статьи: Имя героя навеки в наших сердцах.
3. Аннотация: разработка внеклассного занятия по увековечению героя гражданской войны И.П.Михайлова-Харачаса. Занятие состоит из 3 частей-информативная беседа об увековечении имени И.П.Михайлова-Харачаса,проектная  работа по по группам, защита работы.
4. Ключевые слова: увековечение, память, гордость, ценности, родной край, герой, патриотизм.

Харачаас аата үйэлэргэ умнуллубат.

Кылаас таһынаађы дьарык былаана.

Үөрэтэр сыаннаһа: Төрөөбүт түөлбэни, дойдуну сайыннарыыга сүҥкэн кылааты киллэрбит хорсун хоодуот санаалаах чулуу дьоммут -Саха Саарыннарын ааттарын үйэтитии, ааспыт олох историятын билии, ытыктааһын.

Сыала-соруга:

➢ Гражданскай сэрии геройа, сахалартан бастакынан Бойобуой Кыһыл Знамя орденынан наҕараадаламмыт Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас туһунан билиһиннэрии;

➢Саха Саарына дойдутун туһугар үлэтэ-хамнаһа, хорсун хоодуот сырыыта сыаналанарын, аата үгүс үйэҕэ умнуллубатын сырдатыы;

➢Үтүө дьон олоҕо дьоҥҥо - сэргэҕэ холобур, киһини үчүгэйгэ тардыһыннарар үөрэх буоларын туһугар үйэтитии билиҥҥи кэмҥэ суолталааҕын өйдөтүү;

Ыытыллар бириэмэтэ: 45 мүнүүтэ.
     Дьарык хаамыыта: Мультимедийнай матырыйаалларга олоҕуран бэсиэдэ, кэпсэтии, бииргэ куолаан бырайыагынан үлэлээһин.

Үөрэтии технологията: тус туһаайан үөрэтии, сайыннарыылаах үөрэх, системно-деятельностнай, куолаан, бырайыактааһын.

Үөрэтии ньымалара:  көрдөрөн-иһитиннэрии,  чинчийии.

Үөрэтии формата: биирдиилээн, пааранан, бөлөҕүнэн.

Үөрэтиигэ туттуллар тэрил: И.П.Михайлов-Харачаас мэтириэтэ, презентация, кинигэлэр, фломастер, лиис

Дьарык хаамыыта:

1 чааһа-15мүн.

Ыытааччы:

- Үтүө күнүнэн! Кылаас таһынаађы дьарыкпыт саҕаланна. Бэйэ-бэйэбитигэр истиӊ мичээрбитин бэлэхтэстибит. Бүгүӊӊү дьарыкка элбэҕи үлэлиэхпит, онон бары билиини түмэргэ, чиӊэтэргэ бэлэм олоробут.

Биһиги дойдубут Сулҕаччы – улуус биир кырдьаҕас нэһилиэгэ. Сулҕаччы – айылҕаттан айдарыылаахтар, хорсун-хоодуот санаалаахтар, улуу талааннар, кус быһыйдар, ат бөҕөлөр, үтүө үлэһит дьон үөскээн, төрөөн ааспыт ытык сирдэрэ. Мантан үгүс биллиилээх дьон үүнэн-сайдан тахсан, төрөөбүт дойдуларын ааттаппыттара. Олортон биирдэстэрэ гражданскай сэрии геройа, сахалартан бастакынан Бойобуой Кыһыл Знамя орденынан наҕараадаламмыт Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас буолар.

Үтүө дьон олоҕо дьоҥҥо - сэргэҕэ холобур, киһини үчүгэйгэ тардыһыннарар үөрэх буоларын туһугар үйэтитии үлэтэ дириҥник, хорутуулаахтык, киэҥ эйгэҕэ тахсардыы барыахтаах.

Гражданскай сэрии геройа, республика биир биллиилээх салайар улэһитэ биир дойдулаахпыт Иннокентий Михайлов-Харачаас чаҕылхай олоҕун, дойдутун туһугар үлэтин-хамнаһын, хорсун хоодуот сырыытын сыаналаан, аата үгүс үйэҕэ умнуллубатын туһугар туох үйэтитии баарын билиэхпит.  

Үөрэнээччи презентация көрдөрөн кэпсиир.

«Харачаан» табаарыстыба. 1931 с. Сулҕаччыга 13 хаһаайыстыба холбоһон ТСОЗ тэрийэллэр. Мунньахтаан биир дойдулаахтарын, гражданскай сэрии геройун аатын үйэтитэр туһугар табаарыстыбаҕа Харачаан аатын биэрэллэр. 1932 сыллаахха ТСОЗ «Тэӊнэбил» артыалга холбоһор. 1936 с. «Тэӊнэбил» аатын уларытан Михайлов-Харачаан аатын ылар.

Харачаас маастардаан туттарбыт оскуола дьиэтэ. 1905 сыллаахха Сулҕаччыга нэһилиэк уопсай күүһүнэн оскуола тутарга дьаһал ылыммыттар. Хамыыһыйа тэриллибит, болуотунньугунан уонна сүрүн тутааччынан тутууга уопуттаах И.П.Михайловы анаабыттар. Онон 1907 сыллаахха сэтинньи ыйга Харачаас маастардаан норуот күүһүнэн, үтүө дьыала хамсааһынынан оскуола дьиэтэ тутуллан бүппүт.  Төһө да үйэ кэмэ ааспытын иһин,  бу дьиэ тиӊ курдук хамсаабакка бүүс-бүтүн турар, өр сыл устата нэһилиэк музейа буолан турбута, билигин галерея буолан турар.

Харачаан аатынан колхоз. 1994 сыл саӊатыгар «Целиннэй» совхозтан арахсан Сул5аччыга «Харачаан» колхоз тэриллибит. Ыанньык, субан сүөһү, сылгы, сибиинньэ иитиитинэн дьарыктанар, хортуоска олордуллар эбит. Ол эрээри дойду үрдүнэн «бытарыйыы бэлиитикэтигэр» түбэһэн, бу сыл күһүнүгэр колхоз үрэллэн бааһынай хаһаайыстыбаларга бытарыйан ыһыллыбыт. Төһө да кылгас кэмӊэ туспа баран үлэлээтэр да колхозтааһын историятыгар хааллаҕа.

Өйдөбүнньүк сэргэ. Харачаас Сулҕаччыга олоро сылдьыбыт дьиэтин оннугар өйдөбүнньүк сэргэ туруорбуттар. Бу сэргэҕэ «Здесь жил герой гражданской войны , зампред ЯЦИК Михайлов И.П-Харачаан (1868-1927гг)» диэн тимиргэ быһа баттаан суруллубут суруктаах.

Харачаас уӊуоҕун пааматынньыга. И.П.Михайлов-Харачаас 1927 сыллаахха ыарахан ыарыыттан дойдутугар өлбүт. Кини көмүс уӊуоҕа дойдутугар Сулҕаччыга хараллан сытар.  Кыһыл бартыһааннар Дмитрий Неустроевы, Трофим Максимовы кытта кэккэлэһиннэри көмпүттэр. Биир дойдулаахтара мас ампаар пааматынньык туппуттар.

Харачаан бюһа. 1968 с. гражданскай сэрии геройа Харачаас - Михайлов төрөөбүтэ 100 сыллаах юбилейын Амма оройуона киэӊ далааһыннаахтык бэлиэтээбитэ, төрөөбүт түөлбэтигэр Сулҕаччыга албан аатын үйэтитэн бюст туруоруллубута. Бэйэтэ маастардаан туттарбыт оскуолатын иннигэр турар бюст памятнигын биһиги сыл аайы көрөбүт-истэбит. Аммаҕа «Площадь Славы» Харачаас бюст памятнига турар.

И.П.Михайлов-Харачаас аатынан уулусса. 1989 с. 120 сааһын туолар үөрүүлээх үбүлүөйүн көрсө Сулҕаччы сэлиэнньэтин киин уулуссатыгар Харачаан-Михайлов аата инэрилибит.   Билигин түөлбэбит килбэйэр киин уулуссата Михайлов-Харачаас аатынан уулусса буолар. Атын уулуссалардааҕар саамай уһуннара. Бу уулусса дэриэбинэҕэ соҕурууттан киирээти кытта саҕаланар уонна Ытык Көлүйэҕэ диэри көнөтүк субуллар. Харачаас уулусса №1-дээх Флегонтова Е.Р. дьиэтиттэн саҕаланар уонна №50-дээх Ефремовтар дьиэлэринэн бүтэр. Киин уулуссабытыгар нэьилиэкпит сурун тэрилтэлэрэ тутуллан улэлии тураллар: оскуола, кулууп, балыыьа, дьаьалта хонтуората, библиотека, почта, АТС дьиэтэ, уот станцията, гараж, киин хочуолунай, «Сарыал» маҕаьыын. Урут үлэлээбит райпо маҕаһыына уонна бэкээринэ дьиэтэ эмиэ бу уулуссаҕа бааллар. Нэһилиэкпитигэр  бу  уулусса эрдэ төрүттэммит буолан манна саастаах дьон олохсуйан олорор эбит.

Харачаас аатынан Амма оройуонун култууратын дьиэтэ.  1947 сыл бэс ыйын 26 күнүнээҕи Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун «Об увековечении памяти выдающихся участников гражданской войны в Якутии» уурааҕар олоҕуран, Иннокентий Михайлов-Харачаас аата Амма оройуонун култууратын дьиэтигэр  иӊэриллибит эбит.   Билигин Ф. Потапов аатынан ааттанан турар.

Михайловка сэлиэнньэ. 1954 сыллаахха Иннокентий Поисеевич кэриэс аатын Соморсун нэһилиэгин сэлиэнньэтэ сүкпүтэ. Соморсун 3 Чакыр уонна Сулҕаччы нэһилиэктэрин холбооннор бөдөӊсүйбүт В.И. Ленин аатынан кэлин республика үрдүнэн аатырбыт миллионер колхоз тэриллибитэ. Бу кэмӊэ диэри И.П.Михайлов аатын Сулҕаччы колхоһа сүгэ сылдьыбыта.

Обелиск. 1965 сыл сайыныгар Амма оройуонун Ленин аатынан колхоз киин сэлиэнньэтигэр Соморсуӊӊа комсомолец Комунар Лазарев көҕүлээһининэн норуот былааһын туһугар турууласпыт И.П.Михайлов-Харачааска, И.И.Константинов-Дэлэгээт Уйбааӊӊа уонна Аҕа буойуӊӊа ананан туруоруллут обелистар бааллар. Бу туһунан колхозтаахтар олус астына көрөллөрүн Петр Борисов 1965с. алтынньы 29 күнүнээҕи «Комунизм тутуутугар» оройуон хаһыатыгар суруйбута баар.

Көӊүл тустууга Харачаас аатынан турнир. 1966 с. Амматааҕы райсовет исполкомун уурааҕынан көӊүл тустуу сайдыытын көҕүлүүр туһугар тустуу күрэ5эр И.П.Михайлов Харачаас аатынан анал бириис олохтоммута. Онон улууска Харачаас бирииһигэр тустуу күрэхтэрэ ыытыллыбыттар эбит.

Харачаас аатынан пионерскай дружина. 1971 сылтан 1992 сылга диэри Сулҕаччы оскуолатын пионерскай тэрилтэтэ Гражданскай сэрии геройа Михайлов-Харачаас аатын сүгэн үлэлээбитэ. Оскуола пионердара араас сбордары, көрсүһүүлэри ыыталлар эбит. Улуус, өрөспүүбүлүкэ тэрээһиннэригэр оскуолаларын, дружиналарын аатын чиэстээхтик көмүскүүллэр эбитэ

Документальнай кинигэлэр. Олохтоох кыраайы үөрэтээччи биир дойдулааҕым Петр Михайлович Павлов «Харачаас» (2018с) уонна «Сулҕаччы түөлбэтигэр» (1997, 2005сс) кинигэлэригэр герой туьунан сиьилии сырдатыллыбыт. Суруналыыс П.И.Филиппов «Харачаас» диэн документальнай сэһэнигэр Харачааһы хорсун буойун быһыытынан сэһэргиир, ол курдук герой Лөгөнтөй Мээхэлэйэп гражданскай сэрии кэмигэр Аммаҕа үрүӊ бандьыыттар төгүрүктээһиннэригэр хаайтаран олорор Куотурус этэрээтин штабын эппиэттэх сорудаҕын толорбута сиһилии ойууланар. Маны таһынан Харачаас туһунан улуус, республика хаһыаттарыгар элбэхтик суруллубута,

Харачаас уобараһа уус-уран литератураҕа. И.П.Михайлов Харачаас үтүө аатын үйэтитии биир хайысхатынан уус уран айымньыга суруйуу буолар.Харачаас туһунан уус уран литератураҕа суруйуу эмиэ баар.

Платон Ойуунускай «Харачаас» хоһоонун 1936 сыллаахха суруйбута.

Эрилик Эристиин «Маарыччаан ыччатара» романыгар И.П.Михайлов уобараһа Иннокентий Харачаев геройунан арыллар. В.В.Скрябин-Идэлги 2005 сыллааха тахсыбыт «Хааннаах хапсыһыы» романыгар Лэгэнтэй Мэхээлэйэп-Харачаан кутталлаах уонна мүччүргэннээх айаӊӊа турунан суһал сорудаҕы кэмигэр тиэрдэн хорсун быһыыны оӊорбута кэпсэнэр.

П.Попов «Харачаас» диэн сэттэ төгүллээх пьеса суруйбута, Петр Филиппов «Харачаас» диэн докумуоӊӊа олоҕурбут сэһэргээһинэ, Владимир Пестерев «Подвиг Харачаана», И.Сосин герой бойобой сырыытын туһунан уус уран литератураҕа тиһэн хаалларбыттарын биһиги эдэр көлүөнэ көрөн-ааҕан билэбит.

Анабыл хоһооннор. Маны таһынан поэт Семен Капитонов «Харачаас ордена» Сулҕаччы физикаҕа учууталынан үлэлээбит Анна Романовна Окорокова «Харачаан хотойбут», Алексей Павлов «Харачаан» хоһооннору суруйан хоодуот хотой аатын үйэдиппиттэрэ.

Баннер. Нэһилиэкпит биллиилээх чулуу дьонугар анаан сүрүн уулуссабыт икки өттүгэр өйдөбүнньүк баннердар тураллар. Манна Харачаас мэтириэтэ эмиэ биир бастакынан турбута.

Оскуолаҕа анал стендэ. Оскуолабытыгар «Төрөөбүт түөлбэбит-Сулҕаччы» диэн анал стендэҕэ Харачаас туһунан иһитиннэрии баар. Үөрэнээччилэр маны кэлэ-бара сылдьан көрөбүт, ааҕабыт, биир дойдулаахтарбыт туһунан билсэбит.

Албан аат нэдиэлэтэ. «Харачаан суолларынан» экспедиция.  2008 сыллаахха Харачаан төрөөбүтэ 140 сылын нэһилиэкпитигэр өрө күрүлээхтик бэлиэтээн «Албан аат» нэдиэлэтэ киэӊ далааһыннаахтык ыытыллыбыт. Төрүт культура учуутала Е.П.Михайлова салайан «Харачаан суолларынан» диэн кыраайы үөрэтэр экспедиция Сулҕаччы-Бабаҕа-Дириӊ-Одьулуун маршрутунан сылдьыбыттара.

1 Харачаан ааҕыылара. «Ходуоттар-хотойдор үйэттэн үйэҕэ ааттара ааттанар» диэн улуустааҕы 1 Харачаан ааҕыылара 140 сылыгар анаан ыытыллыбыт. Барыта 17 о5о кыттыыны ылбыт.

Харачаас мэтириэтэ. Олохтоох худуоһунньуктар Андрей Кульбертинов, Николай Рязанскай Харачаас мэтириэтин уруһуйдаан оскуолаҕа уонна музейга бэлэх ууммуттара биир сыаналаах күндү өйдөбүнньүк буолан хараллан тураллар. Физика, информатика учуутала, Арассыыйа худуоһунньуктарын айар сойууһун чилиэнэ, наивнай худуоьунньук  Розалия Винокурова  Харачаас атын кытта турар мэтириэтин холустаҕа түһэрбитэ.

Харачаас тааһа. Харачааһы күүстээх-уохтаах дииллэр эбит. Оскуола тутуутугар бэрэбинэ көтөҕөллөрүгэр Харачаас суон өттүгэр соҕотох, синньигэс өттүгэр икки киһини сүктэрэр эбит. Ол туоһутунан кини көтөҕөр 18-20 бууттаах тааһа туттарбыт дьиэтин иннигэр ууруллан сытар. Таас муннуктара элэйбиттэр. Билигин ити тааһы кыайан көтөҕөр киһи суох быһыылаах.

«Харачаас бойобуой суолунан» бырайыак. Харачаас төрөөбутэ 150 сылыгар анаан өр сыл Сулҕаччы оскуолатын дириэктэринэн үлэлээбит А.И.Никифоров «Харачаас бойобуой суолунан» диэн бырайыагынан, байыаннай-патриотическай кулууп чилиэннэрэ –оскуола уолаттара салайааччыларын кытта Амма – Эмис – Алтан – Сатаҕай – Бүтэйдээх – Өлөчөй – Моорук – Хорообут – Мэлдьэхси – Бэдьимэ – Төхтүр – Дьокуускай маршрутунан сүүрбүттэрэ. Сылдьыбыт сирдэрин аайы Харачаас туһунан кэпсээн-сырдатан испиттэрэ.

Музейдар, интерактивнай онлайн музейдар.  Нэһилиэкпитигэр кыраайы үөрэтии музейа баар. Манна биир сыаналаах экспонат- Харачаас Бойобуой КыЬыл  Знамя  орденынан наҕараадаламмыт  удостоверенията хараллан сытар. Амма №1 оскуолатыгар онлайн музей үлэлиир. Биһиги маны куйаар ситиминэн киирэн көрдүбүт уонна Харачаас бойобуой хорсун сырыытын туһунан билиһиннэрии уонна оҕолор үлэлэрэ баалларын буллубут. Маны таьынан Чурапчыга история уонна этнография музейыгар Харачааска аналлаах хос баар эбит.

Документальнай киинэ. «Жизнь легенда» диэн бырайыагынан нэһилиэк көмөтүнэн киинэ тахсыбыта. Бырайыак автора А.И.Никифоров, киинэ режиссера Рустам Пудов, сценарист Татьяна Павлова. Киинэ артыыстарынан олохтоох дьон кыттыбыттара. Харачаас оруолун Герман Христофоров толорор.

«Харачаас ааҕыылара» кустовой научнай-практическай кэмпириэнсийэ. 2023 сыл  сэтинньи ыйга   нэһилиэкпитигэр  Харачаас төрөөбүтэ 155 сылыгар аналлаах кустовой кэмпириэнсийэ буолла. Барыта 12 дакылаат ааҕылынна.

Ыытааччы:

Ити курдук Харачаас аатын үйэтитии бары салааны хабан киэӊ далааһыннаахтык барар эбит.

2 чааһа-15 мүн

Дьарык практическай чааһа- бөлөҕүнэн үлэ.

Ыытааччы:

Билигин бэриллибит матырыйаалы, кинигэлэри, Интернет ситимин туһанан бөлөҕүнэн үлэлиэхпит.

1 бөлөх- Харачаас дьиэ кэргэнэ.

2 бөлөх- Харачаас-уус уран айымньыга.

3 бөлөх- Харачаас бойобуой суолун маршрута.

4 бөлөх- ИИ (искуственнай интеллект) туһанан Харачаас туһунан биктэриинэ.

3 чааһа-13 мүн

Бөлөхтөр толорбут үлэлэрин көмүскээһин.

Түмүк-2мүн.

Ити курдук гражданскай сэриигэ хорсун быһыытын иһин сахалартан бастакынан Кыьыл Знамя орденынан наҕараадаламмыт Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас кыайыгас-хотугас туруу үлэһит, дьаданныттан төрүттээх буолан, эрэйи-муну билэн, дьон олоҕо тупсарын туһугар сана олох сайдарын иьин туруулаһан үлэлэспит.

Үйэтитии ааспыт олох умнуллубат үтүө үгэһин көрдөрөр. Норуот кэскилин иһин охсуспут, төрөөбүт дойдута сайдарын туһугар сыратын уурбут Саха Саарына Иннокентий Поисеевич Михайлов-Харачаас аатын уйэтитии кэмиттэн кэмигэр ыытыллар эбит. Уруккуну саныыр, кэлэр көлүөнэђэ кэрэ бэлиэ хаалларар дьонноох-сэргэлээх сиргэ олорорбутуттан киэн туттуоҕуҥ.    

Харачаас олорбут олоҕо, оӊорбут хорсун быһыыта, норуот номоҕо буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ааттана, кини албан аата үйэтитиллэ туруођа.

Бүгүҥҥү дьарыкка кэлэн көхтөөх кыттыыны ылбыккытыгар махтал, билиигитин хаҥаттыгыт буолуо диэн эрэнэбит

Туhаныллыбыт литература

1.        Павлов П.М. Сулҕаччы түөлбэтигэр. Дьокуускай, 1997с.

2.        Павлов П.М. Сулҕаччы түөлбэтигэр. Дьокуускай 2005 с.

3.        Павлов П.М. Харачаас.-Дьокуускай:Медиа-Холдинг Якутия, 2018 с.

4.        Стручкова Р.И., Никифоров А.И. о.д.а Саргылаах мин кыһам.-Дь: Сайдам, 2007 с.

5.        Амгинский улус:  история, культура, фольклор. Якутск, Нац.кн изд 1997

6.        https://opendata.mkrf.ru/opendata/7705851331-egrkn

7.        Хаһыат, куйаар ситимин матырыйааллара