: Зонд кӕм и, ӕрхъуыды дӕр уым и ( Кочысаты Розæйы пьесӕ "Гæды лæг, кæнæ Нæ пъырыстыф сæрра"-мӕ гӕсгӕ).
план-конспект урока (6 класс) на тему

6 кълас.

Темæ:  Зонд кӕм и, ӕрхъуыды дӕр уым и ( Кочысаты Розæйы пьесӕ "Гæды лæг, кæнæ Нæ пъырыстыф сæрра"-мӕ гӕсгӕ).

Нысан:

2.Уацмысы фольклорон бындурыл æрныхас кæнын.

3.Пьесæйы идейон мидис ахуырдзауты æххуысæй раргом кæнын.

2. Скъоладзауты дзырдуат фæхъæздыгдæр кæнын диалогон ныхасы руаджы.

3. Архайды комизм, йæ æнæнхъæлæджы кæронбæттæн.

4.Æвзаджы мадзæлттæй раст пайда кæнын дзургæ æмæ фысгæ ныхасы;

5.Ирон литературæ æмæ æвзагмæ цымыдисдзинад гуырын кæнын

æвзаджы алыхуызон фæрæзтæй.

Урочы эпиграф

” Зондджын-амондджын,

æнæзонд-æнамонд“

Урочы цыд.

I. Бацæттæгæнæн рæстæг.

Ахуыргæнæг æмæ сывæллæтты диалог:

-Уæ бон хорз, сывæллæттæ!

-Æгас цу!

 Ӕз уын иу таурӕгъ радзурдзынӕн. Байхъусут ӕм ӕмӕ нӕ урочы темӕ сбӕрӕг кӕнӕм.

              Иухатт Ахуыргӕнинаг ӕрбацыд Ахуыргӕнӕгмӕ ӕмӕ йӕ бафарста:

 -- Ахуыргӕнӕг, зондджын ӕмӕ ӕдылыйӕ цы уӕлдай ис, цӕмӕй хицӕн кӕнынц?

           Уыдис сабыр хур райсом. Ахуыргӕнӕг цымдта цай ӕмӕ  арф философон хъуыдыты аныгъуылд. Фӕлӕ Ахуыргӕнинаджы тыххӕй ныууагъта йӕ цай цымын, йӕ хъуыдытӕ аиуварс кодта, сыстад ӕмӕ Ахуыргӕнинаджы йӕ фӕдыл акодта. Ӕрбакодта йӕ иу бӕрзонд  хохмӕ: ӕрӕджы дурты зӕй кӕм рацыд, йӕ уыцы къуылдыммӕ. Хохрӕбын зынд егъау дурты цӕнд. Ахуыргӕнӕг загъта ахуыргӕнинагӕн, цӕмӕй дуртӕ хохы цъупмӕ схӕсса.

       Дуртӕ дзӕвгар уыдысты ӕмӕ сӕ Ахуыргӕнинаг бон-изӕрмӕ фӕхаста хохы цъупмӕ. Ахуыргӕнӕг та бадтис бӕласы аууон ӕмӕ кастис чиныг. Ахуыргӕнинаг тынг бафӕллад, фӕлӕ хурныгуылдмӕ дуртӕ хаст фесты. Куыст куы фӕцис, уӕд йӕхицӕй райгондӕй баззад, Ахуыргӕнӕгмӕ  бацыд ӕмӕ йӕм дзуры:

-- Ахуыргӕнӕг, ныр мӕ фарстӕн дзуапп райсдзынӕн?

--Нӕй, - йӕ сӕр батылдта Ахуыргӕнӕг, - ды нырма цӕттӕ нӕ дӕ.

-- Уӕдӕ ай ӕппӕт дуртӕ цӕмӕн фӕхастон? – мӕстыхуызӕй дзуры Ахуыргӕнинаг.

-- Афтӕ, - йӕ амонӕн ӕнгуылдз фӕуӕлӕмӕ кодта Ахуыргӕнӕг. – Зондджын адӕймаг ацы фарст радтаид, цалынмӕ дуртӕ хӕссын нӕ райдыдта, уӕдмӕ.

Ахуыргæнæг:

 -  Абон цӕуыл дзурдзыстӕм нӕ урочы?

- Зонды уӕлахизыл.

-- Зондджын чи уыдзӕн, ӕмӕ ӕдылы та чи, уый мын урочы кӕрон сымах зӕгъдзыстут.

II. Хæдзармæ куыст сбæрæг кæнын.

1. Абоны урокмæ уын цы лæвæрд уыд хæдзармæ?

Хæдзармæ нын лæвæрд уыд:

а)Кочысаты Розæйы цард æмæ сфæлдыстад.

æ) Бакæсын пьесæ ”Гæды лæг , кæнæ Нæ пъырыстыф сæрра“

Нæ раззаг урочы базонгæ стæм уацмысимæ æмæ уын уыд хæдзармæ лæвæрд хæстæ:

I къорд-иртасджытæ

II къорд-историктæ

III къорд-нывгæнджытæ

IYкъорд-актёртæ

Къордты куыстмæ абон нæ размæ цы нысан ис?

1.Уацмысы сæйраг хъуыды сбæрæг кæнын.

2.Цы рæстæг нын æвдисы пьесæйы автор?

3. Равзарын уацмысы æвзаг.

4. Абарын æй абоны цардимæ.

5. Цæмæн нæ хъæуынц уыдæттæ?

-Ауайын кæнæм нæ цæстытыл ивгъуыд царды нывтæ.

-Ирон æвзаджы хъæздыгдзинæдтыл æрдзурын.

-Царды сæйрагдæр цы у, ууыл ахъуыды кæнын.

6.Къордты куыст.

Ныхасы бар иртасджытæн:

Кочысаты Розæйы номæй дзуры чызг :"Æз райгуырдтæн Ольгинскæйы 12 майы 1888 азы. Мæ фыд уыдис рæстæмбис цæрæг зæхкусæг. Уый тыг хорз зыдта ирон æгъдæуттæ, таурæгътæ, кадджытæ, зарджытæ, аргъæуттæ.Фыццаг ахуыр кодтон нæ хъæуы дыууæкъласон дины скъолайы, уый фæстæ мæ радтой ирон чызджыты скъоламæ Дзæуджыхъæуы. Уым фæцахуыр кодтон æртæ азы. Ме 'фсымæр службæ кодта Ташкенты æмæ мæ йемæ акодта уырдæм 1901 азы. Ташкенты уыдтæн дыууæ азы сылгоймæгты гимназы æмæ дзы фæдæн ахуыр 5-æм кълас. Уы й фæстæ æрыздæхтæн Дзæуджыхъæумæ æмæ бацыдтæн 6-æм къласмæ. Кæронмæ йæ каст нæ фæдæн. Нæ бинонтæн гæнæн нал уыд.Мæ сабидуг баст уыд кæддæриддæр мæ хъæу æмæ мæ бинонтимæ. Æз дæр, сымахау, уыдтæн чысыл æмæ тынг бирæ уарзтон ме 'мгæрттимæ хъазын, тезгъо кæнын.Уæлдай тынгдæр та уарзтон, мæ фыд мын цы аргъæуттæ дзырдта, уыдонмæ хъусын. Иу хатт мæ сбадын кодта йæ уæрагыл æмæ мын радзырдта "Мæгуыр зæронд лæг æмæ усы аргъау". Мæ зæрдæмæ афтæ арф бахъардта æмæ сфæнд кодтон уыцы аргъауы бындурыл чысыл пьесæ ныффыссын ирон цардæй: "Гæды лæг, кæнæ Нæ пъырыстыф сæрра". Лæварæн мын æй айсут .

Ахуыргæнæг:

-Чи уыд ацы чызг, йæ царды хабæрттæ уын чи радзырдта?

Дзуапп:

Ацы чызг уыд Кочысаты Розæ.

Розæйы сфæлдыстад.

Розæйæн литературон куыст йæ професси нæ уыдис. Фысгæ дæр уымæн чысыл ныккодта-æдæппæт дыууæ пьесæйы. Уыдонæй иу -”Гæды лæг кæнæ нæ пъырыстыф сæрра“, иннæ та ”Мæ уарзондзинад æви мæ фыды ныхас?“. Уыдон адæмы зæрдæмæ афтæ тынг фæцыдысты æмæ суанг абоны бонмæ дæр сценæйæ нæ цух кᴂны. Розæ ма ныффыста æртыккаг пьесæ дæр( Зæхх-ме ′вдисæн,хур-мæ комдзог“, фæлæ уый текст къухфыстæй фесæфт.Адæм æй зонынц, æрмæст Æлборты Барис æй куыд бахъуыды кодта æмæ радзырдта, афтæмæй.Йæ уацмыстæ иууылдæр фыст æрцыдысты 1905 азы.Уый размæ Ольгинскæйы æвæрд æрцыдысты Елбыздыхъойы фыццаг пьесæтæ ”Уæрæседзау“ æмæ ”Худинаджы бæсты –мæлæт“. Уыцы пьесæтæм куы бакастысты , уæд хъæуы скъоладзау чызджытæ сарæзтой ”сылгоймæгты драмон къорд“ æмæ Розæ йæ пьесæтæ фыста уыцы къордæн. Йæхæдæг дæр уыдис уыцы драмон къорды уæнг.Уæды рæстæг театры æрмæст нæлгоймæгтæ хъазыдысты. Афтæмæй ирон чызджытæ сæхицæн фæндаг сарæзтой канд театры аивадмæ нæ , фæлæ драматургимæ дæр.Фæстæдæр фæзындысты æндæртæ дæр, фæлæ Розæ уыд фыццаг ирон сылгоймаг фыссæг.

Ныхасы бар историктæн:

Пьесæйы историон равзæрд.

Пьесæ фыст æрцыд 1905 азы, мыхуыры фæзынд фыццаг ирон аивадон журнал "Зонд"-ы фыццаг номыры 1907 азы. "Гæды лæг, кæнæ Нæ пъырыстыф сæрра" йæ жанрмæ гæсгæ у скетч- чысыл , худæг ныв. Амад у ирон адæмон хъæлдзæг ныхасы (анекдоты ) бындурыл.

Расыггæнаг , фæлæ цыргъзонд æмæ хин лæг Умархан ссардта æхцатæ. Зоны, йæ ус æдылыдзæф æмæ дзæгъæлдзых кæй ,уый. Æхцатæ ссардта, уый куы зæгъа йæ усæн, уæд ыл комдзог рацæудзæн уайтагъд. Уый барæй æнгуырыл тæрхъус бакодта, къæппæджы та кæсаг нывæрдта æмæ йе 'фсинмæ дзуры: …

Хъуысы музыкæ

Умархан заргæ æрбацæуы…

Пьесæйæ скъуыддзаг (Мызылон æмæ Умархан)

Ахуыргæнæг:

Уæ разы уыд рагон царды ныв.

-Чи уыдысты ацы персонажтæ?

-Мызылон æмæ Умархан)

- Уæдæ нæ Мызылон æмæ Умархан хонынц рагзамантæм.

Ныхасы бар историктæн:

1774 азы Ирыстон баиу Уæрæсеимæ. Æмбырд цыди Мæздæджы. Ирыстонæй уырдæм æрвыст æрцыдысты дзырддзæугæ лæгтæ. Уæрæсе æмæ Ирыстон баныхас кодтой, кæй сæ ничиуал хъыгдардзæн, хъахъхъæд кæй цæудзысты знаджы ныббырстытæй, æххуыс сын кæй кæндзæн Уæрæсейы паддзах. Бар сын радтой, хохæй быдырмæ кæй аивдзысты сæ цæрæн бынæттæ. Хъæздгуыты тынг нæ фæндыд Уæрæсеимæ баиу уæвын, уæд хуымæтæг мæгуыр адæмыл сæ бон афтæ тынг нал цыдаид. Фæлæ куы бамбæрстой ,утæппæт адæмы ныхмæ сæ бон нæ бауыдзæн æрлæууын, уæд уыдон дæр сразы сты семæ. Мæгуыр адæмæн сæ цард фæрогдæр, хæдзарад æмæ культурæ дæр рæзын байдыдтой, фæлæ та сын бирæ нæ ахаста уый дæр. Паддзах ирон адæммæ сæрвыста йæхи æвзæрст лæгтæ. Уыдон не 'мбæрстой не' гъдæуттæ æмæ не 'взаг . Уæрæсе афтæ æнхъæлдта æмæ сын ирон адæм дæр уырысы хуызæн бардзысты се 'фхæрд. Ногæй та нæ адæм æвзарын райдыдтой æфхæрд æмæ гуымиры ахастытæ уырыссаг чиновниктæй. Ирон адæм сыстадысты сæ ныхмæ, схуыстæй кæй архайдтой семæ, уый тыххæй. Æртхъирæнæй никуы тарстысты ирæтттæ, æмæ та ам дæр равдыстой сæ лæджыхъæд. Сæ бон басæттын нæ уыд адæмы. Паддзах сæм пъырыстыфты сæрвыста. Хорз бынæтты сæ æрæвæрдта, фæлæ уыдон та сæхи куыд æвдисынц ?

Дзырдуатон-фразеологион куыст:

æргъæу чырын-рæсугъд, аив чырын.

грустæ-капеччытæ, æхцатæ афтæ хоны Мызылон.

дари-зæлдаг хъуымац

къулер-хицау рарвит-барвит кæнынæн кæй дардта, ахæм адæймаг

комдзог цæуын-дзырдтæ хæсссын, искæуыл æвзаг кæнын, гадзрахатæй цæуын.

пъырыстыф- адæммæ æвæрд лæг(пристав-приставленный)

Ахуыргӕнӕг:

-- Уӕдӕ, куыд ӕвдисы йӕхи пъырыстыф? Ӕркӕсӕм ма мӕнӕ чиныджы 118 фарсмӕ. Пъырыстыф тыхӕй архайынмӕ хъавы, цӕмӕй Умарханӕн йе῾хцатӕ байса. Бакӕсӕм текст ролтӕм гӕсгӕ.

Лингвистикон анализ скæнын текстæн.

Иртасджытæ, ныхасы бар уын(бауынаффæйы фæстæ дзуапп дæтты иу ахуырдзау)

Тексты æмбæлынц :

-сидæнтæ..

-æлгъыстытæ…

-ахæсгæ ныхас..

-фидистæ ..

-гуымиры дзырдтæ…

-сомытæ…

-бустæ..

-бирæнысанон дзырд-(зылын)

-æрбайсгæ дзырдтæ

- Цавæр хъуыдыйæдтæ дзы æмбæлы фылдæр сæ загъды нысанмæ гæсгæ?

- Архайджыты ныхас куыд хуыйны?(диалог)

Цæмæн сæ пайда кæны автор?

1. персонажты миддуне æргом кæны;
2. авторы ахаст персонажтæм;
3. характеристикæ сын дæтты

Махӕн нӕ цӕстыты раз февзӕрынц ацы цардӕгас персонажтӕ, раст цыма нӕ сыхъӕгтӕ сты ӕмӕ ныртӕккӕ нӕ разы ӕрбалӕудзысты.

Умархан, Мызылон, Мча, Къомиан

-- Цавæр номдартæ сты?

-- Куыд сæ фыссæм?

Ныхасы бар нывгæнджытæн:

Нывгæнджытæ сæ хæс куыд сæххæст кодтой, уымæ байхъусын:

Æвдисынц, сæхæдæг цы сурæттæ скодтой нывты, уыдон.

Иннæ къордты архайджытæ хъуамæ базоной , персонажтæй кæцытæ сты, уый.(фæйнæгыл сывæллæтты нывты равдыст)

Нывгæнджытæ нывтæй фæрсынц.

Релаксаци

Музыканттæ . Кафт "Симд"

Фӕйнӕгыл фыст ӕмбисӕндтӕ.

1.Рухс цы талынг къуымтæм не 'ххæссы,

уырдæм дæр ныккæсы зонд.

2.Рæдыдыл басæттынæн дæр хъару хъæуы.

3. Æрхъуыдыйы бын –сой.

4. Хæссинагæн-йæ рог, зондæн-йæ уæззау.

5. Тых зондæн-лæгъстæйаг.

6. Зонд кæм и, æрхъуыды дæр уым и.

Кæцы æмбисонд у цымæ адонæй нæ абоны урочы темæ?

Зонд кæм и, æрхъуыды дæр уым и

IV. Æрмæг бафидар кæнын. Цыбыр ерыс «Чи тагъддӕр?»

1.Цы базыдтам ногæй нæ урочы?

2.Уæ зæрдæмæ фæцыд æви нæ?

3. Цæмæй хицæн кодта нæ урок иннæ уроктæй?

4.Пьесæйы архайджытæй уæ зæрдæмæ чи фæцыд?

5. Характеристикæтæ раттын персонажтæн.

7. Чи у се 'ппæтæй зондджындæр ацы пьесæйы архайджытæй?

Хатдзæгтæ .    Ахуыргæнæг:

Нæ абоны урокæн хатдзæг скæндзыстæм цыбыр тесты хуызы.

1.Умархан сайы йæ усы.

2.Мызылон æмæ Къомианы ныхас.

3.Пъырыстыф дæр у худæг( нымайы йæхи зондджыныл, афтæмæй та у æдылы).

4.Персонажты æвзаг у конд æлгъыстытæй. Мах худæм ницæйаг адæймæгты гуымиры ныхæстыл.

5.Пъырыстыф уырыссаг æвзагыл дзуры + ирон персонажты реакци+ тæлмацгæнæджы амцæф-уымцæф ныхæстæ.

6.Худæг у иумæйаг уавæр дæр,худæг сты пьесæйæн йæ архайджытæ, стæй се 'взаг æмæ сæ митæ дæр.

Ахуыргæнæг:

-Нæ абоны урочы темæ цавæр уыд?

-Зонд кæм и, æрхъуыды дæр уым и.

-Уæхицæн дзы хорзæй цы райстат?

-Зонд кæддæриддæр фæуæлахиз вæййы .

"Нарты кадджытæй" сывæллæттæ дæнцæгтæ хæссынц

(Сослан æмæ Тары фырттæ)

Бæрæггæнæнтæ сæвæрын.

Хæдзармæ куыст.

1.Бацæттæ кæнын раныхæстæ комедион уацмысты тыххæй.

2.Чи ма фыста комедитæ?

3.Текстмæ чысыл пълан аразын.

4.Аив кæсын пьесæ рольтæм гæсгæ æмæ хи ныхæстæй дзурын текст.