Ай-кыс биле Алдын-Мерген
план-конспект урока по теме

Тыва чогаалгакласстандашкаарномчулгакичээли

Темазы: Артык Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген»дептоожузундаулусчуужурларболгашаасчогаалынажыглааны».

Сорулгазы :

       1.Авторнуң «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» депаасчогаалынынтоол, тоолчургучугаахевирингедомейлешкектоожузунун уран-чеченонзагайларынболгашчогаалчынынтывачери, ооныдыктандылары, аржааннарынындугайындабодалдарынуруглар-биле сайгарары;

      2. Өөреникчилернитываулустуңсагыпчораанёзу-чурумнарынгахумагалыгболурунгачаңчыктырары базаТөрээнчери, оонбойдус-байлаангаынакшылды, хүндүткелдикижизидери.

Дерилгези: интерактивтигсамбыра, үлегердомактар,йөрээлдер

Чорудуу:

І.Организастыгкезээ:

 - Амыр, амыргын-на бе? Бүгүдеолурупсаадаңар.

Удавасчүүкелирил, уруглар?...Шын-дыр, уруглар, Шагаа…Бөгүнбистинкичээливистеаалчыларкелген, уруглар. Тыва чоннуныдыктыгбайырлалы-Шагаа-биле,үнүполурарТоолайчылынуткуштурхүндүлүгбашкыларывыскакадыкшылды, ажыл-ижингечедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгазынгааас-кежикти база сүтдегакоруктукузепкаалыңар.Ынчангашсилерниңкичээлгесонуургалдыгболгашидепкейлигболуруңарныкүзедим, уруглар.

Кичээливисти «АйысАржаанавыралынсиңниктир» депшулук-биле эгелепалыылыңар.

                               Ада-иемыдыкчурту-Сүт-Хөлум!

Айызапкээравыралдыг – Аржааным!

Тывызыксыгкаазы-биле онзагай,

Дынгылдайлыгуянуннуг-Ыраажым!

Сагыш-сеткилкемин чуй шаап, арыглаар,

Чаагайайдыс мага-боттуарыглаар,

Бодалдарга буян сиирипыдыктаар,

БолбаазынКүшчеттиниингеужуктаар.

АлдынТывамдангыназыАржааным,

АвыралдыгчаяалгалыгЭртинем!

Ал-лаботтусергедиптерБуянныым!

Ажы-толүмкадагалаарЫдыктыым!

АйысАржаанавыралынсиңниктир

Алгагсосту тончу чоккасоглээйн-не.  

Артык Ховалыг

  - Шулуктуңидейлигутказычул?

    - Тыва кижиниңыдыктыгТөрээнчерин, ооңэгээртинмесбайлааболуравыралдыгалдынаржааныналдаржыдып, оонбуянныын, ыдыктыын, эртинелиинмагадапханмайнтурарын, анаакызыгааржокынакшылынилередиптурар.  

    - Шын-дыр, эр хейлер! Бошүлүктүңавторун Артык Хом-ОттуковнаХовалыгдээр, уруглар. - Чогаалчыкайычерчурттугболду? – Сүт-Хөл.

    -  Ынчангашбистиңбогунсайгарып көөр чогаалывыстың автору Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг.(Слайдыдантеманы, сорулганы база чогаалчынындугайынданомчуур).

Слайд соонда:

    - Мен силергечогаалдыномчааш, оонбижиттингеничүнүң-биле уран-чеченболуптурарынбилипкээронаалгабергентурган мен.Кыскаутказынкымчугаалаптарыл? ( Бирөөреникчиутказынчугаалаар).

Ынчангашчогаалдыңдугайындасактыышкынныгбеседаданкылыптаалыңар.

-  Чогаалдың жанры чүл?( Тоожу)

    - Болуушкуннарнынболуптурарчерлеринчугаалапкөрүңерем( Сүт-Хөл, Сүмбер-Уула, Кызыл-Тайга, Бора-Тайга, Ак-Хем, Чес-Булуң).

   - Чогаалдыңэкспозициязыканчаарэгелээрил? ( Тыва улустуңтоолдарындадег,  «экишагныңэктинде, бак шагныңбажында» депэгелээр).

   -  «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожуаасчогаалынынкайыжанрлары-биле төрелдешкегил? (  Тоолдар, маадырлыгтоолдар, хуулгаазынтоолдарболгаштоолчургучугаа-биле домейлежиптурар).

-Чүгеынчадепбодап тур силер?

     - Эгези база тоолышкаш…Шыяанам…дээшэгелээр, чогаалдыңмаадырларынынчурттапорарөөнчогаалчытозанаътдолганыпчетпесдокулчакакөргээдепбижээн, а кажан Ай-кысөзебергеш,черээзи-биле чоруптурарүеде  ада-иезимуңгарааш,мынчадепсүмележир: « Ай-Кыстыадаан-мөөрейчарлаптургашкижигебээр.Аъдыэрткен, шүүлгенмогеге Ай-Кыстыакбаштыгсарыгхою-биле кадыбээр»

-А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузунчүүсолун, онзагайболдуруптурарыл? Чогаалчытоожунучүнүң-биле байытканыл?

- А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузуканчаар-даааажок уран-чеченбижиттинген, улустунужур-чанчылдарынбарык-ла шуптузункииргендепчугаалапболур база аасчогаалыныңжанрларыхойү-биле кириптураркайгамчыкбайлакчогаал.

  - Шын-дыр. Эр хейлер! Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг-төрүттүнгениечерининалгакчызы, олоран-чуртунуңчайгаарбүткенкаас-чараштайгаларынга, хемнер, хөлдеринге, аржаансугларынгакызыгаарчокынааншүлүктериндеболгаштоожуларындаилереткен. «Ай-кыс билеАлдын-Мерген» дептоожузундадыкахөйулусчуужурларны, ёзулалдарныболгашчаагайчанчылдарны база тывачоннуңбайлакаасчогаалынхөйү-биле ажыглаан. Амоларгадоктаапкөрээлиңер.

1.Тос ужурлар.( слайд 6,7)

       2.Уруг сыртыыншыгжаары, уругхирниншыгжаары (тоссыртык, тостанды) - слайд 8,9

3.Аалчыларны уткуурунуңёзулалы.

4.Уруг тывар азы уругайтырарыныңёзулалы

6.Кудашкыларның белек сунчуп, удур-дедирхүндүлежиптурары.

7.Дүгдеглиг кыстыавазыныңкаастаптурары. (арын 217) слайд 10

8.Топ айтырары.

9.Куда ёзулалы.

10.Уруг доюнэрттирип, атадаары.

11.Уругчажынхылбыктаары.

       12.Дүк салыры.(мында бот-бодунгадузалажырёзулал, улугкижилернинадынойзурёзулал) слайд 11, 12

       13.Анчыёзулалы.

     14.Молдурук сөөгуналгаары (Онухемдээнкижиушкатапкурайлааш, алгаар). Эъттисалырынынужурлары. Арганынаңыхамаанчок, азыраанмалынөлүреркижиничалаар, өзээрчурумнуг.

         - Черээзихорадааш, чангысурууналгашбарган.Чүге? Чес-Булуннуңсуучүгекатканыл?

       15. Сугбажындагыыры.

      -Бирээзи - даг, бирээзи - аржаанболган.Чүге?

- ШалбааХөл болу берген. Канчап? слайд 13, 14, 15

Шагаабүдүүзүндеыяшчарбас, өскекижиниңэккелгеничемин отче кагбаанда, чивес – сагылгалархажыттынган.

       17.Кайы-хамаанчок ыяшкеспес.Чаш ыяшсыкпас.(хараганмалгахоолулуг. Доорзундахорзунучемишкир)

Чогаалдыномчуполурарга, хамык-ла чүүлоонэгелээнболуптурар: « ытишпес кара суг»депчугааоонтывылган, хадыңчулуун база оонбээрдозупижерапарган, сугбажын база оонбээрдагыырапарган,

Улустуңаасчогаалынажыглааны:

1. Үлегердомактар.

Аалгакиргенкижиаякэрииызырар,

Аргакиргенкижисаатдайнаар.

Эгейникетпеске, соокболур,

Эргинибилбеске, соораболур.

Авагаажы-төлүкончуг,

Анчыгаалды-кишкончуг.

Үннүңчаражыхекте,

Үнүштүңчаражычечекте.

   2.Чечен сөстер:

Кускун кара-дааболза, төлүнгеынак.

Ужа чиир – уктуг,

Төшчиир – дөстүг.

Чарынэъдинчааскаанчивес,

Чанындаэжинге кара бодавас.

2. Йөрээлдер: кудага

Дөнчергеөөнөглезин!

Дөлемчергемалынмалдазын!

Алангыэдээнанай-хураганчазабассын!

Мурнууэдээнажы-төлүчазабассын!

Азынганыалдынболзун!

Аатканыоолболзун!

Эзертээничырааболзун!

Эдилээнимөнгүнболзун!

Сарыгаскырчылгылыгболзун!

Сарыгбаштыгоолдугболзун!

Уругдоюнга:

Адазыдегшеверболзун!

Иезидегишчиболзун!

Аржаангайөрээл:

Өршээ, хайыракан!

Алдынаржааным, Ай-Кызым!

Агым-көгумбагладым,

Човуланымчоттундурупбер,

Аарыымарылдарыпбер,

Адап-сурапкелдим, алдынаржааным!

Ынчангаш Артык Хөм-Оттуковнабодунуңөгбелериниңарыгсеткилдиин, төлептиин, ынакшылгашынчызын, хүндүткелдиин, уранын, бойдузунгаынаансурапбижээнболуптурар. Сүт-Хөлчурттугоолдар, шынап-ла, мөгеболган(слайд16). Кыстары база чараш. Хөлдуңкаазын, дагларынынчаагайынкөргенкижичогаалчы, хөгжүмчү, ыраажыболуптурар. Каргыраалаар, хөөмейлээр, хомустаарталазы-биле кымга-дааалдыртпаан.Шакмонуалгашкөөрге, чогаалчыбодунуңчуртун, чонунканчаар-даааажокалдаржыдып, анааынаанчүнүң-биле-дааденнепшыдавазынмырыңай-ла бадыткал-биле бижиптурар.

- Силерниңбодалдарыңарнычугаалапкөрүңерем, уруглар.Силерниңчуртуңаркайы хирел? Чүзү-биле алдаржыдыпболурсилер?

Ынчангашкандыг-даакижигеТөрээнчери, оонбайлаа, чону, төрелаймааэргимболгашчоокболур.Бистиңулугчуртувус-Ыдыктыг Бай-Тайгавыс.Оонбажындамөңгунмеңгичайынналган, кажан-дааэривес, ыдыктыгоран. Аңаачонүе-дүптенбээр, чүдүпкелген..Оонэдээнчуртаанчонухѳй мал-маганныг, Мешкен-Хөлдүдолгандырчылгы, сарлыысынышпастапоъттаан.Тайгаларында ан-мен, кат-тоорук, кат-чимис, эм оъттардээшчерлечүүчогул?

    Бай-Тайганынчонушуптуонзагай: талантылыг, уран-шевер, эрес-кежээ, төлептиг.Бай-Тал – чогаалчылар, ыраажыларчурту, Кара-Хол - генералдарчурту, Кызыл-Даг- уран шеверлерниң, чокдээнделегейгеалдаржаандашчонукчуларыныңчурту.Анааканчапкижичоргаарланмасбоор.Чүге Бай-Тайганынчонумындыгонзагайболганылдээрге, бистинчуртувус-Улуг Бай-Тайгавыстыңбистикарактап, ээкөрүптурарыол-дур.

Кичээливиститөндүрүп тура, бистиншколавыстыңчоргааралдарыболупчоруур «Эдер-Куй»бөлуунуноолдарыныңүделгези-биле шупту «Чес-Булун» депырны ырлажыптаалыңар.

Онаалгага «Тыва черим, тывачонум, тывадылым» дептемагачогаадыгбижиир.

Экиажылдааноореникчилернидемдеглээр.

МӨЧ Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы

Темазы: Артык Ховалыгның

«Ай-кысбилеАлдын-Мерген»

дептоожузундаулусчуужурлар

болгашаасчогаалынажыглааны»

Кичээлди «Чылдынбашкызы – 2011» мөөрейге

тывадыл,чогаалбашкызыДоосС.М.эрттирген.

                                                               2011 чыл

МӨЧ Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы

Ажыккичээл

                   Тыва чогаалболгаш география эртемнеринге

     «Даглар»

дептемагадемнежилгекичээли

                                             Тыва дылболгашчогаалбашкызы: Доос С.М.

                                             География башкызы: Байыр-оол А.К.

                                         2009-2010 оор.чылы

Кичээлдиӊ  темазы:  Олег Саган-оолдуӊ «Эжишкилер» деп чечн чугаазы.

Сорулгалары:

1. Чогаалдың кезектерин база маадырларының овур-хевирлерин шын тодарадып билирин быжыглаары;
2. уругларны чаагай чаңчылдарга, төрээн чонунга, төрээн чуртунга болгаш ооӊ бойдузунга, дириг амытаннарынга ынак болурунга кижизидери.
3. уругларның  үзел-бодалдарын, сагыш-сеткилин байыдып, уран номчулгага быжыг хандыкшылын оттурары;  

Дерилгези: чогаалчының портреди, сюжеттиг чурук, үлегер домактарлыг плакаттар, таблица

Кичээлдиң чорудуу

Ӏ. Организастыг кезээ.

- Экии, уруглар! Кичээлге белен силер бе? Олуруп саадаӊар!

II. Онаалга хыналдазы.

III. Чаа материалдыӊ тайылбыры:

 - Бөгүн кичээлде Олег Карламович Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чечен чугаазын номчуп, сайгарып көөр бис, уруглар.

1. Башкының сөзү.

- Олег Карламович Саган-оол 1913 чылдың январь 1-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Шемиге төрүттүнген. Бичии турда-ла, ада-иези чок болганындан, ол төрелдериниң холунга өскен. Бичиизинден тура амыдыралдың кадыг-дошкун үелерин көрүп эрткен бичии оолдуң угаан-бодалы амыдыралдың өөрүшкүлүг үелеринде үргүлчү хайныгып чораан. Ол кырган-ачазының ачызында хөөмейлеп, сыгыртап, одажып ырлаарынга, тоолдаарынга  өөренип алган. Ынчалдыр-ла оолдуң уран талантызының доругарынга база чогаалчы болурунга дуза чедирген. Ол хөй-хөй шүлүктерниң, чечен чугааларның, тоожуларның, романнарның автору.

 - Бөгүн кичээливисте О.К.Саган-оолдуң «Эжишкилер» деп чечен чугаазын номчуп, сайгарып көрээлиңер.

2. Сөзүглел-биле ажыл.

-  Номувустуң 67 дугаар арынын ажыдып алыылыӊар.

 - Сөзүглел чечен чугаа жанрынга хамааржыр деп чугаалаштывыс, уруглар. Чүге чечен чугаа жанрынга хамааржыр деп бодап тур силер?

 - Чүге дээрге ол хемчээлиниң аайы-биле ындыг-ла кончуг улуг эвес, маадырлары эвээш.

 - Эр хейлер.

 - Чечен чугааның адынче кичээнгейни салыылыңар – «Эжишкилер».

 - Эжишкилер деп кымнарны ынча дээр  бис, уруглар?

 - Бот-боттарын деткижип, камгалажып, карактажып чоруур кижилерни эжишкилер дээр.

 - Эр хейлер.

3. Сөзүглелдиң аянныг номчулгазы. (Аудиобижидилгеден баштайгы 3 абзацты созуглелди дыннаар) Уругларны  одуруглап номчудар.

Башкы айтырыглар дузазы-биле уруглар-биле кыска утказын сайгарар.

4. Дорт болгаш көжүрген уткалыг сөстер-биле ажыл.

 - Шончалай (үнүш), эриин ажа берген (эмин эрте берген, аяа долган), карбаш (холдары оолда-ла барган), чоннуң чоон оруу (амыдыралдың шын оруу), эки эштиишкин (эки амыдырал) дээш о.ө.

5. Айтырыглар-биле ажыл.

 - Сөзүглелди чүге «Эжишкилер» деп адааныл?

 - Чүге дээрге ында ийи эжишки Төмүр биле Маадырның дугайында чугаа чоруп турар?

 - Сөзуглелде каш маадыр барыл?

 - Болуушкуннар кайда болуп турар-дыр?

 - Чечен чугаавыс чүүден эгелээнил? (пейзажтан)

 - Төмүр кандыг оол-дур? Чүге ынча деп бодап тур силер? Сөзүглелде Төмүрнү чуруп турар домактарны тып көрээлиңер.

 - А Маадыр деп кымыл? Ол кандыг кижил? Аажы чаңы кандыгыл?

 - Сөзүглелде каржы, багай бай ашактың адын кым дээрил?

 - Төмүр кандыг ужуралга таварышканыл?

 - Маадыр шын орукту кылган бе, чүү деп бодаар силер, уруглар?

 - Бо маадырларның кайылары шын, а кайылары меге  чоруктар кылганыл?

 - Эр хейлер, уруглар!

 - Моон алгаш көөрге, бо чечен чугаада автор Тывага улустуң революциязының тиилээриниң мурнунда хөлечиктер дээр ядыы айбычы бөлүктүң амыдыралының бир болуушкунун көргүскен. Ол үеде бай кижилер ядыы кижилерни кулдары кылып ап чораан. Ында арат аныяктарның базымча-дорамчылалга удурланып чорааны, ооң уламындан хосталганы чедип алганын көргүскен.

IV.Быжыглаашкын кезээ.

1. Үлегер домактар-биле ажыл.

 - Самбыраны үш дең кезекке чарып каан. 1-ги кезекте – Төмүр, 2-Маадыр, 3 – Көкей. Дараазында карточкаларда үлегер домактарны шупту сайгарып көргеш, дараазанда маадырларның овур-хевирлериниң тааржыр аайы-биле ол одуругже салыр бис.

 1) Бай мен дээш балды эъди кагба,                                                                

   Чок мен дээш муңгарава.                                

                                                                              2) Кижи өөделээр,

                                                                                  Кинчи үстүр.

3) Кадыг черге мал доктаавас,

    Харам кижээ эш доктаавас.

                                                                              4) Кижи өзер,

                                                                                  Кидис шөйлүр.

5) Олутта олча олча чок,

Чыдында чыргал чок.

                                                                              6)Тоткан кижиге

                                                                                 Тогду кудуруу кадыг.

7)Харам кижээ эш ырак,

    Чоржаң аътка чер ырак.

                                                                              8)Харам сеткил – дужак.

9) Чаш дээш базынма,

   Чавыдак дээш шоотпа.

2) Сөзүглелдиң кол утказын чугаалаары.

 - Номчаан сөзүглелди утказының аайы-биле кезектерге чарып көрээлиңерем.

 - План тургузар.

 - Сөзүглелдиң кыска утказын план езугаар чугаалаттырар.

V. Кичээлди түңнээри.

 - Сөзүглелден кандыг аажы-чаңныг болурун билип алдыңар, уруглар?

 - Чүге ынча деп бодап тур силер?

 - Эр хейлер! Найырал кезээ шагда каяа-даа, күштүг, шынчы, а кажар, каржы-дошкун чорук багай. Ынчангаш чеже-даа бичии кижи болза, черле дорамчылап, бак көрүп болбас. Чазый кижи кижини ажылдаткаш, черле тотпас болур.

 - Ынчангаш уруглар бот-боттарыңар найыралдыг , карактажып, сүмележип чоруурунапны кзедим.

VI. Онаалга бээри.

 - Бажыңга сөзүглелдиң кыска утказын чугаалаарынга белеткенип алыр база найырал дугайында үлегер домактардан бижип эккээр.

VII. Демдектер салыр.