Урок-концерт по тувинской литературе "Сагышты ыры-биле ажыдар."
план-конспект урока (7 класс) на тему

Урок по тувинским народным песням. Цель урока - воспитать у учащихся любовь к фольклору своего народа, любовь к своей малой родине, к своему народу.

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл kicheel_-_konchert_sagyshty_yry-bile_azhydar.docx31.39 КБ

Предварительный просмотр:

Алдан-Маадыр ниити билиг ортумак школазы

7-ги класска Тыва улустун ырлары деп темага туннел кичээл

Кичээл - концерт

«Сагышты- ыры-биле ажыдар»

Ондар Екатерина Ыйдымбууевна, тыва дыл,  чогаал башкызы

Алдан-Маадыр суур, 2012 ч.

Демнежилге-кичээли – кичээл концерт

Тема: Сагышты ыры – биле ажыдар.

(Тыва улустун ырлары)

Сорулгазы:

  1. Улустун ырларын хандыр ооренип алырын чедип алыр;
  2. Улустун ырлары-биле торээн черинге ынакшылды, чоргаралды кижизидер.
  3. Уругларнын сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадып, сос кырлавырын байыдар.

Дерилгези: Улегер домактар, мерген состер: «Улустун аас чогаалын билип албайн чыткаш, чоннун езулуг тоогузун билип ап шыдавас»

                                                                                                      А.М. Горький

2. Езулуг хогжумну чон чогааткан.

                                                         М.И. Глинка

3. Сагышты ыры-биле,

Салымны ажыл-биле ажыдар.

  1. Ыры дээрге улузумнун

Каас болгаш чаражы-дыр.

  1. Чугле сен-не, аялга, ыр,

Чуректерни чагырып ап,

Оргээ чадыр каяа-даа бол

Оорушкуден ыгладыр сен.

  1. Аялгазы арыг токтуп,

Узун, хоюг опейлээн дег,

Уяранчыг куттула бээр

Сыгыт-хоомей – сырынналым.

  1. Ыры дээрге состеримнин

Чечен болгаш мергени-дир.

II.

  1. Магнитафонга улустун ырызы «Межегей»
  2. Электрофон. Хоомей-сыгыт
  3. Тыва хогжум херекселдери.
  4. Уделгеде: «Касио» - хогжум херексели.
  5. Дурер альбом, чуруктар, солунда материалдар.

Кичээлдин чорудуу.

  1. Танцы «Аяк шайым» кууселдеде уруглар
  2. Шулук «Тыва чуден эгелээнил?»   (Раджан Монгуш)

Тыва чуден эгелээнил?

Тыва чуден эгелээнил?

Дынгылдайдан, хоомейден,

Чаштын эге алгызындан

Чарын салган анчылардан,

Шуурууннун дамдызындан ,

Шуваганчы тоолундан,

Алдан дорттун девиижинден,

Анай-хенче чиилээжинден…

Тыва чуден эгелээнил?

Тынным болган торээн чурттан,

Улуг-Хемде, Эрзин, Тесте

Урук туткан чылгычыдан,

Хоор сарыг тараалардан,

Кобальтыдан, асбестен,

Оттуг, шоваа карактарлыг

Оолдардан, кенээттерден.

(Шулукту оореникчи чугаалап турда, пластинкадан хомустун аялгазы оожум дынналып турар).

  1. Хойнун ыры «Бистин Тыва».

Ховен ышкаш хоюг, чымчак дуктуг    

Холдер ышкаш чалгып, чаптып чыдар.

Ковей малы аалга сынмас болган

Хоглуг-омак, байлак бистин Тыва.

Саар малы аалга сынмас болган

Сагган суду сава ажып долган.

Ажы-толу эрес, хоглуг-омак

Арат чону хостуг бистин Тыва.

Шынаа, шолдер сынмас чылгызындан

Чыраа, саяан шилип, тудуп мунар.

Чычыы, торгу хевин солуп кеткен

Чыргап турар байлак бистин Тыва.

  1. Улустун ырларынын дугайында

а) Росина – оореникчи

                 -Ыр, кожамык улустун аас-чогаалынын бир хевиир. Ол шулук тургузуглуг болгаш ырлаарынга таарыштыр чогааткан. Оон ужурунда олар доктааттынар болгаш сеткилге чедингир. Тыва улустун ырылары тема талазы-биле байлак, оларда сеткил-хоонунун янзы-буру аяннары ханызы-биле илерээн. Оларда торээн черинин алгап, куш-ажылды алдаржыдып, аът-холун мактап, ынакшылды коргузуп турар.

б) Башкы:

               -Ыры – дээрге сеткил эми-дир. Кижи ооруп мунгараанда-даа сеткилин чазып ырлаптар. Ыры – чоннун узун тоогузунун, ажыл-амыдыралынын, чаагай кузээшкиннеринин, аажы-чанынын корунчуу. Шаанда быдаргай, кошкун амыдарылдыг  чурттап чораанын аайы-биле тыва кижи хун бурунун ажыл-агыйын колдуунда чааскаан кылып чораан. Ынчангаш сагыжынга кирген бодалдарын чугаалап бээр салым-чаяанныг чеченнер ыр кылдыр чогаадып чораан.

               Улустун ыры кылдыр кайы-даа тоогулуг уелерде чоннун амыдыралы-биле ханы холбашкан болгаш тоогу –биле денге хогжуп келген.

Тыва улус оран чуртун авыралдыг ада-ие дег коруп, ону алгап-мактап, анаа чоргаарланып, оорээн сеткилин илередип чораан. Чижээ: «Тооруктуг долгай тандым» деп  ырыда торээн бойдузунга чоргаарланып, оон беримчезинге ооруп чораанын илереткен. Анаа эвес ол ыры ТР ыдык ыры – гимн болу берген.

А) Темалары янзы-буру: Торээн черин алгап-мактаан: «Межегей», «Самагалдай», «Хандагайты», «Теве-Хая»….  

Б) феодал-дарлакчыларга удур «Ала-караан дешкен болза», «Очаландан кедилерин», «Алды баштыг Кара-Дагны»

В) Аът-холун мактаан.

Г) Чаш уруг торуттунуп келгеш-ле, бир-ле дугаарында иенин опей ырын дыннаар. Ие опей ырыны боду чогаадып алыр чораан:

Опей-опей, опейлен,

Опей уруум опейлен.

Аван ырын таалап дыннап,

Амыр уду, опейлен.

                   Шаанда хогжумге ынак кижилер улусчу хогжум херекселдерин кылып алгаш, анаа ырларнын аялгаларын ойнавышаан, ырлаар турган. Олар ырнын созун база аялгазын боттары чогаадып алыр турган. Оларнын ол ырылары салгал дамчып келир турган. Улусчу ыраажылар чонга эн хундулуг кижилер чораан.

Кавказ улузу ындыг ыраажыларны ашугтар дээр. Кыргыстар, казахтар-акыннар, алтайлар –хайджилер дээр. Тывага ындыг ыраажылар игил азы бызаанчы астып алгаш, улустун чалааны-биле 1 аалдан 1 аалче барып, байыр – наадым болган черге чонга аян тудуп чорааннар. Чамдык ырларны соолгу уелерде чогаалчылар эде кылып, чамдык состерин оскээр бижип, авторлуг кылып турары база бар.  

                   Бистин суурувустун чону шаг-тоогуден бээр-ле уран-талантылыг. Сыгытчы, хоомейжи Ооржак Хунаштаар-оол улустун ырларынын аянынга  каргыраалап, сыгыртып, делегейге тыванын адын алдаржыдып чораан.

                  Суурувустун хоочун ыраажылары чораан Суван Зоя Дивижиковна, Донгак – Монгуш Соскал Уртунчаповна, амгы-даа уеде ырлажып чоруур Александра Севээновна. Кунзен Сыгдыковна, Сугдер Суур-ооловна, Самсон Дажы-Сегбеевич, Янер Хаймыкаевич  болгаш оскелерни-даа адап болур.

- Улустун ырларын ырлажып тура кым деп артистерни билир силер?

- Ырлажып чораан: Кара-Кыс, Максим  Мунзуктар, Хургулек Конгар болгаш оскелерни-даа, амгы уеде Демир-оол Кежиктиг, Н. Куулар., С. Ириль, Т. Санчат., Н. Шойгу. (бар чуруктарны башкы коргузуп турар)

4 ангы карточкаларны башкы уругларга бээр.

  1. Дуэт «Алды баштыг Кара-Дагны»     (Ондар Бадый, Ооржак Артыш)

Алды баштыг Кара-Дагны

Аал-ла кылып алыылынар.

Алызында барып-барып

Амыр-шолээн чурттаалынар.

Чеди баштыг Кара-Дагже

Четтирбейн бараалынар.

Алды баштыг Кара-Дагже

Алдырбайн бараалынар.

Тудар дээн-дир, хоруур дээн-дир

Туттурбайн бараалынар.

Туругларлыг Кара-Дагже

Дургуннай-ла берээлинер.

Кашпал кадыр Кара-Дагны

Канзы кылып алыылынар.

Оораарган Оргу-Шолду

Олбук кылып алыылынар.

Айтырыг: Кымнарнын дугайында ырлап турарыл?  Алдан-Маадырлар деп кымнарыл?

«Кадарчы»

Кадарарда хоюм чараш,

Катап соглээр авам эки.

Ундурерде хоюм чараш

Уптеп сургаар авам эки.

                                       Ундурерде хоюм чараш,

                                       Унуп коорде тейим бедик.

                                       Кадарда хоюм чараш,

                                       Харап коорде тейим бедик.

                  Башкы: Шынап-ла хойлуг кижи каас, инектиг кижи тодуг дижир. Ырынын лириктиг маадыры чер-чурттун магадап, хой-малынга ооруп, авазынга, оон чагыг-созунге эргеленип, чоргаарланып турары илден. Ырынын аялгазы безин хоюг, тааланчыг.

  1. «Агитатор».

Агитатор деп кымыл, уруглар? Бо дээрге орус дылдан улегерлеп алган сос – суртаалчы, айтыкчы.

Кудургайга тура душпес

Кундус дуктуг  Кула-Дайны.

Хуралдарга сургакчылаар

Хувискаалчы агитатор.

                                      Чоогага тура душпес

                                      Шолбан ышкаш Шокар-Дайны

                                      Сонгулдага сургакчылаар

                                      Соруктуг-ла агитатор.

Колхоз демдээн кожа баскан

Койгун дуктуг Кула-Дайны

Ховуларга сургакчылаар

Кончуг эрес агитатор.

                                     Чымчак сиген сый-ла баспас.

                                     Чыраа борам мунуксаар мен.

                                     Чыылганга  сургакчылаар

                                     Шынчы созун дыннаксаар мен.

  1. «Доге-Баары» (оолдар ыр)

Дортен аътты чарыштырган

Донгеликтиг Доге-Баары

Дортен шериин чыскаап сургаан

Белдир черде Беш-ле яамы.

Алдан аътты чарыштырган

Ачылыг-ла Доге-Баары.

Алдан шериин айтып сургаан

Арат чазак алды яамы.

Словарь: Яамы – министерство

  1. «Хандагайты»

Удазынын ужугу дег,

Узун баткан Хандагайты.

Уран кыстын даараан ышкаш,

Угулза дег Хандагайты.

                                      Хааржактын сенчизи дег

                                      Калбак баткан Хандагайты.

                                      Калга кыстар дааран ышкаш,

                                      Каас чараш Хандагайты.

Успа-Холче удур корген

Улуг-Тербис, Башкы-Тербис

Уруг чаштан ойнап оскен

Улуг шыктыг Хандагайтым.

                                       Кара-Холче харап корген

                                       Кадыр-Тербис, Башкы-Тербис,

                                       Кара чаштан ойнап оскен

                                       Калбак шыктыг Хандагайтым.

  1. «Теве-Хая»

Тараан тараа, ногаа-чимис

Дазыр шолде сынмас турар.

Танды ышкаш хевир- сынныг

Даглар ужу Теве-Хая.

                                  Узун делгем Чадаананын

                                  Ужу кирген каас чараш.

                                  Угулзалыг хевис ышкаш,

                                  Узун баткан Теве-Хая.

Чергелешкен даглар ужу

Черим – чурттум Теве-Хая

Оораш кезек даглар ужу

Онза чараш Теве-Хая.

- Силернин бо ырлашкан ырыларынарда чунун дугайында ырлап турарыл?

- Чер – чурттун мактап, анаа чорааралын илередип турар.

10. Каргыраа

База—ланай, шымда-ланай

Баксыравас уруг боор мен.

Баксыравас чунден дизе,

Башкы тандым авыралы.

                                       Уе-ланай, шымда-ланай

                                       Уяравас  уруг боор мен.

                                       Уяравас чунден дизе,

                                       Улуг тандым авыралы.

Хая корген кадыр тандым

Хайыразы улуг тандым.

Бээр корген бедик тандым

Беримчези улуг тандым.

  1. Самагалдай

Дооразындан харап коорге,

Торгу хээлиг Самагалдай.

Топтавыла корбээн кижи

Довурактыг дээр-ле боор он.

                                               Хажыызындан харап коорге,

                                               Хана хээлиг Самагалдай

                                               Караа-биле корбээн кижи

                                              Хая-даштыг дээр-ле боор он.

Адаанайдан харап коорге,

Ажык шолдуг Самагалдай

Аргывыла чорбаан кижи

Арга –даштыг дээр-ле боор он.

                                            Устунейден харап коорде,

                                            Ажык шолдуг Самагалдай.

                                            Аргывы-ла чорбаан кижи

                                            Арга-даштыг дээр-ле боор он.

Устунейден харап коорге,

Улегер дег Самагалдай.

Ургулчу-ле чорбаан кижи

Узук суглуг дээр-ле боор он.

  1. «Бай-ла Тайгам»

Барып-барып бады келген

Бажы бедик Бай-ла –Тайгам.

Баарында ховулары

Байлак дужут ээзи тайгам.

                                             Эглип –эглип бады келген

                                             Экти бедик Бай-ла Тайгам.

                                             Эдээнейде ховулары

                                             Элбек дужут ээзи Тайгам.

Беик-бедик бады келген

Менги баштыг Бай-ла –Тайгам.

Белдиринде, хемнеринде

Фермаларлыг Бай-ла – Тайгам.

  1. «Декей-оо!» (уруглар ыры)

Челер оюм челип орда,

Черде туман арый-ла бээр.

Чечен уруг чаннап орда,

Четчир сылдыс четчи-ле бээр.

Базар оюм базып орда,

Башкы туман арый-ла бээр.

Баштак уруг чаннап орда,

Башкы сылдыс четчи-ле бээр.

                                            Ортун карам ийи караа

                                            Орай унген шолбан- на ийин.

                                            Одуртпалак кара чажы

                                            Ооругнун пожу-ле ийин.

Хеймер карам ийи караа

Кежээ унген шолбан-на ийин.

Хенчелеп каан кежегези

Кедээ чернин пожу-ле ийин.

- Ырынын темазы кандыгыл, уруглар?

- Ынакшыл темазы.

«Калдар-Хамар»

Калдар-Хамар артын-сынын

Казар болза, аштаар болза,

Хартыга дег чычаан мунган,

Хала чокка салып орза.

Тес-ле Хемнин кожуунунга

Дески  чаагай  орук болза,

Демир чычаан мунуп алгаш,

Тендиш дивейн  салып орза.

«Дынгылдай»

Дээр оннуг бора мунгаш,

Девииржиткен тенек хейил.

Деге баштыг эзенгизин

Догеп келир анчыг хейил.

                                        Сээн-биле мени канчаар-

                                        Селиир эвес, септээр эвес.

                                        Серге кежи чоорган болза,

                                       Селээй эртик, септээй эртик.

Сен-не хейни семевес мен

Серээ мойнум сес-ле сынар.

Ол-ла хейни ожаваас мен

Оорга мойнум он-на сынар.

Бо ыры кожамык аянынга ынакшыл темазынга бижиттинген бооп турар.

Бо бистин  кичээливисте аныяк  ыраажы, школавыста башкы Хопуяа Коошпалыкович аалдап келген. Ам силерге, уруглар, улустун ырызын ырлап бээр.

«Оскустун ырызы»

Черим ырак уруг-ла мен

Черге хонар болдум-на бе?

Ченим чолдак, чучаам самдар

Донуп хонар болдум-на бе?

Чуртум ырак уруг-ла мен.

Чуртка хонар болдум-на бе?

Чучаам самдар, ченим чолдак

Донуп хонар болдум-на бе?

Башкыга ооруп четтиргенин илередир.

- Бо ырыда шаанда революция мурнунда херээжен кижинин кээргенчиг байдалын коргускен.

«Межегей» (Магнитафонда бижидилге)

Улуг-Хемге тавангайлаан

Улуг-Ийим, Кадыр-Ийим.

Уруг чаштан ойнап оскен

Улуг шынаа Межегейим.

                                      Каа-Хемге тавангайлаан

                                      Кадыр-Ийим , Калбак-Ийим.

                                      Кара чаштан ойнап оскен

                                      Калбак шынаа Межегейим.

Аткан дагнын сырынында

Адыр тейден баран хараар,

Алдыы-Межегей-Сарыг-Булун

Кандын янзы чыдар ирги?

                                     Унген хунун херелинге

                                     Уш-ле дыттан бараан хараар.

                                     Устуу-Межегей-Кужур – Булун

                                     Кандын янзы чыдар ирги?

Алды-ла айнын  болчаандан бээр

Адыр тейден хараар боор сен.

Алдаа-Межегей-Сарыг-Булун

Чайынналып чыдар боор он.

                                     Уш-ле айнын болчаандан бээр

                                     Уш-ле дыттан хараар боор сен.

                                     Устуу-Межегей-Кужур-Булун

                                     Узук ногаан чыдар боор он.

- Бо ырыны кым деп артист ырлап турар-дыр, уруглар?

- Станислав Ирииль ырлап турар.

- Станислав Ириль – бистин чангыс чер чуртуувус. Ол Кызыл-Тайга суур чурттуг.

Тывызыктарны тывар.

Оле-дайым чыраалады

Оеэн суйбаарымга киштеди (игил, бызаанчы)

Чеди кысты ийи савааш-биле улдадым.

Четтинчипкеш, ишкирнигип ыглашты. (чадаган)

Хорээндиве хом докпак-биле кагарга,

Коксенири холун эрте бээр кулугур. (дунгур)

Аргамчы –биле шалбалааш,

Аксымга эккеп ызырдым.

Аянныг-ла ырлай берди.

Арат чонум  таалай берди. (Шелер-хомус)

Сезен сес савааш-биле

Он кижи дук какты.

Чернин, дээрнин аразында

Оюн-тоглаа динмиттелди. (Оркестр)

Кулугурнун кулаан долгаар,

Барасканнын баарын суйбаар. (Игил)

Тывызыктарны шээжилеп алган оореникчи эштеринге салып турар. Тыпкаш – чуруктарын коргузер. (башкы)

Шулук М. Доржу

Аас чогаалы

Чеден аът-даа челип четпес

Челээш курлуг  оглер болгаш.

Тозан аът-даа долганып албас

Доккулчак ак оргээлерин

Эжиин ажар нарын дулгуур-

Эрги шагнын ыры, тоолу.

Оларны ыткан огбелер-даа,

Оларны ырлаан ыраажылар

Ады-сывы билдинмес бол,

Аравыста чурттавышаан.

Оюн оя, чигин чире

Олар «дустап» чоруй барбаан.

Оттуг  чурек чуглежи бээр,

Он-он салгал дамчып эртер,

Бурун шагдан маадыр чоннун

Буян, чол дээн шынчы хоннун

Амгы биске арттырып каан

Аас чогаал болуп хуулган.

Кичээлдин туннели.

  1. Богун кичээливиске чуну бижип алдынар, уруглар?
  2. Улустун ырлары чуну илередип чоруурул?
  3. Улустун ырлары кандыг темаларлыг болурул?
  4. Тема аайы-биле ырларны адаар:

А) Чер-чурт дугайында  («Тооруктуг долгай тандым. Межегей. Самагалдай. Хандагайты. Теве-Хая. Чашпы-Хемим. Бай-ла Тайгам. Хемчиим. Чашпы-Хем»)

Быжыглаашкын. (Тест хевири)

  1. Кайы ырдан одуруглар-дыр.

… Чымчак сиген сый-ла баспас

Чыраа борам мунуксаар мен…

А) Агитатор

Б) Кадарчы

В) Хандагайты

2. …Аргывы-ла чорбаан кижи

Арга-даштыг дээр-ле боор он

А) Теве-Хая

Б) Самагалдай

В) Чес-Булун

3. ….Хенчелеп каан кежегези

Кедээ чернин пожу-ла ийин.

А) Кадарчы

Б) Дынгылдай

В) Декей-оо

  1. Ырыларны шилип бижиир:

Улустун ырлары. «Бодаган», «Элдеппей», «Чашпы-Хемим», «Оскен хемим», «Чеди-Тей», «Конгургай», «Ала караан дешкен болза», «Оскустун ыры», «Аъдым», «Кадарчынын ыры», «Бай-ла-Тайгам».

Оореникчилерге улеттинген карточкаларда онаалгаларны хынаар. Частырыгларны уруглар эдип турар болгаш чедимче чок харыылрны немээр.

Б) Хосталга: «Алды баштыг Кара-Дагны», «Очаландан кедилери», «Ала караан дешкен болза».

Ынакшыл «Дынгылдай», «Декей – оо»

В) Опей ыры

Г) Мурнакчылар – куш-ажылга: «Агитатор», «Чавыдак»

Улустун ырларынын кууседикчилери: Дамба Доржу Сат, Н.Куулар, Д.Кежиктиг, Д. Санчат, Н. Шойгу.

Онаалга

Коллективтиг

  1. «Улустун ырлары» деп дурер номчугаш кылыр.
  2. «Тооруктуг долгай тандым» деп улустун ырызын ырлап ооренип келир. Арын 52.

Бо ырыны ниити 40 чогааттынган ырыларынын аразындан 3 ырыны шилип алгаш, оларнын аразындан Ыдык ыры кылдыр шилип алган болгаш Дээди Хуралынын депутаттары бадылаан.

Ыдык ырын ырлап турда туруп келгеш дыннаар.

Демдектерни салгаш, кичээлдин эрткенин башкы туннээр.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Методическая разработка: Урок-концерт "Песни огненных лет"

Данный урок является реализацией проекта в рамках программы по литературе по теме "Песни огненных лет".В методической разработке представлены:план-конспект урокасценарийвидеоролик (см. видеозапись)пре...

Урок- концерт по литературе "Широкая Масленица" (5 класс)

Цели урока: - познакомиться с традицией празднования Масленицы;раскрыть духовный смысл Масленицы через анализ народных текстов;знакомство с календарно- обрядовой поэзией русского устного народного тво...

Презентация к уроку- концерту по литературе "Широкая Масленица" (5 класс)

Цели урока: - познакомиться с традицией празднования Масленицы;раскрыть духовный смысл Масленицы через анализ народных текстов;знакомство с календарно- обрядовой поэзией русского устного народного тво...

"Урок-концерт, посвященный Международному женскому дню" для учащихся подготовительного класса ДШИ

материал состоит из 4 страниц - афиша к празднику, 3 страницы текста ( с указанием названий используемых песен)...

Конспект урока литературы в 11 классе (Урок-концерт, посвященный жанру авторской песни )

Тема урока: «Как здорово, что все мы здесь сегодня собрались» Цель урока:  познакомить с жанром авторской песни, изучить историю жанра,  определить место авторской песни  в развити...

1.урок развития речи в 5 классе. Сочинение - миниатюра "Астра- последняя улыбка осени". 2.урок-концерт "Суть и душа земли родной - её обычай , песня , слово..."

1.урок развития речи в 5 классе. Сочинение- миниатюра "Астра- последняя улыбка осени"2. заключительный урок по теме "Фольклор" в 5 классе (литература)...

Технологическая карта урока по литературе в 5 классе. Урок внеклассного чтения: А.А. Фет, Ф.И. Тютчев, С.А. Есенин о родной природе. Урок-концерт.

Технологическая карта урока по литервтуре в 5 классе. Урок внеклассного чтения: "А.А. Фет, Ф.И. Тютчев, С.А. Есенин о родной природе. Урок-концерт"...