Доклад: "Ц1ыфым ищы1эныгъэ гъогу къежьэп1э гъэш1эгъон и1"
материал (10 класс)

          Ц1ыфым ищы1эныгъэ гъогу   къежьэп1э гъэш1эгъон и1. Ар дунаим къытехъо тыгъэм инурэ фабэхэр къынэсых,ч1ыопсым идэхагъэ гур зэлъештэ,ш1эныгъэмрэ,гъэсэныгъэмрэ,дэхагъэмрэ,ш1умрэ лъэубэкъу  инхэр ащидзынэу амал и1э мэхъу .Ыныбжь ащ хахъо, идунэе еплъык1э зэблехъу. Ны-тыхэм гуфэбэныгъэу,1эш1уныгъэу,дэгъуныгъэу ясабый  халъхьэрэм ар к1оч1эшхо еш1ы. Нахьыжъхэм шъхьэк1афэу афиш1ырэм уасэ  фэмыш1ын плъэк1ырэп,нахьык1э сабыйхэм 1эпы1эгъу узэрафэхъунэу щытыр сыд фэдэ ч1ып1и зыщигъэгъупшэрэп.

     Ары…Сыд фэдиз къэмы1уагъэу щытми, ц1ыфэу къэхъурэ  пэпчъ лъэпкъ зэфэшъхьаф  щыщ  мэхъу. Хэт  илъэпкъи  дэи ы1он ылъэк1ыщтэп.Тэрэз,сэ ащ десэгъаштэ,сыда п1омэ дэй горэ уилъэпкъы къыхафэ пш1ош1ы хъумэ, хэбгъэп1ок1энышъ бгъэбылъын угу хэлъ. Дунаим тет лъэпкъыр зэк1эри-зы унэгъо ин.Хэт щыщми ар зыфэбэнэщтыр лъэпкъым хэхъоныгъэ и1энэу,к1эрак1эу  щытынэу,дэгъуныгъэмрэ баиныгъэмрэ къыгъэхъэнэу,щытхъур къылэжьынэу ары.

   Ижъырэм къыщегъэжьагъэу лъэпкъэу щы1агъэхэр непэрэ мафэм к1одыжьхэу мэхъу.Ар тхьамык1агъу! Ц1ыфым дэеу,бэлахьэу,къинэу къыфыкъок1ыщтмэ зэу ар ащыщ.Къинышху ар!

     Сыд фэдэ тхъагъуа  бын-унэгъо дахэу зы лъэпкъыр зэхэтыныр,зэдэпсэуныр,зэдэлэжьэныр?!Уасэ и1эп ащ,осэнчъ ар.Зым зыр къыгъэгъунэжьэу,зэдэ1эпы1эжьхэу,зэкъотхэу къэзэрэгъэгъунэжьынхэм нахь насыпыгъэ щы1эн ылъэк1ыщтэп.Лъэпкъым иц1ыфышъхьэ хэхъоныгъэ и1эу баи хъузэ, щы1эныгъэ гъогур къык1узэ к1оным нахь дэгъу щы1эп.Зэдэ1ужьэу,зым ы1орэр адрэм римыутыжьэу ц1ыф ц1ык1ур псэуныр- ар баиныгъ.

Непэ, сэ къас1орэмк1э , лъэпкъ дэй щы1эу,1эк1ыб сыдзыгъэу,сыкъырыгущы1эу арэп,ау,адыгэхэм зыфа1орэм тетэу :«Л1ым л1ы хэк1ы» а1уагъэшъ,ащ ыпкъ сыкъик1эу сэ джы сыкъэгущы1эшъ,къас1омэ сш1оигъу-ц1ыф ц1ык1ур зыхэк1ыгъэ лъэпкъым ыпсэ хэт1агъ.

Сэ адыгэ лъэпкъым сыщыщ.Лъэпкъэу ижъырэм гъогу къин къэзык1угъагъэхэм ащыщ ар.Ащ итарихъ нэк1убгъо пчъагъэ хэт къиным ынэ1у фэгъэзэгъагъэу,зэо мэхъаджэм «ышъо тырихыщтыгъэу»,иц1ыф ц1ык1ухэр пчъагъэрэ рагъэтэкъохыгъэу,исабый ц1ык1ухэм нэпсыр ралъэк1эхэу,ныожъхэм а1эхэр сысыхэу,л1ыжъыхэр амалынчъэ хъугъэхэу.Ары, гъогу къин к1ахь къык1угъ силъэпкъ к1асэ.                                                                                                      

Ары,зэо пчъагъэ ыщэ1агъ сич1ыгу гупсэ.Ау сыд пш1эныя?!Щы1эныгъэм ушэтып1эу ар къыпигъохыщтых.Ау сыд фэдиз хьэзаб зыхэти,ар къызэк1эк1уагъэп,тфэбэнагъ тэ лъэпкъыр,тыкъаухъумагъ тэ тилъэпкъэгъухэм! Ащ фэдиз зытехъык1ыгъэ лъэпкъым ш1улъэгъуныгъэ ин дэдэ гум къыщыфетаджэ.Пчъагъэрэ ащ зэо къиныхэр къыраш1ыл1агъ.Пчъагъэрэ ц1ыфхэм щэ лъэшыр атещэгъагъ.Ау силъэпкъ сэ къэщынэщтыгъэп.

    Кавказ заом л1эш1эгъум къык1оц1  адыгэ лъэпкъым  зэрарышхо рихыгъ.Ц1ыфэу хэк1одагъэр хэмытэу,нэбгырэ пчъагъэ ялъэпкъ ахатхъи, егъаш1эм  зэрысыгъэ ч1ыгужъыр арагъэбгынагъ. Хэгъэгоу зыдащэхэрэм яныдэлъфыбзэк1э гущы1энхэм  фимытхэу илъэс пчъагъэрэ къахьыгъ.Ащ фэдиз мэш1уаем хэтыгъэ лъэпкъым сыдэущтэу сырымыгушхощта!         Хьа1у, сизэхэш1ык1,сиакъыл къизгъахьэрэп сэ ащ фэдэ- сырымыгушхонэу. Сымыук1ытахэу, «сыадыг» с1он амал си1 сэ. Сызщыук1ытахьын и1эп  адыгэ лъэпкъым.Ижъырэм къыщегъэжьагъэу шъхьэк1афэмрэ  ук1ытэмрэ зынэгу к1элъыгъэ  лъэпкъым сыриц1ыф сэ.Нахьыжъхэм  уасэ язытэу, щынагъом  ыуасэ нахьыжъхэмк1э зэхэзыш1ык1ыщтыгъэ купым  сыришыхьат сэ.  Анахь ч1ып1э дахэу  дунаим  и1эм силъэпкъ  ылъапсэ  щидзыгъ.Нэнэжъ-тэтэжъхэр зэрагъэлъап1эщтыгъэ шэнхэм  сыфэзгъэсэрэ ц1ыфхэр хэтых  сэ силъэпкъ.Анахь  гъэсэгъэ ц1ыфхэр зыхэк1ыгъэхэри сиадыгэ   лъэпкъ ары.

                 Сэ  сиадыгэ  лъэпкъ сэгъэдахэ, зэрэсфэлъэк1эу сэгъэк1эрак1э,сырэпагэ  ащ сымыук1ытэу,ш1у дэдэ сэ ар сэлъэгъу. Сыадыг ык1и  ащ  сырэгушхо, сыда п1омэ аферымрэ л1ыблэнагъэмрэ ифэшъуаш ащ. Сыук1ытапх  ык1и сыщынапх ,сыда п1омэ адыгэ пшъашъэр ары ук1ытэмрэ щынэмрэ  зишэныр.

              Сыдигъок1и силъэпкъ адрэ лъэпкъыхэм анахь дэгъоу къахэсэгъэщы.Адыгэ лъэпкъым гъэхъагъэу и1эр бэ дэд. Ар зыпэсш1ын щы1эп. «Сыадыг» с1он амал си1 сэ.

Непэ  бгъэгум дэмык1эу, гур къыфырзэу  зы гумэк1ыгъо  лъэпкъым фэгъэхьыгъэу си1 .Лъэш  дэдэу сыгу хэк1эу къэсэ1о,адыгэ лъэпкъыр т1эк1у-т1эк1оу «зэрэк1одырэр»,тиц1ыфхэм бзэр пыдз зэраш1ырэр,тихэку къабгынэжьэу нэмык1 ч1ып1э зэрэк1ожьхэрэр,хабзэу ти1агъэхэм хэк1ыныгъэ зэря1эр. А гумэк1ыгъохэр  тимы1эхэмэ  лъэшэу сш1оигъу. Адыгэ лъэпкъыр зы бын унэгъо инэу зэхэтыным сэ сык1эхъопсы. Тиреспубликэ ныбжьык1э дахэу ыц1э 1уным сыфэусэ. Лъэпкъ зэфэшъхьафыбэу ащ щыпсэухэрэм зэкъошныгъэр ятамыгъэу зэхэтынхэу сэ сыфай.

Адыгэ лъэпкъым хахъо и1эным лъэшэу сэ сыщэгугъу!

Сфэш1энэу щытмэ, адыгэ лъэпкъым
Дышъэ хьарыфк1э сэ сыфэтхэщт.

 Адыгэ лъэпкъым  сыщыщэу сэ1омэ,

Ынапэ дахэк1э згъэк1эрэк1эщт.

Мурадэу си1эр сэ къыздэхъумэ,

Дэхагъэу щы1эр лъэпкъым фэс1ощт.

Бзыоу  сэ огум сибыбэми,

С1отэщт адыгэм сэ  идэхагъэ.

Тыгъэр къэнэфэу, осэпсыр къехми.

Адыгэ лъэпкъыр сэ згъэдэхэщт.

Силъэпкъ ш1улъэгъоу фэсш1ыгъэм,

Хэты ыгу ц1ык1уи лъызгъэ1эсыщт.

          Ц1ыфым ищы1эныгъэ гъогу   къежьэп1э гъэш1эгъон и1. Ар дунаим къытехъо тыгъэм инурэ фабэхэр къынэсых,ч1ыопсым идэхагъэ гур зэлъештэ,ш1эныгъэмрэ,гъэсэныгъэмрэ,дэхагъэмрэ,ш1умрэ лъэубэкъу  инхэр ащидзынэу амал и1э мэхъу .Ыныбжь ащ хахъо, идунэе еплъык1э зэблехъу. Ны-тыхэм гуфэбэныгъэу,1эш1уныгъэу,дэгъуныгъэу ясабый  халъхьэрэм ар к1оч1эшхо еш1ы. Нахьыжъхэм шъхьэк1афэу афиш1ырэм уасэ  фэмыш1ын плъэк1ырэп,нахьык1э сабыйхэм 1эпы1эгъу узэрафэхъунэу щытыр сыд фэдэ ч1ып1и зыщигъэгъупшэрэп.

     Ары…Сыд фэдиз къэмы1уагъэу щытми, ц1ыфэу къэхъурэ  пэпчъ лъэпкъ зэфэшъхьаф  щыщ  мэхъу. Хэт  илъэпкъи  дэи ы1он ылъэк1ыщтэп.Тэрэз,сэ ащ десэгъаштэ,сыда п1омэ дэй горэ уилъэпкъы къыхафэ пш1ош1ы хъумэ, хэбгъэп1ок1энышъ бгъэбылъын угу хэлъ. Дунаим тет лъэпкъыр зэк1эри-зы унэгъо ин.Хэт щыщми ар зыфэбэнэщтыр лъэпкъым хэхъоныгъэ и1энэу,к1эрак1эу  щытынэу,дэгъуныгъэмрэ баиныгъэмрэ къыгъэхъэнэу,щытхъур къылэжьынэу ары.

   Ижъырэм къыщегъэжьагъэу лъэпкъэу щы1агъэхэр непэрэ мафэм к1одыжьхэу мэхъу.Ар тхьамык1агъу! Ц1ыфым дэеу,бэлахьэу,къинэу къыфыкъок1ыщтмэ зэу ар ащыщ.Къинышху ар!

     Сыд фэдэ тхъагъуа  бын-унэгъо дахэу зы лъэпкъыр зэхэтыныр,зэдэпсэуныр,зэдэлэжьэныр?!Уасэ и1эп ащ,осэнчъ ар.Зым зыр къыгъэгъунэжьэу,зэдэ1эпы1эжьхэу,зэкъотхэу къэзэрэгъэгъунэжьынхэм нахь насыпыгъэ щы1эн ылъэк1ыщтэп.Лъэпкъым иц1ыфышъхьэ хэхъоныгъэ и1эу баи хъузэ, щы1эныгъэ гъогур къык1узэ к1оным нахь дэгъу щы1эп.Зэдэ1ужьэу,зым ы1орэр адрэм римыутыжьэу ц1ыф ц1ык1ур псэуныр- ар баиныгъ.

Непэ, сэ къас1орэмк1э , лъэпкъ дэй щы1эу,1эк1ыб сыдзыгъэу,сыкъырыгущы1эу арэп,ау,адыгэхэм зыфа1орэм тетэу :«Л1ым л1ы хэк1ы» а1уагъэшъ,ащ ыпкъ сыкъик1эу сэ джы сыкъэгущы1эшъ,къас1омэ сш1оигъу-ц1ыф ц1ык1ур зыхэк1ыгъэ лъэпкъым ыпсэ хэт1агъ.

Сэ адыгэ лъэпкъым сыщыщ.Лъэпкъэу ижъырэм гъогу къин къэзык1угъагъэхэм ащыщ ар.Ащ итарихъ нэк1убгъо пчъагъэ хэт къиным ынэ1у фэгъэзэгъагъэу,зэо мэхъаджэм «ышъо тырихыщтыгъэу»,иц1ыф ц1ык1ухэр пчъагъэрэ рагъэтэкъохыгъэу,исабый ц1ык1ухэм нэпсыр ралъэк1эхэу,ныожъхэм а1эхэр сысыхэу,л1ыжъыхэр амалынчъэ хъугъэхэу.Ары, гъогу къин к1ахь къык1угъ силъэпкъ к1асэ.                                                                                                      

Ары,зэо пчъагъэ ыщэ1агъ сич1ыгу гупсэ.Ау сыд пш1эныя?!Щы1эныгъэм ушэтып1эу ар къыпигъохыщтых.Ау сыд фэдиз хьэзаб зыхэти,ар къызэк1эк1уагъэп,тфэбэнагъ тэ лъэпкъыр,тыкъаухъумагъ тэ тилъэпкъэгъухэм! Ащ фэдиз зытехъык1ыгъэ лъэпкъым ш1улъэгъуныгъэ ин дэдэ гум къыщыфетаджэ.Пчъагъэрэ ащ зэо къиныхэр къыраш1ыл1агъ.Пчъагъэрэ ц1ыфхэм щэ лъэшыр атещэгъагъ.Ау силъэпкъ сэ къэщынэщтыгъэп.

    Кавказ заом л1эш1эгъум къык1оц1  адыгэ лъэпкъым  зэрарышхо рихыгъ.Ц1ыфэу хэк1одагъэр хэмытэу,нэбгырэ пчъагъэ ялъэпкъ ахатхъи, егъаш1эм  зэрысыгъэ ч1ыгужъыр арагъэбгынагъ. Хэгъэгоу зыдащэхэрэм яныдэлъфыбзэк1э гущы1энхэм  фимытхэу илъэс пчъагъэрэ къахьыгъ.Ащ фэдиз мэш1уаем хэтыгъэ лъэпкъым сыдэущтэу сырымыгушхощта!         Хьа1у, сизэхэш1ык1,сиакъыл къизгъахьэрэп сэ ащ фэдэ- сырымыгушхонэу. Сымыук1ытахэу, «сыадыг» с1он амал си1 сэ. Сызщыук1ытахьын и1эп  адыгэ лъэпкъым.Ижъырэм къыщегъэжьагъэу шъхьэк1афэмрэ  ук1ытэмрэ зынэгу к1элъыгъэ  лъэпкъым сыриц1ыф сэ.Нахьыжъхэм  уасэ язытэу, щынагъом  ыуасэ нахьыжъхэмк1э зэхэзыш1ык1ыщтыгъэ купым  сыришыхьат сэ.  Анахь ч1ып1э дахэу  дунаим  и1эм силъэпкъ  ылъапсэ  щидзыгъ.Нэнэжъ-тэтэжъхэр зэрагъэлъап1эщтыгъэ шэнхэм  сыфэзгъэсэрэ ц1ыфхэр хэтых  сэ силъэпкъ.Анахь  гъэсэгъэ ц1ыфхэр зыхэк1ыгъэхэри сиадыгэ   лъэпкъ ары.

                 Сэ  сиадыгэ  лъэпкъ сэгъэдахэ, зэрэсфэлъэк1эу сэгъэк1эрак1э,сырэпагэ  ащ сымыук1ытэу,ш1у дэдэ сэ ар сэлъэгъу. Сыадыг ык1и  ащ  сырэгушхо, сыда п1омэ аферымрэ л1ыблэнагъэмрэ ифэшъуаш ащ. Сыук1ытапх  ык1и сыщынапх ,сыда п1омэ адыгэ пшъашъэр ары ук1ытэмрэ щынэмрэ  зишэныр.

              Сыдигъок1и силъэпкъ адрэ лъэпкъыхэм анахь дэгъоу къахэсэгъэщы.Адыгэ лъэпкъым гъэхъагъэу и1эр бэ дэд. Ар зыпэсш1ын щы1эп. «Сыадыг» с1он амал си1 сэ.

Непэ  бгъэгум дэмык1эу, гур къыфырзэу  зы гумэк1ыгъо  лъэпкъым фэгъэхьыгъэу си1 .Лъэш  дэдэу сыгу хэк1эу къэсэ1о,адыгэ лъэпкъыр т1эк1у-т1эк1оу «зэрэк1одырэр»,тиц1ыфхэм бзэр пыдз зэраш1ырэр,тихэку къабгынэжьэу нэмык1 ч1ып1э зэрэк1ожьхэрэр,хабзэу ти1агъэхэм хэк1ыныгъэ зэря1эр. А гумэк1ыгъохэр  тимы1эхэмэ  лъэшэу сш1оигъу. Адыгэ лъэпкъыр зы бын унэгъо инэу зэхэтыным сэ сык1эхъопсы. Тиреспубликэ ныбжьык1э дахэу ыц1э 1уным сыфэусэ. Лъэпкъ зэфэшъхьафыбэу ащ щыпсэухэрэм зэкъошныгъэр ятамыгъэу зэхэтынхэу сэ сыфай.

Адыгэ лъэпкъым хахъо и1эным лъэшэу сэ сыщэгугъу!

Сфэш1энэу щытмэ, адыгэ лъэпкъым
Дышъэ хьарыфк1э сэ сыфэтхэщт.

 Адыгэ лъэпкъым  сыщыщэу сэ1омэ,

Ынапэ дахэк1э згъэк1эрэк1эщт.

Мурадэу си1эр сэ къыздэхъумэ,

Дэхагъэу щы1эр лъэпкъым фэс1ощт.

Бзыоу  сэ огум сибыбэми,

С1отэщт адыгэм сэ  идэхагъэ.

Тыгъэр къэнэфэу, осэпсыр къехми.

Адыгэ лъэпкъыр сэ згъэдэхэщт.

Силъэпкъ ш1улъэгъоу фэсш1ыгъэм,

Хэты ыгу ц1ык1уи лъызгъэ1эсыщт.