Класс шагы "Шагнын чаазы- Шагаа хуну келди"
классный час (10 класс) на тему

Шагнын чаазы- Шагаа хуну келди»

Сорулгазы:1.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек,        

                            сонуургак эки чанчылдарынга уругларны ооредир.

                           2.Национал оюннарнын чамдык хевирлери-биле

                           таныштырары.

                           3.Сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даянып

                              кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыры.

Дерилгези:Унуп кээп турар база тонуп турар чылдар чуруу, тос-

                         карак, артыш, аъш-чем, тевек, тыва оюннар, улегер

                         домактар.

                                          Чорудуу:

1.Айтырыг – харыы.

-Богун болза бистер Шагаа байырлалын клазывыска байырлап эрттирер дээш мында чыглып келген  бис.

-Уруглар, Шагаа деп чуу байырлал чул кым билирил?

-Кандыг чыл тонуп турарыл?

-Ам чуу чылы кээрил?

-Каш дугаар чыл тонуп турарыл?

-Ам каш дугаар чыл унуп кээрил?

2.Киирилде беседа.

-Уруглар, Шагаа болза чугле тыва чоннун эвес, а бурят, моол чоннарнын эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп турар байырлалы-дыр.Оон-биле кады кыштын чыккылама соогунун часкы хаттар-биле солчурун ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып, ак чемнин элбек болурунун эгезин байырлаары-дыр.

-Чаа чылдын эге айын Ак ай деп адаар, ол сут-биле, суттен кылган чемнер-биле холбашкан.

-Шаг-шаандан бистин огбелеривис эрткен чылдын хир-чамындан, бок-кузурумунден адырлып алыр дээш оонун иштин арыглап, идик-хевин,эжик-дожээн ундуруп арыг харга кактаар, одек иштин арыглап-аштаар турган. Силер база Шагаа хунунде арыг харга идик- хевинерни кактап, андаштанып, арыгланып-аштанып боур силер.

-Шагаада тывалар чугле тыва оюннарны ойнап чораан.

-Уруглар, тыва оюннардан адап корунерем.(уруглар адаар)

-Ол оюннарны 2 кезекке чарар. Биргизи - даштыгаа ойнаар оюннар. Ийигизи – ог иштинге ойнаар оюннар. Ол оюннарны оон ойнаарбис.

-Даштыгаа ойнаар оюннарга чунгулаары хамааржыр. Ону шупту билир. Силер база шагаа хунунде барып чунгулаар силер. Оон оске хендирбе сый шанчыыры, ча адары, баг кагары база тевектээри болур.

-Хол-шыдыраа, буга шыдыраа, даалы, кажыктажыры, чинчи чажырары – ог иштинге ойнаар оюннарга хамааржыр. Ол ышкаш чечен-мерген кижилернин тывызыкка, дурген чугаага, узун тынышка моорейлежири дыка солун.

-Тоолчулар тоолун данны атсы ыдып тура хонар. Аргалыг-ла болза дыннакчылар удувазын кызыдар.

-Ыяк белеткел чокта, ылап Шагаалап алыры болдунмас. Улуг улустун чугаазындан дыннаарга, орта белеткелди чай соолзуредир эгелей бээр. Ынчан олар саржаг, чокпек, ааржы, курут, ээжегей дээн ышкаш суттен кылган чемнерин курлап алыр. А кажан кыштаанга кожуп келгеш, шээр малды олуруп, бода малды соп, оларнын эъдин уужелеп алыр.

-Шагаа хуннеринде тыва улустар бир эки чанчылдыг. Олар ону кырганнарындан, ада-иелеринден салгап, дозеп алганнар.Ол болза, бот-боттарын хундулежип, оглеринче, аал-оранынче чалажыры база мендилежири болур.

-Канчаар мендилежирил? Кым билирил?

                                           (уруглар коргузер)

-Харлыг кыштын соолгу айы тонуп турда,

 Хамык чоннун ооруп-хоглеп байырлаары

 Шагаа келди, амыр-мендээ, ажы-толум!

3.Кол кезээ

1-ги оол: (Дун-Эртине)

-Шагаа, найыр будуузу боор

 Шак бо ойде магаданчыг.

 Аалдар одээн аштап-ширбиир,

 Артыш-шаанак чытталып кээр.

 Ажыл-ишчи улус-чон-даа

 Анаа шагда белеткенир,

 Аъш-чемнин дээжизин

 Ам бо хунде делгеп салыр.

1-ги уруг: (Чаяна)

-Ойнап-хоглеп алыр дээштин

 Оолдар, кыстар чыылган-дыр бис.

 Кажык, тевек, даалы, чинчи (коргузер)

 Хамык чуулдер четчир санныг

 Аалчылар аалдап келзе,

 Аажок-ла хундулээр бис.

Бистиң ѳгбелеривис шаг-шаандан бээр Шагаа кээрге-ле чолукшуп, мендилежир чораан.( чолукшуурун тайылбырлап кѳргγзер).

Шагаа ёзулалдары

      Шагааның эртенинде төрел бөлүктүң эң улуг кижизинге чедип, кадак, белек сунуп чолукшуур. Чолукшуурда, бичии кижи холдарының адыштарын өрү кылдыр, а улуг кижи куду кылдыр сунар. Чүгле ооң соонда кадаан ийи холдап сунгаш, белээн база шак ынчаар хайырлаар.

      Келген кижиге аяк шайны ийи холдап сунарда солагай холунуң адыжын оң холунуң адаанга сөлей аарак тудар.

      Шагаа хүнүнде өгге чаш кижи келген болза, ооң хаваан өгнүң кыс ээзи саржаг-биле чаар. Дөрде хүндүлүг улуска чаш кижини чыттадып алыр.

Ада- ѳгбе бурун шагдан

Айның чаазын уткуп аарда

Оран-таңдаа чалбаргылап

Одун салып,чажыын чажар

Чаагай чаңын кагбаалыңар.

(Артыш кыпсып алгаш-улуг кижи чалбарыыр)

Орлана Шакаанаевна:

Йорээл номчуур.

А) Тывызыкты тывынарам.

1. Дγгдекызаш, мында кызаш,  (дилги)

2. Хендир-биле бурундуктаар Аптарам ишти ак кажыктарлыг.(диш)

3. Хензигие боттуг Чаңгыс чаак сая диштиг.(щетка)

4. Кедер хептиң иези,

     Кежээ кыстың ѳңнγγ чγл?(ине)

5.  Тейи дежик, ишти курттуг (өг).

6. Эртен чанар, кежээ келир (өреге).

7. Өг ишти шупту туткууш (өг хана-карактары).

Б) Улегер домакты тондурер

Саазынга ундурер.

Чашпаанын созу хой (Сайгырактын чини хой).

Эъттин безин чиве ( Эжин чагыын утпа).

Инези чидигде – шевер ( Хачызы чидигде – каас).

Суг корбейн идиин ужулба ( Сураан дыннааш шугулдап болбас).

Сеткилдин бичези херек (Эртемнин улуу херек).

Дунмалыг кижи дыш ( Угбалыг кижи ус).

Эртем чокта ( Эртен база дун).

Ооржу кижи коданчы кижиден коргар ( Тоолчу кижи уйгужу кижиден коргар)

В) башкыларга маргылдаа «Узун тыныш».

Г) Оюн Дурген –харыылар (1 башкы, 1 ооренчи, 1 ада-ие)

- 1 деп чул? (Бир коргенин утпас бе?)

- 2 деп чул? (2 холдап тутса салыр бе?)

- 3 деп чул? (Делегейде 3 дурген: угаан, чырык, карак)

- 4 деп чул? (4 даванныг аът мунупса, четтирер бе?)

- 5 деп чул? (5 салаа-биле чуну-даа кылбас бе?)

- 6 деп чул? (6 чузун малдыг кижини бай дивес бе?)

- 7 деп чул? (Чеди-Хаан сылдыс эжик бажынга кээрге, дан атпас бе?)

- 8 деп чул? (2 аъттын даваннары 8 болбас бе?)

- 9 деп чул? (9 каттангылыг чорза донар бе?)

- 10 деп чул? (10 оолдуг кижи чоргаар болбас бе?)

Бистин кичээливиске идепкейлиг киришкенинер дээш улуу-биле четтирдивис.