Эссе "Мээн тускай өөреникчилерим"
статья

Чогаадыг: «Мээӊ тускай өөреникчилерим»

Бижээни:

Кужугет Хемчик-оол Монгун-оолович.

1-ги категориянын башкызы

Дерзиг-Аксы-2024

«Эргээ өөренме,

Бергээ өөрен».

(Тыва улустун үлегер домаа).

«Эгиттинмейн баар багай чүүлдер, төнмейн баар кызагдалдар чок»,  «Тускай өөреникчилерни анаа школаныӊ байдалынга өөредири болгаш кижизидери дээрге-ле оларнын угааныныӊ сайзыраарынга болгаш байыдарынга дыка эптиг байдал болгаш камгалал-дыр»  деп Сухомлинский бижээн болгай. Мен ол бодалга долузу-биле катчыр мен. «Тускай» ажы-төлдү анаа школаныӊ уругларындан аӊгылааныныӊ ажыы чүл? Олар база анаа төлдер-биле деӊ эргелиг уруглар болгай…

Ажыы-биле бижиир болза, баштай школага одакчылап ажылдап чордум. Ѳөм иштиниӊ «черле шору-дур сен, өөренип көрем» деп ыйыдыышкын деткимчези-биле Новосибирскиниӊ башкы университедин бот-өөредилге-биле доозуп, «Олигофренопедагог» деп мергежилди чедип алдым. Ол башкы эртемни чедип алган чедиишкиним мээн чоок улузумга – авамга, өөм ишти эжимге, ажы-төлүмге база улуг өөрүшкү болган.

Ажылдыӊ баштайгы үелери нарын турбуже, башкы ажыл меӊээ улуг сонуургалды оттурган. Кандыг-даа төлдүӊ өөрениринден чалгаарай бээр үелери тургулаар, а кадыы кошкак аарыг уругнуӊ өөрениринге оон-даа берге байдал тургустуна бергилээр. Ынчалза-даа бодум хуумда «онзагай тускай» өөреникчилеримни кээргээринин орнунга өөренир,  чурттаарынга күзелин, чүткүлүн оттурар, азы өскээр чугаалаарга, «эргээ өөренме, бергээ өөрен» деп тыва улустун үлегер домаанда ышкаш кандыг-даа бергелерге торулбазынга чанчыктырар деп сорулгалыг мен.

XXI-ги чүс чылдың шалып агымындан чыда кагбайн, өөредилге шугумунда чаартылгалар-биле деңге чорууру – мээң база бир сорулгам. Ниити өөредилгениң федералдыг күрүнениң стандарттарынга хамаарышкан билиг бедидер курстарга алган чаа-чаа билиглер бөгүнгү ажылымга бир чаартылганы берип чоруур. Онзагай, тускай өөреникчилерни өөредиринге Россиянын аӊгы-аӊгы  методистериӊ, олигофренопедагогтарнын арга-дуржулгазынга даянып, методиктиг сүмелери ажылымга дузалап чоруур.

Дерзиг-Аксы суурнуӊ интернат-бажыӊында кадыыныӊ байдалы кызыгаарлыг уруглар чурттап турар. А суурнуӊ ортумак школазыныӊ башкылары оларны өөредир сорулгалыг барып, кичээлдедип турар.

Мээӊ «тускай» өөреникчилерим – Арслан болгаш Белек. Арслан биле Белек өскелерниӊ ажы-төлү дег чаш кижилер. Олар анаа эвес, а «тускай» оолдар. Бодум ада кижи болганымда оларның өөредилгеге база  чуртталгага сонуургалын көдүрер дээш хүн бүрүде өөрүүрге өөрүп, чедиишкиннери дээш сагышсырап, ажылдап чоруурум таварылга эвес. Ниитилелге өскелер-биле деӊ эргелиг кижилер болзун дээн сеткилим, бодалым ол. Ѳөредилге кичээлдерден аӊгыда, чон аразынга боттарын шын алдынар, эки болгаш багайны ылгап билир кылдыр кижизидерин кызып чоруур мен. Чурттап турар суурувустуӊ чараш черлеринге кады агаарлап, долгандыр бойдусту хайгаараары – мээӊ тускай оолдарымныӊ улуг күзели. Кичээлде саазынга өӊнүг чуруктар чуруп, үжүктер бижип олурда көөрге, ажылче ханызы-биле шымны бээрлер. 2024-2025 өөредилге чылында, сентябрьдан Арслан, Белек кижизидикчи башкызынга үдеттирип алгаш, школаже кээп өөренип эгелээнинге өөрүвес арга чок. Оолдарныӊ школа соонда  карактарында өөрүшкү кыптыккан чедип келир апарганын тус черниӊ интернаттыӊ ажылдакчылары эскерип, чугаалап турарлар. Олар оюнзак, бичии-даа каржы сеткил чок. Чаӊгыс сөс-биле чугаалаарга,  кем чок төлдер-дир ийин. Школаныӊ өске өөреникчилери-биле бир деӊге чапсарларда ойнап, столоваядан изиг чем-биле чемненип турарлар. Мээн тускай өөреникчилеримге школавыста өске ажы-төл энерел сеткили-биле дузалажырлар. А чамдык ийи–чаӊгыс доскут тенек оолдар эпчок кыннып одап, идипкен-даа таварылгалар тургулай бээр. Ынчап барганда, оолдарны эптежип алырынга дузалажыр-дыр мен. Боттары дээш туржуп билиринге сургай-даа бээр мен. Ол база амыдыралдыӊ оруунга туруп кээр байдалдар-дыр. Кезээде оларны кээргеп чоруур улус база турбас-ла болгай. Оол уруг эр шинчилиг болганы дээре деп бодаар мен. Эр кижи өг-бүлениӊ, төрээн чурттуӊ камгалакчызы болур дээрзин мээӊ тускай сургуулдарым Арслан биле Белек школа доозуп тура, ыяк билир апаар боор дээрзинге идегелим бар. Өөреникчи назынындан-на келир үеде бодунуң шилээн орун часпас, хүн бүрүде бодунуң ажыл-амыдыралынга шын сорулгаларны салып, бодунуң чуртталгазының чедер-четпестерин хайгаарап, эдип ап, бодунга таарымчалыг түңнелдерни үндүрүп ап шыдаар хамааты кижилерни кижизидип алыр аргалыг бис. Тускай өөреникчилерни  үе-чергезинден  аӊгылавайн өөредир болза кайы-даа таланыӊ ажы-төлүнге кижизиг болурунга таарымчалыг деп бодаар мен.

Бодумнуӊ бодалымны сураглыг педагог Ш.А.Амонашвилиниң сѳстери-биле доозуксадым: «Башкы, чырык херелдерин харам чокка чажып турар хүн дег бол, кижизиг сеткилди сайзырадырынга ажыктыг, чемиштиг хѳрзүн дег бол, ѳѳреникчилериңниң чүгле угаанынга эвес, эң-не кол чүве билиглерни оларның чүректеринге, угаан-бодалынга тарып каг!».