Нерән туурулсн хальмг бичәч
творческая работа учащихся по литературе (9 класс) на тему

Хальмг Таңһчин сурһуль-эрдмин, сойлын

болн номин министерств

МКОУ Городовиковск балһсна 3-гч тойгта  дундын школ

Нерән туурулсн хальмг бичәч

            (Балакан Алексейин  85  җилин өөнд)  

                                                        Күцәснь: Зунгран Айса

                                                               Городовиковск балһсна 3-гч                            

                                                                 тойгта дунд школын

     9 - гч классин сурһульч

  Багшнь:  Бадмаева Н. И.    

Городовиковск балһсн

2013 җил

      Лу сарин туршарт мана таңһчд хальмг бичәчин Балакан Алексейин 85 җилин өөнд нерәдсн керг-үүлдврмүд өргнәр давҗана.

      Би бас эн Хальмг Таңһчин нертә бичәчин тускар ухан-тоолврарн хувацхар бәәнәв.

      Балакан Алексей - Әрәсән ачта көдләч, Хальмг Таңһчин О.И.Городовиковин нертә Государственн мөрән лауреат, хальмг улсин цол зүүсн бичәч.

       Хальмг улсин нертә бичәч Яндһа Мацгин нутгт , Шикрт хотнд миңһн йисн зун хөрн нәәмдгч җилин лу сарин арвнд төрсмн.

       1957 җиләс авн үүдәврмүднь барлгдла. Тедн дунд «Аав», «Мана цагин баатр», «Шуурһнд» келврмүд, «Һурвн зург», «Алтн бумб», «Зарһим эврән кетн», «Залу зөрг»,» Элст деер мандлсн одн», «Арвн һурвн өдр, арвн һурвн җил» үүдәврмүд бичсмн.

       Балакан Алексей - шүлгч, түүкч болн драматургч. «Түрүн ишкдл» очеркәр литературин хаалһан бичәч эклсмн.

   «Экин зүркн», «Иткл», «Правительствин даалһвр», «Дурта частр», «Алтн зул - илвтә цецгә» наадд бичсмн.

      1963 җилд «Һурвн зург» түүкнь «Юность» журналд барлгдсмн. Тер цагас авн бичәчин нерн олн умшачнрт темдгтә болсмн.

      Би Балакан Алексейин бичсн «Һурвн зург» түүкин тускар бичхәр бәәнәв. Эн түүк нанд йир икәр таасгдв, бичкн  Борян  җирһл  мини  уханас һархш. Көвүнә зөрмг, баатр йовдлнь  нанд өврмҗ болн үлгүр.

      1941 җилд мана орн-нутгур һалзу болн күчтә хортн-фашистнр дәврв. Теднәс әәмшгтә хортн урднь үзгдәд уга билә. Төрскән харсгч Алдр дән эклснә хөөн, цуг Советск Союзин олн келн-әмтн көгшн баһ уга - цуһар эврәннь һазран харсхар фашистнрин өмнәс боссмн.

      Эн түүкт дәәнә цагт болҗасн  йовдлын тускар бичәч Балакан Алексей бичҗ. Әмтн ик түрү- зүдү үзҗ бәәсн цаг. Тер бийнь ик баһ уга мана советин орн-нутгин улс хортан, фашистнриг дархар цань уга күчтәһәр көдлмшән кеҗ, дәәнд нөкд болҗасмн.

  Төрскән харсгч Алдр дәәнә цагт орн-нутган, Төрскән харслһн, өшәтнрәс сулдхлһн - цуг  келн - әмтнә һол төрнь бәәсмн.

   Бичкн хальмг көвүн Боря, гемтә һанцхн эктәһән киитн Сиврин һазрт бәәцхәнә.Бичәч Сиврүр туугдсн хальмг өрк - бүлин бәәдл - җирһл үзүлнә. Эн бүл ик түрү үзҗәсмн. Борян эцкнь дәәнд йовна, кесг сар зәңг уга. Көвүнә бәәсн һазрнь - төмр хаалһин станц.

       Төрскән харсгч Алдр дән дөрвн җилдән болҗана. Догшн фашистнриг мана церг хамх цокад, төрскн һазрас көөсн деерән,

талдан чигн орн-нутгудиг фашистнрәс сулдхна. Төрскән харсгч

Алдр дән 1945 җил хөн сарин 9 мана диилврәр төгсв.

      Болв диилвр амрар ирсн уга-эн күчтә, сүрхә дәәнд олн әмтн әмнәсн хаһцв. Борян эцк бас дәәнәс ода күртл ирәд уга.

       Боря өдр болһн станцур ирәд,  дәәнәс хәрҗ йовсн поезд күләһәд, эцкән  тосна.

 Көвүн  салдсмудт билг - эрдмән үзүлхлә,тедн Боряла хот - хооларн хувацдг  болв. Салдсмуд көвүг селгәдәр сүүһәснь авч өрглдәд, вагон талан дахулҗ одад, вещмешокасн цаһан шикр, хатасн өдмгин тасрхас өгдг болв.

Боря урдк кевтән, өдр дуталго станцур ирәд, эшелон болһнд эцкән тосна.

      Поезд йовҗ одсна хөөн, көвүн кесгтән ардаснь хәләһәд, гейүрәд зогсна.

Эн станц деер Боря Бадмла-баахн зурачла таньлдна. Бадм кесг дәкҗ Боряг һаза  даарсиг үзәд, көвүнд зовад, көдлҗәсн улан шуһудан  орулад, һалын өөр сулһад күүнддг билә.  Цогц - махмуднь дуладхднь халун цә өгдг болв. Энд Бадм  Боряд сүв- селвгән өгдг, тусан күргдг билә.

  Бичкн  Боря  Бадмд  йир өөрхн  күн  болв. Салдсмудын өгсн бор көрсн ноһан өңгтә киилгүдәс экнь шинәс киилг, шалвр көвүнд уйҗ өгв.

Халас тәвлһнәс хатурад, зузарад одсн күлтиг экнь үлдсн эдәр һарлдҗ өгв.

       Боря ода йоста бичкн салдсин өңгтә болв. Дәәнә эшелон ирхлә, көвүн салдсмудт күртҗ өгхш, цуһар селгәдәр теврәд, ээм деерән суулһад, авад йовад йовцхана.

       Борян дуулсн дуд өдр ирвәс, көг орулсн мөрн хуурин дун һарад цеврдҗ, цеңңәд бәәв. Бииләд орксн цагтнь олн зүсн эрдм үзүлгднә. Нег дәкҗ станцд севгр шар үстә орс бичкн күүкн ирв. Боряд салдсмудын өгчәх өдмгин тасрхас үзчкәд, дала улс дотр зогсҗасн күүкн шүлсән дару-дарунь зальгад бәәв. Көвүн күүкиг үзв. Күүкнлә  Боря таньлдад, күүкнә нүднәс һооҗсн нульмсинь арһул арчад, дорваһан уудлад, күүкнд дотраснь өдмг, шикр һарһҗ өгв. Боря олсн хот-хооларн ода һанцхн экән асрх биш, хотан эргндән бәәсн өнчн-өвү улст күртәдг болв.

       Борян эк Шарка хотын күчәр  эдгв. Нег өдр бичкн күүкн төмр хаалһ деер бәәсиг Боря үзнә. Поезд дәврәд аашна, күүкиг дәврн гиҗ йовна. Тегәд Боря удан ухаллго күүкиг хаалһас авч һарна, зуг бийнь ик күчтәһәр поездәр цокулна. Терүнәс көлтә көвүн өңгрнә.

Бичкн көвүн орс күүкиг үкләс харсч авад, бийнь әмән өгнә.Боря йир цаһан седклтә бәәсмн. Бийнь түрү бәәсн болвчн, әмтнд, кенд болвчн, кү йилһл уга дөң болх саната. Эн бичкн көвүн баатр йовдл һарһна. Эн көвүнә зөрмг йовдл олн умшачнрин зүркиг авлсмн, нернь туурсмн.

      Бадм Борян хавтхас зурсн һурвн зург һарһв.

Түрүн зургнь иим: «Тег. Бамб цецг. Толһан цаад бийәс ик шар нарн мандлад һарчана. Теңгрт хан һәрд нисҗәнә».

      Эн зургуд хәләһәд, шинҗләд бидн медҗәнәвидн. Боря көвүн хальмг теегтән дурта бәәҗ. Хальмг теегән санад эн зург зурҗ. Күн болһн эврә төрскн һазрта. Күн болһн тер һазртан эңкр, дурта. Борян Төрскн һазрнь - хальмг тег. Эврәннь эңкр теегән хальмг көвүн  альд бәәвчн, йовчн сандг бәәҗ, мини эңкр һазрм - хальмг тег, гиҗ бичкн Боря зургтан зурсн бәәдлтә.

      Хойрдгч зургтнь: «Салдс зурата, терүг бичкн көвүн тосад гүүҗ йовна. Теднә цаад бийднь өндр гер деер улан туг делсҗәнә». Эн зургт Боря эцкән зурҗ.

Дәәнә түрүн өдрмүдәс авн Борян эцкнь эврә дурар дәәнд йовад, әмн-цогцарн төрскән харсв. Бичкн көвүн  мана церг фашистнриг дииләд, диилвр бәрхиг үнн седкләрн иткнә. Эцкән герой нертә ирх гиҗ күләнә. Боря йир зөрмг, баатр көвүн бәәҗ, Боря эцкдән йир дурта бәәснь эн зургас медҗ болх.

      Һурвдгч зургтнь: Ик толһата күн зогсҗана. Һартнь кисть бәәнә. Өөрнь бичкн көвүн биилҗәнә».

      Эн зургт Боря үүрән, Бадмиг зурҗ.   Бадм Боряд йир өөркн, дурта, итклтә күн бәәҗ. Бадмиг үүрән гиҗ тоолад, көвүн эн зург зурсн бәәдлтә. Эн һурвн зурган Боря эцкдән нерәдәд, Бадмд  өгнә, биинь баатр йовдл һарһад өңгрнә. Борян эцк дәәнәс хәрҗ ирсн уга,тегәд дәәнә сумин ә көвүнә зүркнә өөр һарсн уга. Борян җирһлд дән бас ик зовлң авч ирв.Тегәд тер һурвн зургиг Бадм арвн долан җилин туршарт йир  эңкәр хадһлҗ йовсмн. Эн седклдән үнтә, тааста һурвн зургиг Бадм дәкн - дәкн һарһҗ авад, кесгтән ширтҗ хәләһәд, зогсдг бәәсн болх .Баахн наста, ахр җирһлтә итклтә үүрән санад оркхлань, Бадмин зүркнь урсад зовадг болдгинь, би медҗәнәв. Юңгад гихлә тиим ахрхн көвүнә җирһл, маднд бас йир һундлта. Боря әмд үлдсн болхла, дәкәд кедү күүнд тусан күргҗ, сән -сәәхн керг, йовдл күцәҗ йовх билә!Ямаран ик тоомсрта,Төрскндән итклтә үрн болх бәәсмн , гиҗ би саннав.

     Эн көвүнә зөрмг, баатр йовдл бидн кезд чигн мартшговидн.

Миниһәр болхла, Боря баахн наста болвчн, һарһсн зөрмг өврмҗтә йовдлнь «Җаңһрин» баатрмудын кеҗ, күцәҗ йовсн кергүдлә дүңцүлҗ болхмн. Бумбин орна баатрмуд ямаран догшн, күчтә хортн дәврсн болвчн, теднәсн әәдго, хооран цухрдго.Дәәсн ямаран догшн сүркә болвчн, баатрмуд кесг зөрмг йовдл һарһад хәәртә орн - нутган харсч авдмн. Баатрмуд Бумбин оран харсхин төлә әмән хармнхш, олн - әмтнә байрта җирһлин төлә хортнла дәәлднә, тедниг диилнә.                         Боря бас ик хурдн поездәс әәлго,бичкн күүкнә җирһлин төлә, эврәнә җирһлән өгсмн. Эн бичкн хальмг көвүнә кесн зөрмг йовдл ик күчтә баатрин йовдлла әдл. Боря маднд үлгүр болҗана, бидн бас чаңг - чиирг, эрүл -менд, бат күчтә, көвүнлә әдл зөргтә , юмнас әәдго әмтн болх зөвтәвидн.

   Әмән өгсн, бичкн орс күүкиг үкләс харссн, терүнд җирһл белглсн хальмг көвүнә зөрмг йовдл санхла, мана седкл урсна, зовна.Көвүнә цаһан седклин һал мөңк һалд хүврәд, нанд, мана баһчудт тер һалын герл сарул, сәәхн җирһлин хаалһ заана. Эн Борян җирһл маднд гүн философск,  патриотическ болн интернациональн сурһмҗ өгчәнә. Өдгә цагин баһчуд ах үйнрән дураҗ, теднәс үлгүр авч, кесн кергән сәәнәр күцәҗ, Төрскн һазртан, орн-нутгтан тоомсрта улс болхд тусан күргнә. Маднд өссн - боссн һазран , төрскән дурлх, хәәрлх, харсх сурһмҗ өгнә.  Төрскән бидн деелгрүлх, сәәхрүлх зөвтәвидн. Мана орн-нутгин олн келн улс хоорндан ни-негн бәәх зөвтә.

       Дәәнә туск төр кезәдчн бөкшго, чинрән алдшго. Төрскән харсгч Алдр 1945 җил хөн сарин йиснд мана цергчнрин диилврәр төгсв. Тер Диилврин өдрәс олн җилмүд давв. Болв эн дән кезәдчн мартгдшго: мана олн-әмтн то уга туурмҗта йовдл һарһв, кесг сай күн әмнәсн хаһцв.

   Нарт-делкәд дә уга кеҗ, оньдинд төвкнүн, ни-негәр цуг келн улс болһн бәәхиг бичәч Балакан Алексей дурдҗана.Хальмг литературин, сойлын өслтин төлә эн әрүн седклән тәвҗ йовсн күн.

Кесг цаг давв чигн, Балакан Алексейин бичсн үүдәврмүд умшачнр дурлҗ, соньмсҗ умшх, гиҗ би саннав, юңгад гихлә, бичәчин үүдәврмүд гүн уха медрл өгнә, әмтиг сарул, чик хаалһд орулна.Хальмг болн Әрәсән бичәчнрин зергләнд Балакан Алексей ончта орман эзлсмн.

    Бадмин Алексейин бичсн «Һурвн зург» оньчта соньн түүк кесг орн-нутгудын келнд орчулгдв. Бичәчин нерн делкәд туурв, мөңкрв. Эн түүкиг кесг - кесг үйин баһчуд соньмсҗ , дурлҗ умшх ,теднд кергтә болад бәәх, гиҗ би тоолҗанав.