Открытый урок «Хальмг келн очр мет»
план-конспект урока (7 класс)

Кичәлин төр:  «Хальмг келн очр  мет».

Кичәлин күцл:

1. Нөкцл үүлдәгчин тускар авсн  күүкдин медрлинь сергәҗ тодлулх. Нөкцл үүлдәгчсиг келлһндән, бичлһндән чикәр олзлдг, бичдг дасхх.
2. хальмг утх-зокьлын үүдәврмүдәр дамҗҗ сурһульчнрин келлһнь өргҗүлх.                                                           шинҗлх.

     3. Эврәннь бәәсн һазр усндан, төрскн келндән дурта болх, эргндкән харх,

            төрскнч седкл зүүлһх.

Кичәлин дөңцлмүд:  Онц ахр тольмуд болн таблицс (күн болһнд),  компьютер (слайдс үзүлх), онц  даалһврмуд,

магнитофон («Байрин айс», даалһвр күцәсн  цагт).

Кичәлин йовуд.

1. Кичәлд белдлһнә агчм.

- Мендвт, күүкд!

- Мендвт багш!

-Суутн. Эндр цугтан бәәнәт. не, сән, ода келлһән ясад, цуһар хальмг әс давтхмн (күүкд 1 слайдт бичәтә дарҗңгуд , үлгүрмүд  умшцхана).

2. Не, сән. Ода  ямаран  җилин цаг?

 - һаза  үвлин цаг. (3 слайд)

- Э, үвлин сармуд келтн?

-Түрүн болҗ- Бар, цааранднь- Туула, аш  сүүлнь - Лу болна.(3 слайд)

-Сән. Һазак теңгрин бәәдл шинҗлтн?

- Эндр һаза… (күүкд теңгрин бәәдл шинҗлҗәнә.) (4слайд)

III/     Эн мана кичәлин дуудвр : (5слайд)

«Кен ахан кундлн келдг,

Кетркә  баһчудан тевчн келдг,

Эвтнь тәвәд еңсгәр келдг,

Эйлдг, һольшг хальмг келн.».  

Тегәд,  «Хальмг келн» гидг  шүлгин түүрвәчин нернь  келтн?

- Эн шүлгиг бичснь- кетркә билгтә хальмг шүлгч Калян Санж. Эн  1905 жилин туула сарин 2 шинд Баһ Дөрвд нутгин Цаһан Нур хотнд (ода Октябрьск района Цаһан Нур селән) төрсмн.

- Мел чик. Эндрк мана кичәлин төр: «Хальмг келн очр  мет».

Девтрмүдән секәд, эндрк өдрин диг-дара болн кичәлин төр бичҗ авцхатн.

(күүкд бичҗәнә).

Күүкд, ода  слайд  хәләтн, эн зәңгст эндү бәәхлә чиклтн.

(бичмр көдлмш). (6-7 слайдс)

IV. -   Йир сән. Мана хальмг келн йир өргн, гүн. Тегәдчн энүг  дорҗ гидг сәәхн чолунла дүңцүлҗ болх. Тер юңгад гихлә, олн талта одн мет, шанан болһн гилвкәд, йилһрәд бәәнә. Терүнә нег шанань хальмг келнә грамматик болна. Эн чикәр келдг , бичдг дасхна. Грамматикин олн неҗәлтәс авад хәләхлә: бәәлһнә нерн, чинрлгч  нерн, үүлдәгч… Үүлдәгчин сүүрәс шишлң залһлтсар дамҗад бүрддг келлһнә хүвинь яһҗ нерәддг билә?    

- Эн келлһнә хүвиг нөкцл үүлдәгч гиҗ нерәднә.

- Нөкцл үүлдәгч кедү янзта болна?

- Нөкцл үүлдәгч тавн янзта.

V. -Ода цугтан  иим даалһвр күцәхт (8слайд) («Байрин айс»)

- Тегәд, эн цуг тоот хальмг утх-зокьлын ямаран әң?

- Эн цуһар амн-урн үгин зөөр.  

- Сән. Дәкәд  эн келлһнә хүв Хальмг  улс амн-урн үгин зөөр үйәс үйд хадһлад, чееҗлҗ, әмн- судцарн урсхаҗ, зүркндән эңкрлҗ бәәдг.

Физминутк давуллһн.

Эзн Богд Җаңһр хан

Эргндкән ширтәд хәләнә.

Барун талагшан хәләһәд,

Байн Күңкән Алтн Чееҗлә мендлнә.

Зүн талагшан хәләһәд,

Зөргтә Арг Улан Хоңһрла мендлнә.

Деегшән хәләһәд, Деедс Бурхндан зальврна.

Дорагшан хәләһәд, һазр – усндан зальврна. (9 слайд)

- Йир сән. Цааранднь. Дарук цугтан кех даалһвр. (10 слайд) (нег-негнәннь даалһвр хәләҗ  хаҗһрнь чиклх(взаимопроверка)  ). (неҗәдәр босад умшллһн)

Онц даалһврмуд:

(Бәәрндән)

1-гчнь:Үвлин амрлһна өдрмүдт манад мини таньл күүкн Аюна гиичлҗ ирв. Эн Бурятьд бәәнә. Би гиичдән Элстин сонҗлтс үзүлхәрн, тодрха кевәр теднә тускар келҗ өгүв.

Сити-Чессүр өөрдчкәд, Аюна йир икәр өврв:

- Ю-у, яһсн сәәхн гермүдви! Энчн теегин җирлһн болвзго?!

- Уга, җирлһн биш. Эн делкәд ор һанцхн Шатрин Балһсн, Таңһчин 7 өврмҗин негнь. (Нөкцл үүлдәгч ниицҗәх үгмүдтәһинь салһҗ бичх.)

(Самбрт)

2-гчнь: Бата школасн ирәд, ээҗдән соньн зәңг келв: «Ээҗ, ээҗ, эндр мадн кичәлмүдин хөөн үлдәд, Цаһан сарин нәәрт белдвр кевүвидн». Багш Кермн Боваевна маднд даалһвр өгв: Цаһана туск дуд дуулад, би биилх. Дорҗ Айса хойр цаһана боорцгудын тускар келҗ өгх. Бембин аав нәәрт ирәд «цаһаллһн» гисн авъяс маднд цәәлһн бәәҗ үзүлх. (Нөкцл үүлдәгчин залһлтсинь темдглх.)

3. Кичәлин ашлвр:

Ода тадн деед сурһулин номтнр болхт  2багд  хувагдад, иим марһа давулхмн. Бичәчнриг соңсч, теднә келснәс нөкцл үүлдәгч йилһәд бичтн. Кенә баг олар бичҗ авхла, диилх.

        (11-14-гч слайдс).

Ашнь һарһлһн.

- Үүлдәгчин сүүрәс шишлң залһлтсар дамҗад бүрддг келлһнә хүвинь яһҗ нерәддг билә?    

- Эн келлһнә хүвиг нөкцл үүлдәгч гиҗ нерәднә.

-Тегәд, күүкд нөкцл үүлдәгч кедү,  ямаран янзта болдг?

- нөкцл үүлдәгч тавн , янзта болдг, эннь: ниилүлгч, хувагч, түргн, тулгч, бооцгч

-Э, мел чик. нөкцл үүлдәгчин янзсин сурврмуднь, залһлтсинь заатн?

-  Яһҗ? Яһад? Яһн? Яһтл? Яахла?

-    -җ(-ч), ад(-әд), -н, -тл, -хла( -хлә), -вас (вәс)

- Йир сән.  Эн таблиц тана цуг келсн тоотар бүтәтә. Тана ширә деер ахр толь болн таблиц бәәнә. (15-гч слайд)

Нөкцл үүлдәгч

V. Геерин даалһвр.

Күнд: «Хальмг келн» гидг төрәр нөкцл үүлдәгчс олзлад,  ахр келвр тогтах.

Дунд:  315-гч дамшлһн.

Амр: авх, бичх, соңсх гидг үгмүдиг нөкцл үүлдәгчд хүврәх.

Янзнь: дуулх-дуулҗ, дуулад, дуулн, дуултл, дуулхла, дуулвас,

VI.Темдг тәвлһн. (Сәәнәр көдлсндн ханлтан өргәд, йөрәл келх).    

        Олзлгдсн литератур:

1.  Хальмг келн 6-7 класс  7-гч һарц. Бадмин бата, Харчевникова Роза, Ченкалин Александра. Э, 1996җ.

2.  Хальмг кел болн литератур даслһна методическ һардвр 5-11 класс, Босхомджиева Н.Д. Э, 2007г.

3.  Келлһ өргҗүллһн. Көдлмшин девтр.  5-7 класс. Хейчиева Э.Г. Э, 2008г.

4.  калмыцко-русский словарь, Э, 2004г.

5.  Карта писателей Республики Калмыкии. Из опыта работы учителя калмыцкого языка и литертуры Окнеевой Т. Е. 6. «Байрин айс» көгҗм.

Күн болһнд өггдх материалмуд

Герин даалһвр.

Күнд: «Хальмг келн» гидг төрәр нөкцл үүлдәгчс олзлад,  ахр келвр тогтах.

Дунд:  315-гч дамшлһн.

Амр: авх, бичх, соңсх гидг үгмүдиг нөкцл үүлдәгчд хүврәх.

Янзнь: дуулх-дуулҗ, дуулад, дуулн, дуултл, дуулхла, дуулвас,

Толь:

нөкцл үүлдәгч - деепричастие

ниилүлгч- соединительное

хувагч- разделительное

түргн- слитное

тулгч- предельное

бооцгч- условное

залһлт- суффикс

үг-зүүһин йилһлт- морфологический разбор

янз- залог

диглән-система

шанан-грань

дорҗ чолун- камень алмаз.

сүүр- основа

        Онц даалһврмуд

                                                      1-гчнь: (Бәәрндән)

Үвлин амрлһна өдрмүдт манад мини таньл күүкн Аюна гиичлҗ ирв. Эн Бурятьд бәәнә. Би гиичдән Элстин сонҗлтс үзүлхәрн, тодрха кевәр теднә тускар келҗ өгүв.

Сити-Чессүр өөрдчкәд, Аюна йир икәр өврв:

- Ю-у, яһсн сәәхн гермүдви! Энчн теегин җирлһн болвзго?! (Нөкцл үүлдәгч ниицҗәх үгмүдтәһинь салһҗ бичх.)

2-гчнь: (Самбрт)

Бата школасн ирәд, ээҗдән соньн зәңг келв: «Ээҗ, ээҗ, эндр мадн кичәлмүдин хөөн үлдәд, Цаһан сарин нәәрт белдвр кевүвидн». Багш Кермн Боваевна маднд даалһвр өгв: Цаһана туск дуд дуулад, би биилх. Дорҗ Айса хойр цаһана боорцгудын тускар келҗ өгх. Бембин аав нәәрт ирәд «цаһаллһн» гисн авъяс маднд цәәлһн бәәҗ үзүлх. (Нөкцл үүлдәгчин залһлтсинь темдглх.)

МБОУ Элст балһсна  « Очра Номтын нертә нәәмдгч тойгта дундын школ»

Ил кичәл төр:

« Хальмг келн очр мет»

                       Белдснь: хальмг келнә багш

                                                       Леляева Саглара Юрьевна

Элст-2011.