"Хоглуг ог" (праздник "Шагаа")
методическая разработка

Тыва национал Шагаа байырлалы: «Хөглүг өг».

Сорулгазы: Улустуң аас-чогаалының жанрларын таварыштыр уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыр болгаш төрээн дылынга ынак болурунга, чараш мөзү-шынарга, бот башкарлып билиринге болгаш тыва чоннуң культуразын, езу-чанчылдарын хүндүлеп, үнелеп, мерген угаанныг болурун билиндирип кижизидер.

Дерилгези:  дерип каан өг ишти, компьютер: презентация «Шагаа байырлалы», тыва аялгалар: хоомей, сыгыт, «Аяк шайым»,  «Бистин Тыва», ленталар баглаар кургаг будук, плакаттарда бижээн үлегер-домактар, хана солуннар «Шагаа-биле!».

Чорудуу:

1. Киирилде  кезээ:

Сыгыт-хоомей аялгалары ырлап турар:

Башкарыкчы1: Экии, уруглар, хундулуг аалчылыр! Бистин кежээнин хоглуг оонче силер бугудени чалап тур бис.

Башкарыкчы2: Эргим уруглар болгаш аалчылар, силер бугудеге амыр! Шагаа байырлалынче силер бугуденини чалап тур бис.

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээни чуу-даа чуве

Чуму – биле арыг ак боор.

Аяс дээр-даа ак-кок оннуг

Аал чурт-даа ак хар хептиг

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчур

Танцы «аяк шайым»  (огнун уруглары: аалчыларга шайын кудар)

2. Кол кезээ

Башкарыкчы1: Медээ  «Шагаа  деп  чул?» (презентация)

Башкарыкчы2: Шагаа найыр будуузу боор

Шак бо огнун магаданчыын

Аалдар одээн аштап ширбээн

Артыш шаанаан айдызап кээр

Башкарыкчы1: Ада-огбе бурун шагдан

 айны чаазын уткуп аарда,

Оран тандаа чалбарыглылап,

Одун салып, чажыын чажар

Эне: (Тос - карак – биле 4 чукче шайын чажып, оргуп, йорээр)

Соок чепсек ынай турзун,

Чолдуг шылгал бээр турзун!

Аарыг аржык ынай турзун,

Аас-кежик бээр турзун! Оршээ!

Кыраан кижи дыштыг орзун

Кылык кижи оожургазын.

Нугул хоптар унмес болзун

Унер унуш сагланназын! Оршээ!

Артыжанып. Айдызаныр. 

Башкарыкчы1: Бис  бо шагаа будуузунде «хоглуг огге» келгенивис эки болуп тур.                                                                                                                          Оореникчи   Хоглуг огге чыглып келгеш

Хоглээлинер ойнаалынар

Мага хандыр хоорежип                                                                                        Баштактанчып,  дыштаныылы.

Аяк шайны аартап ора

Аъш-чемден чооглап ора

Озуп орар салгалдарнын

Моорейин унелээли.

Танцы-самдан эгелептээлинер, уруглар. («Бистин Тыва»-танцы)

Башкарыкчы2:

 - Тыва улустун аас-чогаалынга чүлер хамааржырыл?

- Бо «Хөглүг өгге» бистер хөглээр, ойнаар, тывызыктаар, дүрген чугаалар чугаалап, чеченнежип - тыва улустуң аас-чогаалының хевирлеринге мөөрейлежир бис.

Башкарыкчы1:                                                                                                                         «Өг» - дээрге бистиң ада - өгбелеривистиң чурттап  чораан  оран-савазы дээрин билир бис.

Амгы уеде база ыдыктыг оран-сававыс.

1-ги  моорейивис«Тывызыым дытта, тоолум дошта»  огге хамаарышкан        

 «ӨГ – ЧУРТТААР ЧЕР»

1. Чазын чурттаар чер (чазаг).

2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).

3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).

4. Өг шывар кылын материал (кидис).

5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).                                                           6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).                                                                                        

7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).

Башкарыкчы 2:                                                                                                                          

Башкы  буду майыжаңнаан, соңгу буду шоюжаңнаан. (Койгун.)

Көк буга чер чыттап маңнады. (Бөрү.)

От-көс шынарлыг, оюк-дежик шокарлыг. (Дырбактыг.)

Калчаа далай ыыттыг, казыра дег боттуг. (Сыын.)

Доора майтак майыктыг, дозур далчыр карактыг. (Кодан.)

Шилир-шилир чоруктуг, башка саадаар чолдуг. (Киш.)

Хоолургактың холу чолдак, чиктигбейниң читкези калбак. (Алак-таагы.)

Сарыг-аскыр сайт диди, сарыг довурак бурт диди. (Өрге.)

Дүгде кызаш, мында кызаш – дүгү кызыл, боду кызыл. (Дилги.)

Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг, аңдарлыңнаан арынныг. (Адыг.)

2-ги моорейивис «Узун тыныш»,  3-ку морей «Дурген чугаа»

Бир бала                                                          Бир кижи

Ийи бала                                                         Ийи кижи

Уш бала                                                          Уш кижи

Дорт бала                                                       Дорт кижи

Беш бала                                                        Беш кижи

Алды бала                                                     Алды кижи

Чеди бала                                                      Чеди кижи

Сес бала                                                         Сес кижи

Тос бала                                                         Тос кижи

Он бала ….                                                    Он кижи …

4-ку моорей «Кожамыкка кончуг-ла бис!»

Башкарыкчы2: 

Орук улузу чугаалажып хөөрээр

Чорук улузу ырлажып хөөрээр

Ада-өгбелеривистиң  ырлажып  чорааны

Аян ырларындан бадырыптаалыңар.

- Аалдарнын оолдар, уруглары кожаңнарга маргыжар бис бе?

(кайызы мурнай туруптарыл –тиилеткен боор).

5-ки морей «Үлегер домактар»

Белеткээр чүүл: үлегер домактар дизии (далашкан күске сүтке дүжер; баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт; баштай ушкан эжин каттырбас; тоткан ыт ээзин ээрер; бак кадай көште даараныр; аскак хой ырады; чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек…).

(Аалдарнын оолдары маргыжар: кайызы мурнай туруптарыл –тиилеткен боор).

6-гы сула шимчээшкинге оюн  «Матпаадыр»

Башкарыкчы1: Дыка-ла солун оюн-дур аа, уруглар! Силерге оюн кандыг-дыр уруглар, солун-дур бе?  

Туннел кезээ

Башкарыкчы2: 

- Бо хөглүг өгге чүнү канчалдывыс, уруглар?

- Шагаа дугайында чугаалашкан, үлегер домактар чугаалаан, дүрген чугаага, узун тынышка мөөрейлешкен, тывызыктар тыпкан бис.

- Бистиң тыва дылывыс, чанчылдарывыс солун,  чараш-тыр бе, уруглар?

- Төрээн тыва дылывыска  ынак болгаш езу - чанчылдарывысты камнаар ужурлуг бис. Тыва улус:

Тоогу билбес- тоорээр

Торел билбес –турээр – дээр логой. Ынчангаш чанчылывыс кагбайн хумагалап чоруулунар, уруглар!

Башкарыкчы1:

Айым чаазы хунум эртени

Уткуп турар Чаа чылым

Уттундурбас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун!

Шупту:  Ындыг – ла болзунам!

Эне :

Эрткен чылдын чедиишкинин

Эдертип ап курайлаалы!

Аарыг-аржык кударалын

Артка каггаш курайлаалы!

Ыт чылы чымчак болуп,

Ыыт шимээнундурбезин!

Чуртувусту карактап-ла

Шуурган чоткан болдурбазын!

Шупту: Буянныг чуве бодаразын!

Курай! Курай!

Шаннап мактаар, ажы-тол аштанып чемненир.

Башкарыкчы2:  Шуптунарга Шагаа – биле! Байырлалды кончуг эки эрттирдивис.