2.4.1. "Хоглуг ог" час общение
методическая разработка на тему

Тыва национал Шагаа байырлалы: «Хөглүг өг».

Сорулгазы: Улустуң аас-чогаалының жанрларын таварыштыр уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадыр болгаш төрээн дылынга ынак болурунга, чараш мөзү-шынарга, бот башкарлып билиринге болгаш тыва чоннуң культуразын хүндүлеп, үнелеп билиринге кижизидер. Уругларның угаап бодаарын сайзырадыр, мерген угаанныг болурунга кижизидер.

Дерилгези:  компьютерде дерип каан өг ишти, тыва аялга, кидис ог македи,  плакаттарда бижээн үлегер-домактар, тыва оол, уруг  чуруу.

План

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Тыва аялга адаа– биле аалчыларны чолукшуп хулээп алыр, оларны столче чалаар.

Башкарыкчы 

Амыргын –на амыргын!

Амыр-менди солчуп тур бис.

Хунчуугешти экии дээр бис,

Хулумзүрүүн тааланчыын.

Силерлерге аалчыларга

Алдын - чырык херелдерин

Аас-кежиин шаннап тур бис.

2. Киирилде кезээ: Медээ  «Шагаа  деп  чул?»

  Башкарыкчы  

- Бис  бо шагаа будуузунде «хоглуг огге» келгенивис эки болуп тур.                   Оореникчи                                                                                                          Хоглуг огге чыглып келгеш

Хоглээлинер ойнаалынар

Мага хандыр хоорежип                                                                                        Баштактанчып,  дыштаныылы.

Аяк шайны аартап ора

Аъш-чемден чооглап ора

Озуп орар салгалдарнын

Моорейин унелээли.

Башкарыкчы:

 - Тыва улустун аас-чогаалынга чүлер хамааржырыл?

- Бо хөглүг өгге бистер хөглээр, ойнаар, тывызыктаар, дүрген чугаалар чугаалап, чеченнежип ойнаар бис.

- Тыва улустуң аас-чогаалының хевирлеринге мөөрейлежир бис.

Оореникчи:                                                                                                         Амырлажып, мендилежип                                                                                     Чыглып келген аалчыларга

Байырлалды бараалгадыыл!

Башкарыкчы                                                                                                            - «Хоглуг огде» ийи кожа аалдын уруглары боттарынын чечен мергенин, тывызыын, уран талантызын шенежип келген-дир. Аалдарнын уруглары-биле таныжып алыр бис бе (болук бурузу аттыг, девизтиг болур. Шагаа таварыштыр келген аалчыларга йорээл состерни чугаалаар). Адап-сурап аалдап келген

Алдар-аттыг Дагаа чылы,

Ада-чуртум ак-кок дээри

Аяс турзун, бургетпейн кор!

Ажы-толум, арат-чонум

Аразында найыралдыг

Ажыл-херээ уламчылап,

Амырап-ла чурттазыннар.

Чажыым чажып чалбарыыйн. (чажыын чажар)

Оршээ, Хайыракан! Курай-курай!

Башкарыкчы                                                                                                                             - Бо дээрге  «Хоглуг ог» –дүр, уруглар. Өг дээрге бистиң ада-өгбелеривистиң чурттап  чораан  оран-савазы - дыр.

Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар,

Арга кирген кижи саат дайнаар.

- Изиг суттуг шайлардан аяктарга кудуп ижип, аъш-чемден чооглаалынар.

Ыры «Шайывыс»

Созу: Ч.Кара-Кускении

Аялгазы: А.Тановтуу

Хуннун ишкеш покпес-даа

Хундуткелдиг чемивис

Кузел хандыр аартап аар

Куш-ле киирер шайывыс

                                                   Припев:

                                                       Ааштанда тоттурар,

                                                     Аараанда- сегидер,

                                                           Шагзыраанда- сергедир

                                                        Шайывыс, шайывыс!

Унген-кирген улуска

Ургулчу-ле соннеп бээр,

Чугаа-соотту ооскудер

Шынап чаагай шайывыс!

                                                            Припев:

 1-ги  моорейивис огге хамаарышкан        

 «ӨГ – ЧУРТТААР ЧЕР»

1. Чазын чурттаар чер (чазаг).

2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).

3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).

4. Өг шывар кылын материал (кидис).

5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).                                                           6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).                                                                                        

7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).

Башкарыкчы                                                                                                                            - Шагаа дунезинде аалга тоолчу кижи эн-не хундуткелдиг аалчы чораан.                        

2-ги моорейивис «Узун тыныш»

Бир бала                                                          Бир кижи

Ийи бала                                                         Ийи кижи

Уш бала                                                          Уш кижи

Дорт бала                                                       Дорт кижи

Беш бала                                                        Беш кижи

Алды бала                                                     Алды кижи

Чеди бала                                                      Чеди кижи

Сес бала                                                         Сес кижи

Тос бала                                                         Тос кижи

Он бала ….                                                    Он кижи …

3-ку моорей «Эн-не тоолчу»

Башкарыкчы тоолдун кыска узундузун номчуп бээр, уруглар тоолдун шын адын тывар. Чижээ: Акылары аңнап чоруй баарга, борбак чүвени көрген оол, демги борбак кара чүвени «чүстүг сиген сый баспас, чүзүн-бүрүн чыраалаар, эзер-чүгенниг, шокар аът бол!» дээрге, аът болу берген. (Оскус-оол). Шын тыпкан харыыга бир балл.

4-ку моорей «Тывызыым дытта, тоолум дошта»

Башкы  буду майыжаңнаан, соңгу буду шоюжаңнаан. (Койгун.)

Көк буга чер чыттап маңнады. (Бөрү.)

От-көс шынарлыг, оюк-дежик шокарлыг. (Дырбактыг.)

Калчаа далай ыыттыг, казыра дег боттуг. (Сыын.)

Доора майтак майыктыг, дозур далчыр карактыг. (Кодан.)

Шилир-шилир чоруктуг, башка саадаар чолдуг. (Киш.)

Хоолургактың холу чолдак, чиктигбейниң читкези калбак. (Алак-таагы.)

Сарыг-аскыр сайт диди, сарыг довурак бурт диди. (Өрге.)

Дүгде кызаш, мында кызаш – дүгү кызыл, боду кызыл. (Дилги.)

Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг, аңдарлыңнаан арынныг. (Адыг.)

5-ки морей «Үлегер домактар»

Белеткээр чүүл: үлегер домактар дизии (далашкан күске сүтке дүжер; баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт; баштай ушкан эжин каттырбас; тоткан ыт ээзин ээрер; бак кадай көште даараныр; аскак хой ырады; чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек).

Башкарыкчы бир таварылга номчааш, аңаа дүүштүр үлегер домак чугаалаарын сүмелээр (бердинген үлегер домактарны ажыглап болур). Чижектер:

Бирги таварылга: Старт эгезинде Алдын-оол эдиски эткелекте, далажып халый бергеш, илдиккеш барып дүшкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болурул? (Далашкан күске сүтке дүжер.)

Ийиги таварылга: Школаже бар чыткаш, Орлан демир-үжүүн каапканын сактып келгеш, дедир бажыңынче маңнапкан. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баък кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт.)

Үшкү таварылга: Алдын-оол барып дүжерге, Орлан каттыра берген. Кайы үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Баштай ушкан эжин каттырбас.)

Дөрткү таварылга: Ачазы Кызыл киргеш кээрге, оглу «Меңээ чүге чадаг-терге садып бербедиң?» — деп хорадап алгырган. Бо таварылгада кандыг үлегер домакты ажыглап болурул? (Тоткан ыт ээзин ээрер.)

Бешки таварылга: Самолетка ужуп чоруурунга чедир ийи-ле шак артканда, Айлаңмаа сумказының орлу бергенин, эжиниң чагыын күүсетпээнин, тонунуң өөгүн илип албаанын, идииниң ээжээниң турлу бергенин сактып келгеш, буу-хаа оларны кылып кирипкен. Кандыг үлегер домакты маңаа ажыглап болур-дур? (Бак кадай көште даараныр.)

Алдыгы таварылга: Дүъш үези эртип, онаалга кылыр үе чедип келген. Оолаккай ам-даа телевизор көрбүшаан хевээр. Оолаккайга кандыг сүме кадып болурул? (Чиир эъттиң чаглыы херек, кылыр иштиң деги херек.)

6-да сула шимчээшкинге оюн  «Матпаадыр»

Башкарыкчы: Дыка-ла солун оюн-дур аа, уруглар! Силерге оюн кандыг-дыр уруглар, солун-дур бе?                                                                                                                          

7-ги моорей «Кожамыкка кончуг-ла бис!»

Башкарыкчы: 

Орук улузу чугаалажып хөөрээр

Чорук улузу ырлажып хөөрээр

Ада-өгбелеривистиң  ырлажып  чорааны

Аян ырларындан бадырыптаалыңар.

- Бичии бөлуктуң уругларының кожаңнарын дыңнаар бис бе?

8-ки моорей «Опей ыры»

Башкарыкчы: Бистиң ада-өгбелеривис малчын уктуг болгаш мал-маганын кадарып чорааш сагыш-сеткилин ыры дузазы-биле ажыдып ап чорааннар. Олар ырларынга чер чуртун мактап, мал-маганын алгап-йөрээп ырлап чорааннар.

- Бисте богун оон-оске аалчы база келген. Кым деп бодаар силер? Ол аалчының дугайында тывызыктан тыптырыптайн. Кичээнгейлиг дыңнанар че. Кым тып каар эвес.

Чем чивес чарашпай,

Чучак хептиг чарашпай.

Черге чорбас чарашпай,

Чугаазы чок чарашпай (ойнаар кыс).

- Шын-дыр, уруглар. Ол болза ойнаар-кыс-дыр. Бо ойнаар-кыстын адын Өпеймаа дээр. Ол болза бичии бөлуктен биске аалдап келгени бо.

Ам болза силерге мен ыры ырлап берейн. Силер ол ырыны холдарынар сыртанып алгаш, карааңар шийип алгаш, дыңнаар силер. Өпеймаа база дыннаар, бо сыртыкка чыдып алыр. Дыңнаалынар че.

Өпей, өпей, оой

Өпей, уруум оой.

Өөру көр даан оой

Айнын чырыын оой.

Увай, увай, оой

Удуй берем оой

Удуп өскен оой

Кавайымны оой

- Чаа, карактарын ажыдып, туруп келинер. Мен силерге кандыг ыры ырлап бердим, уруглар?

Уругларнын харыызы.

- Ийе, ол болза өпей ыры-дыр. Өпей ырыны чүге ырлаарыл, уруглар? Чүү деп бодаар силер?

Уругларның харыызы.

- Ийе шын-дыр. Ава кижиниң төлунге чылыг сеткилин илереттинген ырыны өпей ыры дээр бис.

- Силерниң аваларыңар силерге өпей ыры ырлап бээр-дир бе уруглар?

Уругларнын харыызы.

- Авазынын опей ырын кым сактыырыл, кым ырлап бээрил?

Орай дээрде сылдыс караа четчи берген

Ойнаар - кызым удаан болгай.

Чаагай өйде труттунген мээн кызым

Чассыгбайым удуп көрем.

- Эр хей уруглар. Оон кым ыры билир?

Баю, баю, баю, бай

Спи мой зайка, засыпай

Ты скорей закрой глазок

Ты поспи, поспи часок.

- Эр хей. Авазы орус дылда опей ырырны ырлап турар-дыр. Аваңар опей ырыны силерге ырлап турда үнү кандыг-дыр, уруглар?

- Силерни аванар чассыдар-дыр бе?

- Аванар чуу деп, канчаар чассыдар-дыр?

- Магалыын, онзазын, кайгамчыктыг, чараш состер-биле силерни чассыдып турар-дыр!

- Силерниң аваларыңар аас-кежиктиг улус-тур, мындыг чараш, чаптанчыг уруглуг, оолдуг.

Башкарыкчы: 

- Бо хөглүг өгге чүнү канчалдывыс, уруглар?

- Өпей ыры ырлаан, үлегер домактар чугаалаан, дүрген чугаага мөөрейлешкен, тывызыктар тыпкан бис.

- Бистиң тыва дылывыс чараш-тыр бе, уруглар?

- Төрээн тыва дылывыска ынак болгаш камнаар ужурлуг бис. Тыва дылывыска эки чугаалажыр болгаш өске дылдың сөстери-биле холуй чугаалавас ужурлуг бис.

Башкарыкчы:

Айым чаазы хунум эртени

Уткуп турар Чаа чылым

Уттундурбас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун!

 (Тос - карак – биле 4 чукче чажыын чажар)

Шупту: Ындыг – ла болзунам!

Башкарыкчы:

                                             Ам бо унген дагаа чылда

Амыдырал – чуртталганар

Аас - кежик бургээр болзун!

Сагыш – сеткил шуптунарга

Сагган сут дег ак – ла болзун!

Шупту: Буянныг чуве бодаразын!

Тончузу

Уруглар «Бистин Тыва» деп ырыга «Челер ой»  самны теппишаан, оюн моорейни тондурер.

Курай! Курай!

- Шуптунарга Шагаа – биле! Байырлалды кончуг эки эрттирдивис.

Моорейнин чуруму

Моорейни  темалар  аайы-биле чорудар. Оон айтырыгларын уругларнын белеткелин барымдаалап тургузар. Моорейнин кол сорулгазы – билигни унелээри болгаш кара угаанны сайзырадыры.

Моорей уезинде уругларнын торээн дылынын кырынга арыг, тода, чарт чугаараарын чугулалаар.

Белеткел чадазы.

Моорейге:

1. хой кижи киржир, болза эки;                                                                                              2. моорей кижи бурузунге солун болур ужурлуг,                                                                                     3. моорейнин айтырыглары оореникчилерге куш чедингир болза эки.

Моорей улегер домактар, йорээлдер, езулалдар утказынга, тывызык ыдарынга, уран номчулга, уран чазалгага, уран чогаалга дээш оске –даа темаларга бооп болур.

Айтырыг бурузу 2 мин ашпас.

 Моорейнин уези  40-45  мин.                                                                                  Айтырыг онаалгаларны саазынга тода кылдыр чара бижиир.

Моорейнин туннелин ол-ла дораан 5 баллдыг системага ундурер (саннар бижип каан тудалыг саазыннарны жюри кежигуннери кодурерге, дузалакчылар тускай таблицаже киир бижиир.)

Жюриге сумелер :                                                                                                             1-ги онаалга. Айтырыгның кол утказын дамчыдар – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: айтырыгга частырыг чок, шын, тода харыылааны.

2-ги онаалга. Чурук-биле ажыл – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: а) чурукта таварылганы шын тодаратканы; б) бодунуң чугаазын шын, тода тургусканы.                                                                                    

3-кү онаалга. Дүрген-чугааны шалыпкын күүседир – 3 балл.

Үнелээр чүүлү: а) дүрген-чугааның дүрүмүн сагааны (тыныш, дүргени).

4-кү онаалга. Бажыңга ажыл (дыңнадыг) – 10 балл.

Үнелээр чүүлү: а) дыңнадыгны кылгаш, шупту айтырыгларга шын харыылааны; б) сөзүглелди шын тургузуп алганы.

Тайылбыр. Кыдыындан дузаны 1 катап дилеп болур.

5-ки онаалга. Аас чогаалын күүседир – 5 балл.

Үнелээр чүүлү: а) артисчи шынарны көргүскени; б) аянныг номчулга.

Жюри кежигүннериниң ылгавыр демдээ – эктинге ак кадак салып алыр (мөөрейни шын шиидериниң ыдык демдээ).

1. Оглунга иези болушпаска эки.

Кызынга адазы болушпаска эки.

2. Ийи кижи аразынга сос соглеве.

Ийи ыт аразынга соок октава.

3. Узун эдек бутка ораажыр.

Узун дыл башка ораажыр.

4. Ажылчын болзунза

Тараа чиир сен.

Чалгаа болзунза

Хонак чиир сен.

5. Кортуу ховаган дег.

Дезии дээлдиген дег.

Чалчыраажы сааскан дег.

Сарыыл чогу мезил дег.

6. Ожеш оонделевес.

Оттунчек  ооренир.

7. Балды чокта ыяш берге.

Башкы чокта эртем берге.

Кыскаш чокта – кызыл-демир берге.

8. Торээн чуртун кижи кагбас.

Торээн ада-иезин кижи утпас.

9. Ак чем хоолулуг.

Ава созу  унелиг.

10. Эки  аданын оглу  сергек.

Эки  иенин  кызы  шевер.

11. Иелиг кыс шевер.

Адалыг оол томаанныг.

12. Биче сеткилдиг кижи

Бир-даа  багай  чувеге  таварышпас.

13. Оол. уруг отка душпес болза

Орланы эки дижир.

Кыс уругнун аксы  чыдывас болза.

Ыыттавазы  эки дижир.