Министерство образования и науки Республки Бурятия

Управление образования МО «Тункинский район»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Харбятская основная общеобразовательная школа им.В.Б.Саганова»

Рассмотрено:                           Согласовано:                              Утверждаю:

На заседании МО                    Зам.директора  по УВР               Директор школы

Протокол № _____                 __________Ю.Б.Таханова          __________С.Б.Доржеева

от «___» ___ 2018 г.                 «____» ____ 2018 г.                   приказ №___

                                                                                                         от   «___» ___ 2018 г.

Рабочая программа

Предмет: бурятская литература

Класс: 7

Составитель: Булутова Майя Александровна

Срок действия программы: 2018-2019 учебный год

с.Харбяты

2018 г.

Тайлбари бэшэг  

Мүнөө уедэ буряад хэлэ hургуулинуудта ороhон үхибүүд муу мэдэнэ гэбэл, алдуу болохогүй. Россин гүрэн засагай хуулиин ёhоор 1992 оной июниин 10-да «Буряад республикада ажаhуудаг арадуудай хэлэн тухай» гэhэн хуули манай Буряад гүрэндэ  баталагдаhан болобошье, эхэ хэлэнэй хүгжэлтэ хүшэрхэн байдалда оронхой. Энэ хуули соо буряад хэлэн ород хэлэнтэй адли эрхэтэй боложо, манай гүрэн дотор, арадуудай хуули хараадаа абагдажа, республикын эрдэм hуралсалай бүхы hургуулинуудта буряад хэлэ үзэхэ ёhотой болонхой.

Түрэл хэлэеэ мартаhан үхибүүдтэ буряад хэлэ шудалхаhаа гадна, республика дотор ажаhуудаг бухы яhатанда зааха эрилтэ гаранхай.

Буряад литератураар hурагшадые уран зохёолтой танилсуулха, тэдэниие шэнжэлэн анализ хүүлэжэ hургалга уншалгын методикодо тон орёо асуудалнуудай нэгэн болоно. Юуб гэхэдэ, уран зохёолой бүхы компонентнуудынь (идейнэ-тематическа үндэhэн, композици, хэрэглэгдэhэн уран арганууд) дундаа нягта холбоотой, бэе бэеhээ дулдыданги байдаг.

Уран зохёол шэнжэлэлгын зорилгонууд:

• Уран зохёолшын ажабайдалтай танилсуулга, тэрэнэй зохёохы замда hонирхол, зохёолнуудынь уншаха эрмэлзэл түрүүлхэ.
• Уран зохёол сэдьхэл зүрхөөрөө (эмоциональна) хадуун абалгада  бэлэдхэл ябуулха.
• Уран зохёолой удха ойлгон абахадань hаад ушаруулха үгэнүүдэй, уран найруулгануудай лексическэ удха шанар тайлбарилха (илангаяа онсо нютаг хэлэнүүдэй үгэнүүдые).

Уран зохёолой удха анализ хэлгын гол шэглэлнүүд:

1. зохёолой тодорхой удха элирүүлгэ (үйлын хүгжэлтэ, сюжет);
2. уран зохёолой композици дээрэ хүдэлэлгэ;
3. хабаадагша нюурнуудай абари зан, аяг ааша элирүүлгэ,
4. зохёолой гол удха элирүүлгэ.

Уран зохёолой анализ хэдэн янзаар хэжэ болохо. Тэдэнииень тус тустань хаража үзэе:

Стилистическэ анализ. Уран зохёолдоо автор хэлэнэй ямар арганууые хэрэглээб гэжэ элирүүлгын анализ. Зохёол соо хэлэгдэhэн художественно образые зураглан харуулhан үгэнүүдые контекст соонь элирүүлхэ аргагүй шухала, юундэб гэхэдэ, үгэ олон удхатайгаар хэрэглэгдэhэн байжа болохо.

Проблемнэ анализ. Проблемнэ асуудалнууд художественно текстын тодорхой элементнүүдые зохёолой удхатай холбоно. Проблемнэ асуудал проблемнэ ситуацида болгохо гэбэл зүрилдөөндэ анхарха, олон янзын харюунуудые зэргэсүүлхэ хэрэгтэй.

Уйлын хугжэлтын анализ. Зохёолой сюжет болон тэрэнэй элементнүүд (эпизод, бүлэг г.м.) дээрэ хүдэлмэри болоно.

hурагшадай уран зохёолой узэлгын хэшээлдэ олон тоото дадалтай, шадабаритай

болохын тула багша эрилтэнүүдые табижа хүдэлнэ.

Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнүүд.

Һурагшад 7-дохи класс дүүргэхэдээ иимэнүүд шадабаритай болон дадалтай болохоһоо гадна, һураха арга боломжотой болоно.  

Предметнэ дүнгүүдынь гэхэдэ:

− уран зохеолшын зохеол соогоо бэшэhэн уран зураглалые хѳѳрэжэ;

 − уран зохеолшын зураглаhан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ бии болгожо;  

− үзэжэ байhан зохеолой гол шухала үйлэнүүдые (эпизодуудые), үйлэдэгшэ нюурай хэлэhэн үгэ, хэрэг г.м. бусад олон юрын үйлэнүүдhээ илгажа;  

− зохеол соохи үйлэнүүдэй болоhон шалтагааниие, сагые, тэрэнэй хойшолонгые элирүүлжэ;  

− үзэжэ байhан зохеолой геройнууд тухай, тэдэндэ авторай ямараар хандажа байhые хараадаа абан, hурагша бэшэмэл ѳѳрын бодомжолго зохеожо;

 − Уран зохёолой сэдэб ойлгожо, уншаһан текстынгээ гол удха хѳѳрэжэ;  

− Текст соохи уран аргануудые оложо;  

− Уншаһан зохёолойнгоо жанр элирүүлжэ шадаха.

Һурагшадай метапредметнэ дүнгүүдынь иимэ байха жэшээтэй:

  − шухала хэрэгтэй мэдээсэлнүүдые бэдэржэ, компьютер болон интернедэй хүсѳѳр мэдээнүүдые оложо, хэрэглэжэ шадаха;  

− шүүмжэлэл, шэнжэлэл хэжэ, дутаг дундануудые элирүүлжэ; хэһэн ажалдаа арга боломжонуудые тааруулжа, шалгалта, сэгнэлтэ үгэжэ шадаха; юумые сасуулжа, тааруулжа, шалтаг хойшолоной холбоо байгуулжа, бодолоо удаа дараалуулан һубарюулжа шадаха;  

− монологическа хэлэлгэ hайнаар хэрэглэжэ, ѳѳрынгѳѳ hанамжа ойлгосотойгоор хэлэжэ, тэрэнээ ойлгуулжа, баримталжа, хамгаалжа шадаха.

 Мүнөө  үеын федеральна һуралсалай стандартын ёһоор үхибүүд  иимэ личностнэ дүнгүүдые харуулха еһотой:  

− буряад хэлэеэ буряад арадай үндэһэн-болбосоролой нангин баялиг гэжэ ойлгохо;

 − түрэл хэлэндээ дуратайгаар, хүндэтэйгѳѳр хүмүүжэхэ;  

− хэлэнэй баялигые ѳѳрынгѳѳ хэлэлгэдэ хэрэглэжэ,бодожо байһан бодолоо тэрэнэй хүсѳѳр хэлэжэ шадаха.  

Коммуникативна УУД:

 − бэе бэеэ шагнажа, дуулажа шадаха; хэлэнэй аргануудые хэлэлгэдээ хэрэглэжэ, ѳѳрынгѳѳ хараа бодол хэлэжэ шадаха;  

− бэшэг дээрэ, аман хэлэлгээрээ хэрэгтэй мэдээсэл дамжуулжа шадаха;

 − асуулта хэжэ, хүнэй һанал бодол ба ѳѳрынгѳѳ һанамжа хэлэжэ шадаха;

 − хэжэ байһан юумэнэйнгээ зорилгонуудые, хамта дүүргэхэ ажалайнгаа түсэбүүдые, яажа тэрээнээ дүүргэхые элирхэйлжэ шадаха;  

− олоһон мэдэсээрээ нүгѳѳдэтэеэ хубаалдажа, үрэ дүнтэй бодол абаха;  − бэе бэеэ хүндэлжэ, нүгѳѳдэдѳѳ анхаралтайгаар хандаха.  

Регулятивна УУД:  

− олоһон мэдэсэһээн уламжалан, үшѳѳ мэдэхэгүй юумэн тушаагаа зорилго табиха;

 − түсэблэлгэ, удаа дараалуулан хоорондын зорилгонуудые табижа, ямар дүндэ ерэхэеэ уридшалан мэдэхэ;

 − сэгнэлтэ хэхэдээ, юу ойлгоһоноо, үшѳѳ юу ойлгожо абахабиб, хэр зэргэ шанартайгаар ойлгообиб гэжэ, хэһэн ажалаа сэгнэжэ шадаха;

 − эрмэлзэл зоригоо суглуулжа, бэрхэшээлнүүдые дабажа шадаха.

2. hуралсалай-тематическа тусэб

3. Календарна тематическа түсэб

4. Программануудай байгуулга ба удха Оршол.  

Литературна зохёол соохи уран һайханай образ ба образность. Хүнэй образ. “герой”, “абари зан” тухай ойлгосо. Эпос драма хоёр соо характер зохёон байгуулха принципүүд. Лирическэ герой.  

Үльгэрэй герой. Үльгэр соо хүнэй образ зураглалга. Үльгэрэй геройдо арад зоной үгэһэн сэгнэлтэ. Буряад арадай үльгэрнүүд соохи заншалта болошоһон образуудай байгуулга. Арадай аман ба уран һайханай бэшэмэл зохёолнууд соо зураглагдаһан геройнуудай абари зан.

Шажан мүргэлэй үндэһэтэнэй зохёол. Ринчен Номтоев “Аршаанай дуһал”. Зохёолой үндэһэн, удха, һургаал, байгуулгынь түхэл маяг.  

Бальжан хатан тухай домог. Туд домог соо буряад арадай уг гарбал тухай  хэлэгдэhэниинь. Энэ домогто адлирхуу удхатай домогуудай дэлгэрhэниинь. Иимэ жанрын зохёолнуудай онсо шэнжэ шанар.

Вандан Юмсуновай бэшэһэн “Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан” гэһэн зохёол.

Аман зохёолтойнь холбоонь. Эрдэмтэ соохор мориной шэдитэ үүргэ. Алтан Шаа Одхон Дангина хоёрой дүрэнүүд.  

Х.Намсараев “Олзуурхуу Ондорёон”. Юмор ба сатира. Комическа эффект бии болгоходо жэжэ зүйлэй дүүргэдэг үүргэ.  

Ж. Тумунов. Талын Бургэд. Уран зохёолшын тус рассказ соогоо Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай уедэ совет арадай ундэр дээдэ патриозм гаргажа, фашис булимтарагшадтай эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэhые харуулhаниинь. Зохёолой удха ба байгуулалта. Тэрэнэй гол геройн дурэ, гаргаhан баатаршалга.

Б. Ямжанов. Хэрмэшэ. Туд рассказ соо Доржо хубуун Хэрмэшэ нохой хоёрой нухэсэл тухай хэлэгдэhэниинь. Данай уеын ухибуудэй хундэ хушэр ажабайдал. Хэрмэшэ нохойн гаргаhан габьяа. Энэ зохёолой уран hайханай шэнжэ шанар.

Ж.Тулаев “Эсэгэеэ хүлеэлгэ”  

Ц. Номтоев “Шагжын хула”

Ч. Цыдендамбаев. Д.Банзаровай эрдэмтэ болохо замда ород эрдэмтэд М.Ковалевский болон бусадай туhа. Тэрэнэй хурса бэлигтэй, турэл арадтаа унэн сэхэ, уетэн нухэдтоо hайнаар хандадаг.. Романай тодо хэлэн, уран арганууд.

Уянгын зохёолой гол нюур тухай юрэнхы ойлгосо. Лирикэ тухай ойлгосо үргэдхэхэ ба гүнзэрүүлхэ. Лирическэ зохёолой автор ба лирическэ герой. Лирическэ герой ба эпическэ зохёолой герой.

Зүжэгэй зохёолой гол нюур тухай юрэнхы ойлгосо. Б.П.Пурбуев “Талын басаган”. Драма, литературна род гэһэн ойлгосонуудые үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ. Драматическа зохёолой герой ба тэрэнэй характер бии болгохо хэрэгсэлнүүд. Драма соо авторай үзэл суртал гаргаха арганууд.

Сээжэлдэхэ зохёолнууд.

Үльгэр “Айдуурай Мэргэн” хэһэг.

Х.Намсараев “Олзуурхуу Ондорёон” хэһэг Ц. Номтоев “Шагжын хула” хэһэг

Ц. Шагжин. “Будамшуу”. Будамшуугай дуун Лирическэ шүлэг (өөһэдөө шэлэхэ)

hурагшад иимэнууд юумэ мэдэхэ ёhотой:

-уншажа байhан зохёолойнгоо автор тухай, номой нэрын удха тайлбарилга;

-шудалан узэжэ байhан зохёолой герой болоод гол уйлэдэгшэ нюурнууд тухай, зохёол соохи шухала уйлэнуудые мэдэхэhээ ганда тэдэнэй хоорондохи холбоонуудые;

-уран зохёол бэшэхэ гол шухала арганууд, зураглалай янзанууд, зохёол темэ ба гол удха, уран зохёолой геройнууд ба гэhэн литературна теориhоо ойлгосонуудые;

-программын эрилтын ёhор сээжэлдэhэн шулэгуудые, эпическэ зохёолой хэhэгуудые. hурагшад иимэ юумэнуудые хэжэ шадаха ёhотой:

-уран зохёолшын зохёол соогоо зураглаhан зурагые ухаан бодолдоо, сэдьхэлдэ бии болгожо;

-уйлэдэгшэ нюурай хэлэhэн угэ, хэрэг, уйлэ элируулhэн эпизодуудые, шухала хэhэгуудые зохёол соогоо илгажа;

-зохёолой идейнэ болоод уран hайханай талые харуулалгада сюжедэй зуйлнуудэй (уйлын хугжэлтын эхин, уйлын уялдалга, уйлын хугжэлтын эгээн дээдэ шата) уургэ элируулжэ.

V. hурагшадые эдэбхитэйгээр hурахыень hургалга.

hурагшадые эдэбхитэй болгохын тула буряад хэлэ узэлгые hонирхолтой болгохо шухала.

Буряад хэлэнэй аша туhа тухай гансал хоорэлдоогоор хэлэ шудалха хэшээлдээ hонирхол туруулжэ болохогуй. Тиимэhээ хэшээлдээ hонирхуулха зуйлнуудые, жэшээлхэдээ, элдэб схемэнуудые, таблицануудые хэрэглэлгэ хадаа hурагшадай хэлээр hонирхохо ябадалда туhа боложо угэнэ.

Турэлхи хэлэнэй хэшээл hурагшадай эдэбхитэй хабаадалга, оороо хэхэ худэлмэри тэдэнэй дуршэлhоо нилээд ехээр дулдыдана. Хамагай туруун hургуулиин учебнигууд, элдэб толинууд (орфографическа, тайлбарилгын, ород-буряад, буряад-ород) хэрэглэгдэхэ байна. Эдэ дуршэлнууд hургуулида амжалтатайгаар hурахаданьшье, эрдэмдэ hураха ябадалданьшье хэрэгтэй болохо байна.  

Хэлэлгэ хугжоохэ ундэhэ hуури. Буряад хэлэ заалга хадаа тон туруун hурагшадые зубоор буряадаар хэлуулжэ, хооруулжэ hургаха, бэшэгэй дурим баримталжа, алдуугуйгоор тэдэниие бэшуулжэ hургаха зорилготой. Тиимэhээ hурагшадые литературна хэлэн дээрэ хооруулжэ, бэшуулжэ hургаха шухала.  

hурагшад тон туруун hайнаар хоорэжэ hурабал, бэшэмэл хэлэлгэдээ бэрхэ болодог юм. Гэхэтэй хамта hурагшад hайнаар грамматика узэхэдоо, алдуугуйгоор хоорэжэшье, бэшэжэшье шададаг болохо ёhотой.

Мун хэлэлгэ хугжоолгоор тусгаар хэшээлнууд унгэргэдэдэг. Гол тулэб изложени, сочинени, рассказ г.м. бэшуулэгдэдэг.

VI. hурагшадай дадал сэгнэхэ эрилтэнууд.

Грамматикаар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал элируулхэ аргын нэгэн хадаа аман харюу болоно. hурагшадай Аман харюу сэгнэхэдээ, иимэ юумэндэ анхаралаа хандуулха:

• харюунь зуб, дуурэн гу;
• узэhэн материала хэр зэргэ ойлгооб;
• угэ хэлэеэ хэр зэргэ зуб найруулжа харюусааб;
• мэдуулэл hайнаар зохёожо, мэдуулэл соо хоолойн аялга зүбөөр табижа, угэ зүбөөр хэрэглэжэ, грамматическа шүүлбэри хэжэ шадаха гү;
• hурагшын зохёоhон мэдуулэлэй найруулал зуб гу.

VII. Программа бэелуулхэ хэрэглэмжэнууд:

а) hурагшадай хэрэглэхэ литература.

1. С.А.Ошорова, С.С.Балданова “Буряад литература” Бэлиг 2014 он.
2. Ц.Б.Цыренова, М.Ш.Батуева «Булагай эхин» Бэлиг 2008 он.
3. Б.Б.Гомбоев «Наадангаа hурая» «Бэлиг» 2009 он.

б) багшын хэрэглэхэ литература

1. Бадмаева О.Б. «Теория и методика обучения бурятской литературе» Улан-Удэ 2009г.
2. Батажаргалай С. «Заяанаймнай заншал» Улан-Удэ 1999г.
3. Дампилова Х.Д. «Буряад литератураар тестнууд» Улан-Удэ 2001г.
4. Намжилон Л. «Оюун тулхюур»  
5. Ц.Б.Цыренова, М.Ш.Батуева «Булагай эхин» Бэлиг 2008 он.

Хабсаргалта № 1.

Х.Намсараев “Олзуурхуу Ондорёон”

1. Ямар үе саг зохёол соогоо харуулнаб?
2. Хаанаһаа хаана болотор ошодог байгааб?  
3. Хамбышад гэжэ хэниие хэлэнэб?
4. Зохёолой гол герой хэн болоноб?
5. Юун гэжэ нүхэдтөө харюу үгэдэг байгааб?
6. Юумэ олоод, хаанаа хэдэг байнаб?
7. Хэн мори манажа хононоб?
8. Юу олоод, юун соо орёожо харгы дээрэ табяаб?
9. Хэниинь ехээр уйланаб?  
10. Хэн бэшээб, зохёолой нэрэ?

Хабсаргалта № 2.

Ж.Тумунов «Талын бүргэд» 1. Госпиталь руу солото партизан хэн гээд ерэhэн байгааб? А. Баяр.

Б. Балын бүргэд.

В. Батько.

2. Талын бургэд тухай хөөрэхыень Батькодо хэн дурадхааб? А. Нина Петровна.

Б. Лётчик хуүбүүн.

В. Шархатагшад.

3. Талын бүргэд үнинэй хэн байгааб? А. Ангуушан.

Б. Адуушан.

В. Хонишон.

4. Тэрэ даляа хумиhан ямар бүргэдтэл дайсанай урдаhаа орооб? А. Хадын.

Б. Талын.

В. Уулын.

5. Сухалаа хүрэхэдөө, Талын бүргэд юун шэнги шэрүүн болодог байгааб? А. Баабгай.

Б. Шэлүүhэн.

В. Арсалан.

6. Нина Петровна жаахан гартаа нимгэн сагаахан юу таhа адхажархёод байгааб? А. Буд.

Б. Пулаад.

В. Саарhа.

7. Ой модод сэрэгшэдые олон ямар юумэнhээ халхалааб? А. Аюулhаа.

Б. Дайсадhаа.

В. Уршагhаа.

8. Боецууд өөhэдынгөө юугээ мартажархёод, Батько тухай хөөрэлдэhөөр тарааб? А. Убшэн.

Б. Шарха.

В. Байдал.

9. Талын бургэд Эхэ оронойнгоо түлөө юугээ үгэхөөр хододоо бэлэн ябааб? А. Ами наhаяа.

Б. Бэеэ.

В. Зүрхэеэ.

10. Талын Бүргэдэй hайхан хара нюдэд өөрынь хэнэй хара нюдэдтэл адляар Нина Петровнада харагдааб? А. Үбгэнэй.

Б. Эсэгын.

В. Хүбүүнэй.

11. Нина Петровна энхэргэнээр үбгэнөө тэбэрижэ, тэрэнэй наhаараа мартагдахагүй ямар хара нюдыень харааб? А. Урихан.

Б. Дулаахан.

В. Һайхан.

12. «Талын бүргэд шэнги…» - саашань үргэлжэлүүлхэ.

Хабсаргалта №  3.

Ц.Шагжин “Будамшуу” 1. Һорнии баянай хонишон үбгэнэй нэрэ.

А. Билдуу.

Б. Найдан.

В. Ёлбой.

2. Хонишон үбгэнэй басаган хэн гэжэ нэрэтэйб?

А. Гэрэл.

Б. Ямаахан.

В. Пиглай.

3. Гэрэл басаган хэды наһатай байгааб?

А. 20-25 наһатай.

Б. 10-15 наһатай.

В. 17-19 наһатай.

4. Һорнии бүхы наһан соогоо хэн болохоёо хүсэнэб? А. Баян.

Б. Хонишон.

В. Ноён.

5. хонидоо адуулжа ябаһан басагые хэн ооглооб?

А. Һорнии.

Б. Ёлбой.

В.Найдан.

6. Һорнии баянай харуу хяһуур, убайгүй зантай, шалхагар тарган һамганай нэрэ хэн бэ?

А. Гэрэл.

Б. Пиглай.

В. Сэсэг.

7. Найдан үбгэн хэды жэл соо Һорниин хонидые адуулааб?

А. 10 жэл.

Б. 16 жэл.

В. 20 жэл.

8. Найдан үбгэнэй инаг хайрата нүхэрэйнь нэрэ хэн бэ? А. Пиглай.

Б. Ямаахан.

В. Сэсэг.

9. Гэрэлэй эжы ямар үбшөөр үбдэжэ наһа барашооб? А. Ханяаданай.

Б. Зүрхэнэй.

В. Тахал үбшөөр.

10. Һорнии Найданаар үдэрэй хэды мүнгөөр хонидоо адуулгадаг байгааб? А. гурбан.

Б. табан.

В. Арбан.

11. Будамшуу хүбүүн Аха Захааминаар хэн гэжэ нэрлүүлдэг бэ? А. Буруушан Бургалдай.

Б. Түбжөөн хүбүүн.

В. Аляа Шараб.

12. Һорнии баян хэды хонитой байгааб? А. Нэгэ мянга. Б. Хоёр мянга.

В. Дүрбэн мянга.

13. Гэрэлэй эсэгэ хэн гэжэ нэрэтэйб? А. Найдан.

Б. Ёлбой.

В. Һорнии.

14. Һорнии баян Гэрэлые хэндэ үгэхэ гэнэб? А. Билдууда.

Б. Будамшууда.

В. Ёлбойдо.