"Некоторые вопросы лирики на уроках родной литературы"
методическая разработка на тему

Методическое пособие для учителей даргинского языка и литературы "Литературала дурсрачир лирикала масъулти".

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл literaturala_dursrachir_lirikala_masulti_met._pos._2011_d.docx983.95 КБ

Предварительный просмотр:

сканирование0001

Авторская программа,  Типография «РАДУГА», Махачкала, 2011 г

Ибрагьим  ИБРАГЬИМОВ

ЛИТЕРАТУРАЛА  ДУРСРАЧИР

ЛИРИКАЛА  МАСЪУЛТИ

(белч1удила-методикала пособие)

МяхIячкъала  2011

C:\Documents and Settings\Mufasa\Мои документы\Мои результаты сканирования\2012-03 (мар)\сканирование0006.jpg

ГЬАЛАГЪАЙ

Аргъбаибси саблин, ил тема гIергъити дусмазиб нешла мезла ва литературала методикализиб бузути гIялимтани ва учительтани гьаман гьанбуршули саби. Хаслира пикрила дайлаб бетаур жагьил гIялим, ДИПКПК-лизибси Дагъиста мезанала кафедрала доцент Муса БяхIяммадовла гIилму-ахтардила хIянчурбазиб. Илини ил темалис хасбарибси методикала арагIеб пособие балкьаахъур ва гьалабван бучIантачи баахъиб.

Иш гIилму-ахтардила хIялумцIлала халаси ахIенси белкIла автора,  дахъал дусмазир дарган мезла ва литературала дурсри кадирхьули, узули сай. Илинира чуйнарил лирикала произведениеби литературала дурсрачир дучIнила масъулти ахъдуцибтири. Республикала газетабазир ва журналтазир ил темаличила гъайдикIути макьалабира дурадухъун. Дурабухъун методикала хасси пособиелизиб илала хIянчила опыт тIинтIбируси чедив гьанушибси гIялимла статьяра.

Дарган мезлизив ва литературализив узуси мугIяллимли даргес вирар дарсличир кумеклидиэсти гIяхIцад белкIани, сарира машгьурти гIялимти ГI. ВяхIидовли, А. Альбуриевли, З. ГIябдуллаевли, М-С. Мусаевли, Расул Муталовли, А. КьадибяхIяммаевли, Басир ГIялибековли  гьаладихьибти. Нагагьладан, илди ца жузлизи дучили, пособие дуракаибси биалри, учительлис халаси кункдеш бетари.

«Лирикала биштIаси назму, сунела мягIна ва художестволаси хасдеш аргънилис кумеклидиахъес суалтира кадалтули, класслизиб арагIебли белчIи, кьиматлабируси саби, - лукIули сай М. БяхIяммадовли «Даргала ва Дагъиста литературала 5-II ибти классунас хасбарибси программализиб. – Лирикала ва эпосла далуйти, назмурти яра диштIати поэмаби, цадехIлизирад цадехI декIарти диъни багьандан, илди дучIнила тяхIярра декIар-декIарси бируси саби…"I

Давлачебси саби даргала литература: прозала, поэзияла ва драматургияла дахъал произведениеби нушала миллатла адамтасцун ахIи, Дагъиста ва дурала улкнала бучIантасра тянишли сари. ГI. Батирайла, С. ГIябдуллаевла, С. Рабадановла, Р. Рашидовла, МяхIяммад-Расулла, ХIябиб ГIялиевла ва У. Шапиевала жузи урус мезличи шурдатурли дурадухъун.

Пагьмучевси писатель ГI. Абу-Бакарла повестуни биалли дурала улкнала 30-цад мезаначир дакIудиуб. ГIергъиси замана хрестоматиябазир лер Амир Гъазила ва ГЪ.-Б. БяхIяндовла, М-Ш. ГIисаевла ва А. ГIябдулманаповала назмурти, Гъ. Юсуповла ва Расул БяхIяммадовла хабурти. Класслизибад класслизи нушала дурхIни тянишбирути чедиб гьанбушибти авторти саби. Чинаба жагьси проза? Поэзия? Драма? Яра илгъуна наслу даргантала агарав?

Наб гьанбиркули кьяйда, 20 дусра-сера бучIантас тяништи сари гIергъити уми:  И. ХIусейнов, С. ГIялиев, Писки-МяхI, Балажа Кьурбан, Ж. МяхIяммадов,  Кь. Мигьрабов, И. Ибрагьимов, Ж. Айгумов, Зугьра Ханум, ГI. МяхIяммадов, Кьидти МяхIяммад ва бахъал цархIилти. Илдала цацабехIти вецI-вецIал саби-бегIти жузала авторти бетаурли саби. Амма илдала я хабар я назму бучIантани мажахIят хрестоматиябазиб баргес. Сен? Илцад усалси даражаличибу жагьси литература? Яра жуза-

 

 -------------

  1. М.Р. БяхIяммадов «Даргала ва Дагъиста литературала программа, 5-II ибти классуни», МяхIячкъала, I999 ибил дус.

зиб илдас мер хIебаибу? II ибил класлис хасбарибси урусла литературала хрестоматиялизиб 60 лукIути адам леб. Илдала гIямруличила ва творчестволичила къантI-къантIти баянти лер. Челябкьла агарли, ишбархIила лебдеш агарсилизи халбирар ибси тамай пасихIси пикри саби. Илкьяйда пикриикIусири сунела замана урусла чевяхIси писатель А. М. Горький. Илгъуна хьул иргъусири поэтуни Батирайла, С. Кьурба, М. ГIяхIмадла, ГI. Иминагаевла белкIаназибра.

Илбагьандан, иш белкIлизиб, даргала литературала дурсрачиб жагьси поэзия дурхIнас секьяйда гьалабихьес вирара ибси масъалаличил къяйли, школабас хасдарибти хрестоматиябира дарсдарес замана баили биъниличила аргъахъес дигахъира. Илкьяйда методикалашал мугIяллимтас манпагIятдиэсти макьалаби яра монографияби цаладяхъес вирар литературала цархIилти журабачилара. Цаибси ганз поэзияличибяхI кацIнира ишбархIи даргала поэзия вавалибяхъибси манзил саби. Жагьил поэтунала назмурти гьаман дурадулхъули сари «Литературала Дагъистан», «Лачин» ва «Дагъиста хьунул адам»  журналтазир, республикала «Замана» ва даргала лерилра районтала газетабазир. Дарган мезличил ва литератураличил узуси мугIяллимлис илди пайдаладарни бекI-махбухъеси хIянчи ахIен. Царил хIебиалра, библиотекализирад «ХIебла гунзри» ва «Сагати урунжуни» бикIути жузи касес вирар, чузира даргала бахъалгъунти поэтуни каберхахъурти.

Поэзия тяп атхIеблизиб сагали челябкьуси арзи кьарличи мешули саби. Арзи кьарли тIабигIят чебаргъили биъни иргъахъу, сагаси поэзияли гIямрулизир детарути дарсдешуни белгидиру, адамтала рухIласи дунъялизир салхIути пикруми, кьасани якьиндиру.

Назму дурхIнас бяркъес гьамадси лирикала жура саби викIес хIейрар. Литературала бегIла биштIаси жура биалра, мугIяллимлизибад бегIла халаси къиян тIалаббируси произведение саби. Илала бухIнабуц (содержание) хIебирар, образуни къантIли суратдарибти дирар, бекIлибиубси мягIна аргъес кункси ахIен. Назму саркъахъили бучIни яра уркIиличиб бурни гIядатли детаурти анцIбукьуни сари. Илцун хIянчи баибсира? АхIен: ил художестволашалти кьяйдуртазиб хIербарес гIягIнибиркур. Гьайгьай, гьар секIал гьарил дарсличир дурес, дурхIнази аргъахъес учитель бажардихIеркур. Я замана хIебиур. ХIебиалли, гьаб-гIергъиси хIянчи къулайси саби: ца дарсличир гъай темаличила ва бекI мягIналачила, кIиибилличир – образуначила, хIябъибилличир – каргьниличила ва мезличила…

Багьла-багьлали дурхIни бурсикабирар, литературала гIягIниахълуми чиди се сабил дала, ихтилалбикIухIели дархьли дузахъес бурсибирар. Ил саби, дила пикрили, назму кабирхьуси дарсла мурадра.

«Лирикала (хIяланала) произведениебазир анцIбукьуни тIинтIли сипатхIедиру, илдани адамла хIял, гьав гьаргбиру, куй чебиахъу. Илбагьандан ил журала бухIнабуц, эпославан, чеббурес хIейрар…»I  (б.8)

ДекIардеш агарли, илгъуна аги саби халкьла мухIлила поэзияла произведениеби хIердирухIелира, цабутIаван, ишхIелла поэзиялис хьулчи кабихьибти даргала цаибти поэтуни-импровизатортала далуйти дучIахъухIелира. Поэзияла мезлашалти хасдешуни гьар чинаралра цагъунти сари, илди произведение тIашбалтути гIягIниахълумани детаурли сари. ДурхIнази илдачила сеннира багьахъес чевкъули саби.

Гъай агара, хрестоматиябазир къаршидиркули сари литературала теориялашалти кам-гьамти баянтира.

Масала, Гергала шилизивадси вахъхIила мугIяллим Рамазан МяхIяммадовли лукIули сай:

------------

  1. «Даргала литература, 7 – ибил класс»

«Литературала игит (герой) художественное произведениелизив вяшикIуси, сунела хасиятла къиликъуни ва шикьатIала учIаннис гIячихъли мягIлумдиубси, ил произведениелизибти цархIилти игитунгачилти бархбуасуни тIинтIли чедаахъибси бутIакьянчи сай.

Литаратурала игитуни положительный ва отрицательный (мяштIла ва инкарла) бирути саби…»I (б. I0I-I02)

Даргала литературализи халаси пай кабихьибси гIялим Басир ГIялибековли лукIули сай:

«Назму бикIар лирикала ва лиро-эпосла произведениела журалис, сабира белшунси ва белгиси исторический манзилла т литератураличи хасти назмула мезла законти хIясибли…» (б.89)

«Поэма – ил литературала произведениела жура саби, сунезирра лирикалара эпослара лишанти лерси» (б. 90)2

Рамазан МяхIяммадовли эпитетлис ва метафоралис, сарира лирикала произведениелизир бегIлара зумала къаршидиркути, ишгъунти баянти гили сари:

«Эпитет (Грецияла мезли – Чебат) секIа, баркьудила, анцIбукьла сегъуна-биалра ца шали чебиахъуси, баянбируси деыв саби, илбагьандан эпитет сунени белгибирахзъуси девличил башар, иличи сунела лишан арбухили: абдал дигай, жапати дигай» (б. 28)

«Метафора (Грецияла мезли – Чехни) сегуъна-биалра секIал, анцIбукь, баркьуди баянбарес багьандан илди-ургабси авторли хIисаббарибси мешудешличи хъарахъили, чехибси мягIнализиб пайдалабарибси  дев саби: пасихI лезмира къавтбиб, бугал уркIи къутIабиб, чархла бячундиш, сунна чархла азатдиш» (б. 30)3

«Лирикала ва эпосла далуIти, назмурти яра диштIати поэмаби, цадехIлизирад цадехI декIарти диъни багьандан, илди дучIнила тяхIярра декIр-декIарси бируси саби» (б.5)4

«Литературный мез ирнила (орфоэпияла) кьяйдуртачил дарх лукIнила кьяйдуртира ункъли далес гIягIнити сари урга даражала школа таманбирути дурхIнани…»5

Даргала литературала хрестоматиябази кадерхахъурти пролизведениебала анализ бирухIели, марлира, илдигъунти ва дахъал царилтира мезла гIягIниахълуми агарли учительла гIямалхIебирар. Ашкарли, сагали цаладирхъути школабас хасдарибти жузази дурхIнази литературала теория балахъути гIурра дахъал секIал гьандушили дирар. Буралли, се сарил ритм, рифма, аллитератция, инверсия, далай ва назму каргьнила жура, тIашбатни (композиция)…

Ва, ахирра, иш хIянчила бекIлибиубси мурадли бетарули саби, даргала ва Дагъиста литературала дурсрачир лирикала произведениеби руркъухIели, дурхIнас кумеклидиэсти тяхIурти гьаладихьни, декIар-декIарти халкьла мухIлила ва автортала цацадехI произведениебала таманти анализуни чедаахъни, гIибратуни гьаладихьни. Асубирар, даргала мезлизиб ва литературализиб бузути мугIяллимти дила пикриличил кьабулбикесра, хIебикесра, ва илхIели чула шайзибад лирикала произведениела  анализла царил гьуни гьалабихьниличи ну уркIи-уркIилавад разиирус…

------------------

  1. «Даргала литература, 7-ибил класс»
  2. «Даргала литература, 6-ибил класс»
  3. «Даргала литература, 7-ибил класс»
  4. М. БяхIяммадов «Даргала литературала программа»
  5. А. КьадибяхIяммаев «Дарган мезла программа», 2002-ибил дус

БЕКIЛИБИУБСИ  БУТIА

Жагьси поэзияла тематика

ГIямрула сегъуна анцIбукь касалра, ил тема саби. Темаби поэтунани пикридирути яра чинар-биалра кайсути ахIен. Илди дунъяличиб адамти акIубхIейчирад лерти сари, дарсдикIули, замана хIясибли чедирцIули диалра. Ца произведениелизир чумал тема ахъдуцили диэсра асубирар. Масала, сецад лера дигайличила гъайдикIути? Амма ил тема буркьбируси ахIен, сенахIенну гьарил авторли дигай сагаси шухIярилизир чедаахъес кьасбиру.

ХIердирехIе ца-чумал назму.

Сарат ГIялиевани «Баласри» бикIуси назмулизир уркIила хIялани ишкьяйда сипатдирули сари:

   Баласри, ахIерси, хIед ну дигахъни,

   Магъриб-машрикьлизиб лас тIашаили,

   ВерхIдехI зубри нуни гьала кайхьили,

   Набчи хIу ацIахъес гуми бираси.

   Баласри, ахIерси, хIед ну дигахъни,

ГIяршла майданничир дам-дяд дяхъили,

Албуракьла дузаб пешкешдираси,

Дарайла велгьани хIечи билгьаси.

Баласри, ахIерси, хIед ну дигахъни,

УркIила дайлизиб хъали бираси,

ХIулбала лутIилаб хъали бихаси,

Иш дунъя някъбачиб савгъатбираси.I

---------------

  1. Сарат ГIялиева «Дигайла гьигь», МяхIячкъала, I978 д.

   

      Дигайлизиб халаси цIакь лебни, илдани адам уркIичеввирни, гIяхIти баркьудлумачи гьирвирни чебиахъули сай Жамбулат МяхIяммадовлира:

        

                      Аждагьаван багьси урхьула дайлав

        Бячунси къаякъван пялхъярикIулра.

        РухI кадакIибси жан агара алав,

        ГIергъиси гьигьличив вяв-чIярикIулра.

        Рахли чинабадрил, умутла нурван,

        ДакIубухъун мява - ну уцахъуси.

        Агь, хIурив, риганай, ил набзи дебшван,

        Гьигьра, жанра, цIакьра, гьавра кертIуси.I

      Поэт ХIябиб Кьурбановли дубурлантала адамдеш, яхI-ламус, хIурмат, хала бегIтала дурхъати давлуми сарлин, сунела игитунала баркь-бацлизир чедиахъули вирар:

 

  ГIяхIси адам убкIалли,

        Пикри кабурхар набзи,

        Ил багьадурла мерлав

        Чи алкIан вара ибси?

        ГIурра бахъал нугъунти

        АлкIули, бубкIули саб…

        ЧевяхIси адамличи

        Халкь, цунтиван, хIерли саб.2

------------------

  1. «Савгъат», МяхIячкъала, I975 д.
  2. ХI. Кьурбанов «Ванзали хъумхIерту», I985 д.

      Ил тема гьатIира мурхьбирули ва чебирцIахъули сай Уркухъан МяхIяммадли «Дила пахру» бикIуси назмулизиб. Илини гIяхIгъубзнала баркьудлуми шила гIядатунала дяхIимцIайзирван дурусдирули сай:

        Дила дубурлантала

        Лер гIяхIти гIядатуни.

        Бирис илдачи пахру

        ГIяхIгъубзначиван нуни.

        Лебси зугIяла багьес

        Гумайла цахIнабиркур.

        Цалис ца велхIенрив эс

        Илди къалабабиркур.

        Урши-рурси акIалли,

        Бургьаб барес хъумхIерту.

        ВиштIал-халал хIеили,

        ВебкIура хIурмат биру.

        Ца юртлизи ахъалли,

        Ши билхъаличи башар,

        Ца хъалибарг сабливан

        ХIянчилара арбашар. I

      ЧебяхIси ВатIа дергъ – ил дубурлантала уркIилизиб дусмани сагъхIебируси дяхъиличи мешули саби. Ил темала черкад делкIунти произведениеби дегIлара дахъал сари викIалра, хатIахIеркур. ХIергар цалра поэт яра писатель гьачам-биалра дергъличила гьанхIебушибси.

-------------

  1. «Сагати урунжуни», МяхIячкъала, I980 д.

Литературала жагьил наслулира дургъбачила лукIули саби. Дергъ чехIебаибти, кьяркьти агри-гаши хIедагьурти илдани хIякьикьат нукьсанни чебиахъули ахIенара ибси гьанбик алкIес асубирар. Юх, сенахIенну илдани дявила бутIакьянчибала хабурти дикьули саби, гIяхIцад жузи дучIули саби, кинофильмаби чедиули саби. Гъайла къантIа, жагьтала поэзияли ил секIал марбирули саби. Бурибти поэтунала белкIаначил къяйли кадатес урузхIейрехIе Ж. МяхIяммадовла «Нешла дард», А. МяхIяммадовла «ХIябмузан кагъурти», А. ХIяпизовала «Дудеш, хIези цархIил бусрав агара», Н. ГIямаровла «СяхIбатличи шурбухъун».

      ТалихI ва балагь, дукелцIи ва биса, шаладеш ва цIябдеш – илгъунти мягIналазир къаршити образуни гили сари Арсланбек Алжанбековли назмулизир:

        Наб дигахъисра дурхIни,

        Дила улкала давла,

        БерхIиван пишбяхъили

        Биаб хIушаб челябкьла.

        Кадиркаб ванзаличи

        ЧIянкIли забра дихIира,

        ГIур гермадухъаб чучир

        Адамла дуцIар хIира.

        Гьар мурталраван духъаб

        ХIушаб анхъра вацIара,

        Селрацад шявмабиаб

        ХIушаб анкъилаб цIара.

        ТалихI – селрайчиб гьалаб!

        Дунъяличир лералли

        Селра камси агара,

        Дургъби диъхIедиалли. I

      Ташмишдеш агарли, бархьси ва мурхьси мягIна бухIнабуцили саби А. ГIябдулманаповала «Мекъ» бикIуси назмула гIергъиси строфали.

Булхъули бехIбихьили хIяздухъеси абз саби.

Лебил шила жагьтала кункдеш багьес дяв саби.

«Чили чи?» «ХIердикIехIе!» Агь, делхъ уржиб

жагьтачил!

Илдигъунтицун думжаб «дявтира» дунъяличир.2

Дергъла кьутIкьуси хIекьдеш чебаэс вирар, Хизри Юсуповла «Дергъла сурат» бикIуси назму бучIухIели. Илаб авторли бекIлибиубси хIер лирикала игитличи ахIи, лямцIван пикрумазир дакIурулхъуси нешла сипатличи бяхIчиаили сай:

Багърамла къаркъубачи

ЦIапакибти нушачи,

ДукаркIути душманти

Иртули саб чедибад…

Ва, неш, ну мицIирлира –

Даим хIечи гьуцIлира!3

     Дурсрачир тIабигIятличил дархдасунти жура-журала хIянчурби къаршидиркур. ДурхIнани илди белкIличил ва мухIлила тяхIярли хъарарахъули саби. Буралли, дусла замунтачила, шиличила, ургубаличила, вацIаличила гъайдикIути сочинениеби, тIабигIятла сурат чебиахъути изложениеби ва диктантуни. Хабуртазир, хаслира ХI. ГIялиевла повестуназир, дубурла мер-муса жагали чедаахъили дирар.

-----------

  1. «Сагати урунжуни», МяхIячкъала, I980 д.
  2. А. ГIябдулманапова «Нешла анкъи», I990 д.
  3. Хизри Юсупов «Гьуни», МяхIячкъала, I995 д.

Илкьяйда бирар поэзиялизибра. КъантIли, дурусли, художествола цIакьличил. Сен биалра тIабигIятла лишанти белгидарес, илдас лайикьси кьимат бедес дурхIнас гьамадли ахIен, эгер илди никIабала дагьриличи хасти хIедиалли. Зугьати ва дархибти образуначил бузес дурхIнала иштяхI хIебирар.

ХIера, секьяйда лукIулил атхIебличила Рашид БяхIяммадов:

АтхIебла цаибти заб чяхIдухъун ванзаличи,

Бара гьардакIибти кьар карцIли сари илдачи.

ЦIедешла декIдешлиуб кьяливан къямбизурли,

ГIур зурхIяб багьарбиуб, къуймурван кабизурли.

Илдачи хIербикIули, дурхIни саби разили.

Ил гумиличи ацIес вирусил жалти сари.I

Поэт Ш. МяхIяммадовли сунела лирический герой тIабигIятла гIевдухьлизи кибси ахIенара или гьанбиркахъули сай. Пикрумазив ил вава-кьарличил, цIуэриличил, берхIила нурличил лякьирлизи ахъили сай:

ИшбархIира вакIили

Савли ну дубурличи,

ХIерикIулра дуцIрумла

Вава-кьарла хъимачи.

ХIерлис вавнала хIерли

ДукелцIи гьадуцили,

Арцантала далайли

Илав алавуцили,

        

         -------------

  1. Рашид БяхIяммадов «Назмурти», «Шила гIямру», I985 д.

Пикрумази даршахъиб

ГIурра далайла гими,

Адамтала уркIбази

Сагабарахъес гьуни.I

Дигалли машгьурти, дигалли бехIбирхьути поэтунала назмурти востокла поэзияла асарлиур сари, хаслира тIабигIят сипатбирути. Бац, БерхIи, Зубари, Гъагул – бекIлидиубти образунили детарули сари. Илдачи хъарихъули, автортани чула лирикалати геройтала дигай-дардани, анцIкьи-децI, пикруми-кьасани чедиахъули саби. Масала, Зугьра Ханумли лукIули сари:

ЦIябти гъагултаубад

МалхIямси бац абухъун,

Наб илини чиларил

ТIабигIят гьанаахъур.2

Назмула гIергъити тугъазиб поэтесани пикри гIячихъбирули ва цархIилти образуначил чебирцIахъули сари. Биалра, назмули тамай бикьурли ахIенгу ибси гьанбик кавлахъули саби. Сен илкьяйда бетаруси? Беркала бахъхIи чIямбирули кьаклаб бихIес тIягIямла хIебирар. Востокла образуни, халкьла далуйтазирад дикили, Батирайла творчестволизи дакIиб, гIур илди, поэтунани дет-сатдирхъули, делки, дуркьдирули сари. Поэзияла хазна сагати образуначил мискинхIебиахъес гIягIнибиркур.

-------------

  1. ШапигI МяхIяммадов «УркIи», МяхIячкъала, I999 д.
  2. «Сагати урунжуни», МяхIячкъала, I980 д.

ТIинтIси ва буркьхIебируси тема саби  ВатIан. Илала дурхъадеш гьарил ванзаланнис ашкарси саби. ВатIайчила гъайбикIухIели, девла мягIна чумал тяхIярли белгибирули бирар. Цаибилгъуна, ватIан – ил вегI гражданинни сайси пачалихъ, кIиибилгъуна, ВатIан – ил вегI акIубси шила яра шагьарла гIямзи, хIябъибилгъуна, ВатIан – ил адамла рухIласи дурхъадеш биъни. Поэзиялизиб ил тема жура-журала образуначил, мешубуцуначил, символтачил давлачебси саби.

Масала, ишдигъунти буралаби: «Адам варкьибси неш ца сари, айкьурси – кIел: нешра ВатIанра», «ВатIан агарси адам гьунчиб бархьбатурси къаркъаличи мешуиркур», «УрхIла ванзаличив талхъан виубличив, вегIла ванзаличив шаддикь виубли гьалаб саби», «ВатIан бицибсини, яхI-ламусра дицибти сари»…

Секьяйда гъайбикIули илала хIекьлизиб жагьси поэзия? ЗярхIти образуни алкIулив? АхIену? Лебу гьалабяхI кацIибси ганз?

ЛеркехIе ца-чумал мисал.

ГIяйша Кьурбановала «Шантачи гьуни» бикIуси назмулизиб лирический геройла биштIаси ВатIан сунела ши саби. Шила адамти, мер-муса, хIятта шилизи бихуси гIядатла дякьра илини сегъунтилра лигIматунас дехIсурдарес пикрихIебиру:

Агь, тянишси гьуни – шантачи гьуни,

Дигахъис хIябилра сягIят хIечилси.

Наб гьанбикунала варачанничил

Мурталра мурили гьунибиуси.

ГIямрула гьаяван белсунси гьуни

Дихид дурхIяхIелла пикруми, хIязти:

Гьалакти жагьдешла гьархIебизуни,

Гъамси жагIяйчила хьулани, къайгъни.

Дихид талихIли ну алкунти бурхIни,

ГIур тикрархIейрути гьунибаъниби.

Устала дурубван рузескайуси

Дигахъисну, гьуни, набзи хIела жи.I

Поэт ХIямза ГIялиев, нагагь хIу ВатIан дигуси виадли, гьунчи дураулхъухIели, бархьдеш, хIяя, адамдеш дарх кайсен или дугьаилзули сай.

Гьундурачир гьалмагъдеш дирар чIумадикIули,

Гьундурачир гьалмагъдеш дирар дебшладирули.

Чихъли дихIен мурталара хIуни мардеш, адамдеш,

Дираб хIечил дарх гьуйчир бархьдеш, хIяя, адабдеш.2

Сарат ГIялиевани «ВатIан» бикIуси назмулизиб ца къяй тикрарбикIахъули сари:

Баласра, ну кавлас чархлизир хIела.

ЧеимцIаси баян хIебиалра, дурхIнани гьамадли иргъули саби поэтессала гъай ватIайчила диъни. Илини ил инса чархличил мешубурцули сари, сенахIенну сари ил чархла ца бутIаван чериухIели. Дугьбала кункдешли ва зайдикIнили назмула тахтаби делчIес гьамадли сари, буруси пикри дурусли иргъули саби.

Бургъуси урхьула хьамхьа риасра,

ХъумхIертул далайла дев ретаасра,

БархIехъла булбулла деза риасра,

Баласра, ну кавлас чархлизир хIела.3

ЧIянкIли бегI гIергъиси тахтализиб саби С. ГIялиевани «ВатIан» ибси дев гьанбуршуси. ГьанхIебушилра, учIусили аргъес дигахъуси бекIлибиубси мягIна иргъи.

----------

  1. «Сагати урунжуни», МяхIячкъала, I980 д.
  2. Сарат ГIялиева «Дигайла гьигь», I978 д.
  3. Сарат ГIялиева «Дигайла гьигь», I978 д.

ВатIан, хIури дила пахру дунъяла,

КъияндикибхIели – бару шанданна,

Халараахъибси мусса лигIматла…

Баласра, ну кавлас чархлизир хIела.

ЦацахIели ишхIелла поэзиялизиб ил тема инкарла образли имцIаливан мягIничеббирули саби. ВатIайс марти, икрамбикIути, жан дедлугути гIяхIгъубзначил барх вершабира, зулмукартира, кIибяхIянтира къаршибиркур. Илгъуна лирический геройличи сунела замана Батирайли лягIнатбушибсири: «Кадмалъаб вайна гъвобза, элла варх вякьиб узи!» ЛукIутани ишбархIира инкарла игитличи бучIантала кьяркьси хIер ва пикри тIалабдирули бирар.

- ВатIан! – тапван дянгухъи,

Хапли харчизур пякьир.

ЦIукла цIаван ламбухъи

Бишун вершала лякьир,I - викIули сай ВатIайс хаиндешдарибси геройличила Гъ.-Б. БяхIяндов.

ВегIла мер-мусалис хасбарибси произведениели, эгер илар гIямруличи хIекьти образуни диалли, дурхIнала гIякьлуличи дагьрилашал пайдаласи асар бирули саби. Илди саби абикьурси ванзалис мартили, хIялалтили, кабизалачебтили ва душмайчи уркIецIиагартили биахъес икьалабирули саби.

Бурули бирар, заманала сунела поэзия бирар: хасти лишантачил, образуначил, темаби-идеябачил. Касалли, нушала литературализиб 20-30-ибти дусмазир революция ва Совет хIукумат, партия ва колхозуни, 40-ибти дусмазиб – ВатIа ЧебяхIси дергъ, 50-60-ибти дусмазиб – шила хозяйство, 70-ибти дусмазиб – держла ва баркьагардешла масъала… Илди темаби сари. Илгъуна тематика гьаннала заманара леб.

----------------

  1. Г. БяхIяндов «Дигайла багьа», МяхIячкъала, I980 д.

Пачалихъла бархибдеш – ил саби ишхIелла жагьси поэзияла бекIлибиубсигъуна тема. Гьала-гьала леркехIе чумал авторла тахтаби.

Дузабличир урчиван

ДуцIли сар багьни багьли,

Халкьличибси мусибат

ХIергъулира Аллагьли?

ХIукуматла тукенти

ДицIили сар… гьавали, -

Се изала, се сабаб

Дирути багьанали?

Вачар-чакар аурли

Саб арагIеб хIукумат,

ХIязлизи илхIи саби

ХIяя хIегьти хIякимти.

Жалладунала жинсли

Фабрик- завод дурцули,

ГIяжаибли леб гIялам –

Гьава балли бирцули.I

ГIямрула илгъуна зугьадеш иргъули саби Жамбулат МяхIяммадовла «Чили кьял кьарли балха?» бикIуси назмулизиб. Жагьил авторли гьандуршути «вачар-чакар», «арц», «давлаличи гъаргъдеш», «хIякимдеш», «хъулкидеш» - илди ва илдигъунти гьанхIедушибти тIимир-химир нушала гIямрула кьутIкьуси бархьдеш саби. Сукъурлира ил секIал уркIиличил чехIебаили кахIевлан.

-------------

  1. Жамбулат МяхIяммадов «Дяхъибти вавни»,  МяхI-ла, I992 д.

Улкализирти гъузгъалдидеш ункъли суратдарес бажардиикили сай Сулайбан Кьурбановра «Сегъуна биэсара» бикIуси назмулизир.

Ца пачани кабушиб,

Итилли камра архъиб,

Советунала улка

Чули таманни бехъуб.

Разити халкьла урга

Душмандешла гье дегIун,

Вайти гъай-мез адикьур –

Марти узидеш дуун.

Узбиван хIербирути

Дигичебти адамти

Дургъбази гIелабушиб,

Чус бекIлил гьанагарти.

Хъулкнира хъямчибира

Саби халал кеплизиб,

Ялчнира хъубзурира

Саби халал децIлизиб.I

АнцIкьи-децI, дардани шишимти, дигай-карцIи адамтани гьаман тIабигIятла образуначил дархдирхъули бирар, хIятта  илди мицIирхIедарибти секIлазиб чус ряхIму баргес дигухIеливан. Илгъуна гьанбик алкIули саби Сайгибат ГIябдулкаримовала тугъи дучIухIели:

-----------

  1. «Замана», I998 д.

Ва бац, хIебамсурлирив

ЛасбикIес хIуцун цунни,

ГIяшикьли хIеркабикIес

Нуша ванзалантачи?

КабацIи, бархьбатурли

Закла майдан зубартас…

Чичи чи ацIаллира,

Баги агу адамтас.

Бура, хIу даимсирив

БирххIерули селичи?

ХIед тяништив ванзала

Базар, багьни, дазурби?I

Сай прозаик виублихьар, заманала амрули кьалам поэзияличи бархьбариб Меусишавадси пагьмучевси писатель Расул БяхIяммадовлара. Дила гьанбикли, бучIантас челукьуси зугIяла зярхIли ва заманала гьигьаназиб назмуличил гьалабихьес ункъли саби:

Бетахъиб хьуланазиб

Алжана, вахъхIи хIерси.

Руржесбииб чархлизиб

Жагьаннаб гьанагарси.

Се барри, насиб-душман?

--------------

  1. «Замана», I998 д.

Давлали къагъбарибтас

Къагъдеш – насиб сабрив хIу?

Тахличи гъаргъбиубтас

Гъаргъдеш насиб сабрив хIу?

Насиб, хIу урузбируд

Судличиб заманала.

Жаваб сайсу хIезибад

Гьалаб иш къарциндешла.I

ШалгIеббухъунси гIяхIси дунъяличила, чебакIибси мусибатла хIекьдешличила, пикрумала хIябкьяйличи дагьрила адам тIашизниличила умути ва дархьти пикруми дурули саби чула белкIаназиб Кьасумбек Мигьрабовли, Аминат ГIябдулманаповани, Зугьра Ханумли, Писки-МяхIли ва цархIилтани.

------------

  1. «Шила гIямру», I999 д.

ДурхIнала лирикаличила къантI-къантIли

      Се заманалра хъумхIертуси ца гьатIи тема гьанбушес дигахъира – нушала гIебалкIуси наслу. Поэзияла бягIуси капарайла ца дуб дурхIназиб саби. Ил дуб наб тяп хIебла вавназиб кIайбяхIибси савлила диркьаличил цугбуцес дигахъира. Сепайда гьатIи, дурхIнас къуллукъличи каибси шигIру илгъуна даражаличиб ахIен. Гьайгьай, даргала дурхIнала поэзия Р. Рашидовли ва С. Рабадановли цагIяхIил къугъабарес кьасбариб. Чини хIедалути Р. Рашидовла «Муса халаиули сай», «Пагьливанти», «НикIа космонавт», «Унруби дукарбикIули саби» ва С. Рабадановла «Шалати бурхIнира шадти дурхIнира», «Забла деза», «НикIа мушлукья» бикIути жузи? Рах-рахли чула назмурти Гъазим-Бегли ва Амир Гъазини дурхIнас багъишладирули бирар.

Даргала мезличил «Лачин» журнал дурабулхъес бехIбихьибхIели, дурхIнала поэзия мар-марли давлачеббирескабииб. Илар гьарли-марли никIабала арзу-хIяйчи лайикьдикести назмурти даргес вирар, сарира хасданра поэзияла жагьил наслула кьаламтаурад дурадухъунти. Илди сари Р. Адамадзиевла «ЗурхIяблиуб дурхIни, А. ГIябдулманаповала «Уршилис аманат», ГI. ГIямаровла «НикIа букIуни» бикIути жузи. БегIлара черикIла, никIабала дагьриличи дурусти биалли «Лачинна» кIапIразир даргес вирар.

ХIерикIули дяхIличи, набзи серил викIули,

Гъамиуб пулан хъяша, нешла дяхI гьанаурли.

Агь, талихI! Риубрагу лявварили хIейсахъес,

УрхIла дурхIялисра ну нешличи мешурикес…,I - уркIигьаргли бурули сари А. ГIябдулманаповани.

Зугьра Ханумли «Рирхус» бикIуси назму дурхIнас насихIятласи дезаван каргьурли саби:

Салам рикIулра хIушаб, никIа лачинти-дурхIни!

Даим шалали калаб хIушаб гIямрула бурхIни.

Лайикьти детааба нушала дубуртачи,

ХIяяличи мешути диаба берхIиличил.

Дила булбулти, чатIни утцахъулра хIушани,

Рирхус илдачи хIяннут хIерси хIебиъниличи.

Рирхес дигулра, хIуша урцниличи гьарахъли.

Гьарил баркьудиличил калаба хIуша ахъли.2

НикIабала чула дунъя леб, халатани чебиуси, амма дурхIнаниван аргъес хIебируси. Илдас хъа мицIираг, жаниварти ва арцанти гьарли-марти юлдашуниван кадилзан. Илбагьандан, илдачил уркIи-хIял, хIехарадеш дуртIули, лякьирбикIар. Ил секIал чехIебаэс хIейрар Барият ГIялиевала балкIаначил тянишиубсини:

----------------

I,2. «Лачин», I997 д.

Савлила сягIятлизир

Ну улкьайла гьаларра,

Пикрумази ахъили,

ЧатIачи лехIахъилра.

ДалайбикIен хIу, чатIа,

Дила уркIила хIели,

Шишимти хъумуртулра

ХIечи лехIихъухIели.

Азир баркалла, бузи,

Разити дучIбас хIела.

ХIечил бучIули саби

БиштIаси уркIи дила.I

«ДурхIни – бузерилизиб» - илгъуна жи аргъахъес дигули сай поэт Р. Адамадзиевли дурхIнас багъишладарибти назмуртазиб. Гъай агара, багалабиэси, манпагIятси пикри саби. Сен викIалли, никIаби биштIахIели бузериличи дигичебтили ахIебикьалли, халабаибхIели илдазибад азгъинти ва баркьагарти бетарар. Халатанира, хIуни ит хIебирулри, иш хIебирулри ибти гIуркъбяхъуни камкадарили, баркьудиличил илди гъирачеббирес гIягIнибиркур. ХIера, сегъуна лирикаласи игит саял «ГIябул» бикIуси назмулизивси виштIаси ГIябдул.

Дихая наб чумал гIябул,

ВикIули сай виштIал ГIябдул,

Се барес вализасра ну,

ГIябли гIягIнидиркулину.

----------

  1. «Лачин», I998 д.

Кьасбарира кьелхIе барес:

Анхълизиб татаул биркъес,

ГIябул къаршихIебикили,

Убкалун ил хIебарили.

Садерчурра уркьли расли,

Чякнас хъали барес кьасли,

БетхIеур хIянчи ишабра

Агарли гIябул цаалра.

Келпатанра, кьякьра, расра,

Уркьулира, дисра лергу,

Бетаруси селра агу,

ГIябул агарли хIерагу.I

ДурхIнала дагьриличи лайикьси назму белкIес гьамадси хIянчи ахIен. НикIабас или делкIунтихьар, лерилра назмурти ил журала поэзиялизи рухIлашал хьурадарес хIейрар. Нагагь назму сунени, дурхIяли, хIергъалли, ил бархьдешла дураб кавлан. ДурхIни назмуртани бучIухIели, шигIрула дунъяличиб чула зилантачил (игитуначил) къаршибиркес дигахъу: илдачил ихтилатбикIес, далайбикIес, хъатбикIес. ЦархIилван буралли, илдас гъамси дунъя гьалабирхьес гIягIнибиркур, сунезира илди вас-васхIебикIули ва урехиагарли абацIеси. Ил масъалаличил ункъли бажардибиркули саби А. ГIябдулманапова ва Кь. Мигьрабов.

--------------

  1. «Лачин», 200I д.

Нешла нургъби ушкули сунна диштIа бачIнани,

ВикIар: «Марисудгу, неш, ралтахъари хурази».

Нешла дамкьур дяхIличи хIерикIули ванали,

ВикIар:«Пишряхъигу,неш, дуахъисну шайтIунти.

                              (А. ГIябдулманапова «Урши»)I

ГIусма дурсри гьар бархIи дирути сар хIядурли,

Сай хIерхIейзалра диру рузи УмуряхIилли.

Дурсри дарес замана баилири гьаннара,

Рузи хъулир агарли дурхIя вашулри дурра.

Чина рикибсив гъари набзи селра хIеили?

Азгъинти адамтира дунъяличиб леб кьалли…

                     (Кь. Мигьрабов «СецадхIи кавлусив?»)2

Нушани чедир тематикала чумал бекIлидиубтигъунти жура хIердарира. Поэзияла хазнализир илди дахъал сари в жура-журала сари. Чедирти классунала дурхIни илдачила гьарил сагаси дарсличиб гъайбикIути саби. Чула пикруми классла дурабси литературала (поэзияла) мисалтачил чедирцIахъули бирар.

--------------

  1. А. ГIябдулманапова «АхIерти адамти», МяхI-ла, I998 д.
  2. Кь. Мигьрабов «Дугила карбан», МяхIячкъала, I996 д.

Сатирала ва масхарала поэзия

Даргала поэзиялизиб ил жура пагьмучевси поэт ГIязиз Иминагаевла творчестволичил дакIубухъун. Поэт-сатирик сунела бетуцлис ахиричи бикайчи марли калун. МажахIят къаршиикес учIан, суненира поэтла «Судьяби», «Ишки», «Маллани Мусас си бякьиба?», «Гьай - аман - гьай», «Ази» бикIути назмурти хIедалуси. Гьар-урла дуркьа гIядатуни датIни, чIинкIир маллуби пужбарни, рушбатчибачи ва баркьагартачи лягIнат, держла агьлу суктубарни – ГIязиз Иминагаевла сатирала ургни дяхIчиаибти масъулти сари. Амма илдицунрив гьатIи итхIели гIямрулизир ва обществолизир къаршидиркути нукьсандешуни? Юх, лебри итхIелира хIякимла тахлис сужда бирути, маза мискин дубурланничиб чебдукаркIути ва илди лугърачи шурбатурти шила Советла хIянчизарти, вачар-чакарла кьялшубази бархибти, пачалихъла хIукмурти дукьдулъути ва бархьдеш бялчIути…

Гьайгьай, ГIязиз хIериубси замана декIарсири, законти чIуматири, поэтла кьаламлис дурабухъес асухIебирути дазурби лерри. Сен биалра, ил пергер поэт шелгIевухъунхIейчирад, даргала поэзиялизир сатира ва юмор кам-камли къаршидиркутири. Прозала анцIбукь декIарсири. Илав масхарала урибси уста ГIяхIмадхан Абу-Бакар узулри.

Се бетаура поэзиялис? Сен Р. Рашидовли, С. Рабадановли, М. ХIямидовли поэзияла ил жура ца шайчиб балтулри? Чини балуси, белики, илди литературализи бакIибси манзилра декIарси бииши? Пачалихъли кадизахъурти низам-кьяйда дукьдуэс, датIес, суктударес асухIебирусири?

Сецад ганзбиралра, четIяхIикIалра, кьарла чIиъ ванзализибад дурахIебухъи хIебуар. ДигIянни. Уруз-хIяцIли. Далайчис далайхIейкIахъес къадагъабарес хIейрар. Поэтлизира сунела уркIи гьирбухъунси тема гьанхIебушахъес гьамадли хIейрар.

70-ибти дусмазив бучIантани бара-бара сайри валуси поэт-сатирик МяхIяммад ГIябдуллаев (илала чеу Писки-МяхI). Илала занзбиван къиздикIути сатирала назмурти литературала альманахлизир ва газетабазир лямцIван дакIудулхъули дири. Ашкарли, сатираличи ташмишли хIербикIутира калири. ИлхIели ил цалра жузла автор ахIенри. Назмуртира хIейгу-хIейгули кадирхъулри. Жагьил поэтли уркIецIиагарли балтIутири ахъси тахла агьлу, рушбатчиби, вачар-чакрла кьам, шилтахъчиби, кIибяхIянти, держлукьуни. ГIямрулизир цIудара дамкъни черти анцIбукьуни чедаибхIели, илини цацабехIливан хIулби чекахIерхьи.

ЛеркехIе Писки-МяхIли гIямрула жура-журала масъулти сипатдарибти назмурти:

Духути адамтани

Дахъал далули бирар.

Дахъал далулра или,

Гьанбиркули хIебирар.

Дубагар пIягъибани

Балан селра хIебирар.

Лерил далулра или,

Чус гьанбиркули бирар.

ВакIибсичил вявмайкIуд

Лезмилизи хя бигьи.

Адамличил адамван

Вархьли гъайикIес багьи.

Халкьли хIу хIяким варри

Чула амру бихахъес.

Утачи ахIетурри

Ханван халаурхахъес.I

--------------

  1. «Ленинна  байрахъ», I978 д.

Гьачам дигубти гала кIинайс цIа бикьес вирар.

Гьачам буунси багьа кIинайс чарбарес хIейрар.

Гьачам бишунси чирагъ кIинайсра алкес вирар.

Гьачам бишунси ламус гьатIи алкахъес хIейрар.I

Писки-МяхIла гехIел тугъла гIергъити назмурти бузери, адамдеш, сахаватдеш черяхIдирути дезначи мешули сари:

Духуси далай белчIес

ХIяжатси саби пагьму,

Далайла мягIна аргъес

ГIягIниси саби гIякьлу.

Далай гьар секIал саби

Гьарли-марти адамтас,

Далай чIянкIли чIяр саби

ГIякьлу чIукьал чIинкIиртас.

ХIу хIялалли-заралли

Гьарил бархIи узадли,

ЛайхIейкIури лаззатли,

ГIямру дуркIид азадли.

ХIериэс кьасбарадли

Къалпличи къакъбяхъили,

Каркахъури гьамадли

ТалихIли лардяхъили.

----------

I.»Гьалмагъдеш», №3 I977 д.

Гьачам ламус барадли –

Тяниш юлдаш ветарар.

Гьачам ламарт барадли –

Узира урхI ветарар.I

ГIергъиси замана ца вайдешличил, бикIуливан, ца гIяхIдешра камхIебирули, Писки-МяхIла жи жагьил наслули гIеббуцибсигъуна саби. Бахъал автортани нукьсандешуначи дакIу-гьаргли лягIнатбуршули саби:

Агьай, вегIебшла дунъя, лебри хIу гIяжаибси,

Адамтас хIела давла цугбарес хIебируси.

Къагъли, хамли, гьайбатли дуцIли саби белкъунти.

Илдачи хIербикIули, гIясили саб хIялалти.

Хъулкнала гьалмагъуни леб, бикIар, милицаби.

Рушбатуни сайсанти леб гьанналис судьяби.

Мургьилизиб башукъи, леб давла хIебиути.

ХIябла гIянжили ахIи леб белкъес хIебаланти.

Бунагьагар арцайчи леб тупанг иргьутира,

Давла гIелаб калахъес гъамти кабуршанти.

Я улкалис я ВатIайс багалахIебирути,

Бура, декIхIебикIулив хIела къакъличиб илди?

Илдигъунти хIяжуртас агарсив хIела танбихI?

Бура, дунъя, хIялалтас чинаба илцад талихI?

                                         ( Кь. ГIялиевв «Дунъя»).2

-------------

  1. Писки-МяхI, «Гьалмагъдеш» №2, I987 д.
  2. Кь. ГIялиев «Гьалмагъдеш» №4, I988 д.

Хъар гъярцIа шиша гьалав

Шандан кьяйда калзуси,

Шиша духIнарти шизив

Гамиван куртIвирхIуси.

Вашуд бержили дайша,

Лерил гъай дурцид хIези,

Деткахъахъили вируд

Ламус, хIяя, урези.

Абдайчибра дукаркIар

Гумайла кабиибти,

Маймуйчиван хIербикIар

Кьакьалаб цугбикибт

  (ХI. Рабазанов «Держлукьлис»)I

Адаб-хIяяли ахIен

Гьанна умцути дагьри –

Исули бирцули саби

Хасмуш кьамла халкь багьли.

Мас биалли, цIакьра леб,

Талхъагъуна хIурматра,

Маслис исули саби

МяхIяммадла умматра.

-----------

  1. «Ленинна байрахъ», I98I д.

Чинав сен-сен узулри

БикIули ахIен гьанна,

УркIи-рухI ахIи, гьалаб

Чебиули саб хазна.

Мас-хазнали, давлали

Марли, балав маслигIят?

Масли халкь булъулигу

Мерсли кьяйда тIабигIят.

Амма хъямла изала

Мурт-биалра сагъбиру,

Заманала бархьдешлис

Ва балкIдешлис мер биру.

                          (Ж. МяхIяммадов «Умули сар дила рухI»,                                                                  

                                 Шила гIямру, I993 д., сентябрь баз)I

Агь, хIябилра децIагиб эмхIе чебаибхIели:

Мургьила ургьурличил, арцла улибхьаличил.

ГIурра гIяхIил децIагиб, ахмах, хIу чеибхIели:

ХIякимла уталичив, уктемси кабизличил.

                          (Кьидти МяхIяммад «ДецIагиб»)2 

---------------

  1. «Шила гIямру», I993 д., сентябрь баз.
  2. «Гьалмагъдеш», I985 д.

Чедив гьанушибси жагьил поэт Жабулат МяхIяммадов гIергъити хIябал дусра-сера сатирала гьуйчив узули сай. Бархьдеш дигуси адам ишбархIи лехIкахъес тяхIяр агара: анар-ханарбиубси улкали пагьмучебти ва гIякьлучебти адамтала паргъатдеш буи саби. Ил секIал чехIебаэс хIейрар Ж. МяхIяммадовла «Дургъар набзир кIидехI хIеб», «ХIябилра анцIдукьи лер», «ВакIи ишбархIи набчи» бикIути ва цархIилти назмуртачил тянишиубсили.

ЗумадикIули закир

Забла гъуршти гъагулти,

Хъумуртулра таманни

Булбултала агурби.

ГIямзилаб гIяшбикIули

Декьла цайси гавлагра,

Гушиубси дурхIяла

ХIулбачил биркьуд балгна.

КьапIагъуна пукьалис

Агарли делшес «мурси»,

Бугъаван хъутуррикIар

Диркьалан нешла рурси.

ХIера, сегъуна илбис –

Замана лагбяхъибал,

ХIялалтала рухIличи

Секьяйда лардяхъибал!

        (Ж. МяхIяммадов «ВакIи ишбархIи набчи»,

        Шила гIямру, I994 д., апрельла 8)

ХIердарибти сатирала произведениебазир лирический геройла гIуркъбяхъуни, лягIнатуни, баркьагардешличи гьими-кьяс якьинни сари. ЦархIилван биэсра хIебирар, сенахIенну ил секIал някъличирти тIулбиван гIячихъси анцIбукь саби.

Масхарала поэзияличила гъайикIалли, ишбархIи ил сатираличил цIацIали бархбаси саби. Бархьил, илар гьими-кьяс агарти ихтилатла дукIелцIи сари. Ил журала назмурти камли ахIенри дигалли Р. Рашидовла, дигалли С. Рабадановла, дигалли ХI. ГIялиевла поэзиялизирра. Даари масхуртира мартира къаршидиркули сари жагьтала творчестволизирра.

ХIера, сейкIулил Кьидти МяхIяммад:

- Ута, сен вихIусирив

Ахмах кайалра хIечи?

- ТIутIуялра бираси,

ХIебалтулра гIяблани.

ХIела назмуртазирти

АрцIи дирцIес биалри,

Дус сирхIяла хIяйванти

Дахес дугени дири.

Калунра тIашли вахъхIи

Цалилра чехIеира.

Кайкирану тясухъи,

Лебтанилра чеира.

Шав дила ца тяниш лев,

ХIелутани вагьира:

КьапIа ца азирлис леб –

Кепеклис бекI агара,

Макрули урхьни иргIу,

КIантIцад гIякьлу агара,

Лезмила уркан биур,

Ца декIцад сай агара.I

ПатIимат Мирзаева сунела назмуртазир дубурлан рурсиличил, бекI  игитличил, масхарала лякьирлизи ихъули сари:

Тукейзир начигъуна,

Мекъличир байрахъгъуна,

ГъайрикIес рехIрихьадли,

Мез далул чугургъуна.

Мукьарла делсун чурмар,

Кьаламли делкIун нудбар,

ЦIяб дуги заклизирти

Зубартигъуна хIулбар.

Сабур буртIуси бархIи

Хъулир ралхIерикибси.

МалхIямдеш буртIухIели,

Дурашар уррухъунси,

ХIябилра рисахъури,

Дила унрашан рурси.2

-----------

  1. «Ленинна байрахъ», I987 д.
  2. «Шила гIямру», I993 д.

Масхарала поэзия имцIали дурхIнала лирикализи гъудуркабиубли саби. Назмуртазиб халатира никIабира къаршибиркалли, поэтли чараагарли дукелцIира вяшдиру. ДурхIнала хIехарадешли, гIядатласидешли учIан вирхарахъули сай. Ил шайчиб тамай гьарбизурси ва бикьурси назму саби Лейла Жамбулатовала «Гъал кепеклис».

Гъал кепекра касили, дуцIли аррякьун ПатIи.

Илцад арц риштIал ПатIис гьар-ур дикибтив гьатIи?

АрацIиб ил тукейзи рамсурли гьигьрикIули,

Тукейзибси лебил масс асес гьалакрикIули.

УркIрухъунси тукенчи хIерризур, иб ПатIизи,

Улас, чила рурсирив бурагу хIуни набзи?

Дудешлара нешлара сарра ну рурси цайси,

Илбагьандан биха масс хIела тукейзиб лебси.

Дила дудешлис диха хIева, цIудара дабри.

Нешлисра декIардара динди, къугъал мячуйти.

Хала нешлисра бургар бацIли цIудара кIана,

Ца дарайла хIевара илис пешкешбирисра.

Дила верхIел узисра халдарагу, тукенчи,

ВерхIдехI рангла хIевнира цIудара чакмунара.

Бахъ бисули бираргу нушала биштIал жита,

Ил хIбисахъес биха мурити ниъла тIакьа.

Калунти арц диалли чардарес хъуммартидра,

Вачар барес, тукенчи, ляркьясну хIечи гIурра.I

-----------

  1. «Шила гIямру», I996 д.

Поэзиялизир сатира ва юмор чараагарти жураби сари. Илди камли къаршидиркалли, поэзияра муридеш агарси аврушаличи мешубиркур. «Лачин» журнала чиди-дигара номерли никIаби пишбирхъяхъу, «Гьалмагъдешли» халатас хасбарибси «Сатира ва юмор» бикIуси рубрика бузахъули саби. ЧIянкIли илар поэзияла жагьил вакилтала тIамри имцIаливан зайдикIалри, къулайсири.

Назмула чебкад хIянчи

Назму хIербирути даргала литературала дурсри чумал журала дирар. Ит яра иш жура имцIаливан манпагIятси саби или маслигIятбарес гьамадли ахIен: учительлис илди лерилра цаван дузахъес чевкъули саби. Гьарил дарсла мурад ца саби: дурхIназир даргала поэзияличи диги адикьни. 

Назму руркъухIели бируси хIянчила бекIлидиубтигъунти бутIни гьандушес лайикьли саби:

  1. Назму саркъахъили бучIни.
  2. ДурхIнани назму уркIиличиб руркъни.
  3. Тема ва бекIлибиубси мягIна аргъахъни.
  4. Образунала (сипатунала) чебкад хIянчи.
  5. Назму каргьнила тяхIурти.
  6. Назмула художестволашалти мез.

БехIбихьудла классуназибад чедиртази баибхIели, сецад хIейгеси биалра, бахъалгъунти дурхIнала бучIнила саркъибдеш усалси даражаличиб бирар: жузличибад бучIули биалра, уркIиличиб бурули биалра, хатIаби дахъал къаршидиркули сари. Ца тIамаличил, ахъ-гIяшхIебирули, макьамкайули, къалабали бучIути леб. Илди чедетхIеибдешуни урдяхъес гьамадли ахIен: дурхIнала гIякьлулизиб назмула тугъ, илар багьлабирнила ишараби лерлихьар, тIашхIебизурли булчIес гIягIниси бургар ибси гьанбик леб. Асубирару гьатIи илкьяйда делчIес, масала, Амир Гъазила гIергъити тугъи?

АтхIеб. Ванзала сирт. БархIехъ. Кьарлизи

Геркавхъира – севан бекI ибкьбизурлил!I

-------------

  1. А. Гъази «ХIяя», МяхIячкъала, I977 д.

Яра ишгъуна диалогла тяхIяр къаршибиркули биалли?

- Илдигъунтала хъали

Сабсилра чинаб сабси?

- Болгария дурхъаси,

ХIед тянишли ахIенсив?

Писательли сунела произведениела хьулчилизи кабихьибси бекI пикрилис тема или бикIар. Илкьяйда белкIи сай ГI. ГIялиевли 8-ибил класла хрестоматиялизиб. Бархьси саби, сепайда, дурхIнани аргъес гьамадли ахIен кьадин. Илбагьандан нуни дурхIнази къантIли иргъахъули вирус: «Тема саби писательли пикрибарибси секIал (ватIан, дигай, дергъ, балагь, талихI, гIядат, ламус-хIяя, узидеш…) 

Гьандушес гIягIнибиркур мисалти: Р. Рашидовла «Хъяганагла» тема – Граждан дургъби, С. Рабадановла «Россияла ванаси берхIилиур» бикIуси назмула тема – халкьанала узидеш, Ж. МяхIяммадовла «Нешла дард» назмула тема – ЧебяхIси ВатIана дергъ ва цархIилтира.

Лирикала халасигъуна произведениелизир (поэмализир) чумал тема къаршидикесра асубирар. Рашид Рашидовла «Адамлис деза» поэмализиб цуг-цугли бузерила адамличила, дигайличила, дубурлантала гIядатуначила, адамдешличила бурули саби.

Произведениела бекIлибиубси мягIна (идея) дурхIнази гIячихъбарес багьандан, илкьяйда бурес гIягIнибиркур:

 «БекI мягIна саби тема арзибси тяхIяр».

Масала, дигайличила лукIухIели, илди адамла уркIила азадти хIялани диъни, дергъличила бурухIели – бургъантала гъабзадеш, гIядатуначила бурухIели – адамтачи гIядатунала асар…

Назму сюжет агарси произведение биалра, сипатуни (образуни)  дахъал къаршидиркур: адамтала, мицIирагла, тIабигIятла (пейзажла). Гьайгьай, илди эпосла произведениеливан бухIнабуцли гьаргхIедиру. Дугьбала цIакьличил, художестволашалти гIягIниахълумачил кагахъили дирар.

ГIелакабикиб берхIи

ГIелабяхI хихбикIули,

ГIур чархIебулхъусиван,

ГIяшикьли хIербикIули.

Ташмишдеш агарли, дурхIнани иргъули саби, иргъулицунра ахIи, илдала пикрумазиб БерхIила сипат алкIули саби: «гIелабяхI хихбикIуси», «гIяшикьли хIербикIуси», «дунъяличи карцIбиубси»… ТIабигIятла секIли: берхIи, бац, дягI, дирихь, дуги, заб, дяхIи – илди дурхIначи гъамти, тяништи образуни сари. Эгер поэтли пасихIли суратдарили виалли, илди дурхIнала гIякьлулизир дахъхIи кара кавлан.

Ахъ дубрир мекьри дихIул,

ДурхIяхIелла дигайван,

ЦIуб хIурхъи чедидирхъул,

Бурямли капарайван, - лукIули сари Сарат ГIялиевани.

Дила пикрили, ил тахта белчIунхIели, дурхIнани гъай букIуйчила диъни иргъу. СанигIят гьанхIебушилихьар, поэтессани гъай сегъуна адамличила сарил бурес бажардирикили сари.

Яра:

         Агара гIур хIези дурести дила,

        ХIергъири тилади биса гъудурси,

        ХIергъири, гьар бархIи аманрикIукъи,

        ХIу-алав рашули, кьяшми дамсуркъи.

Иш тахтализибра дигай гьархIедизурси лирикала игитла, дубурлан рурсила, образ хIулбала гьала тIашбизурсиван саби. «Агара», «хIергъири», «алаврашес» ибти глаголтани рурсила анцIкьи-децI ва пашмандеш иргъахъули сари.

Даргала поэзиялизир назму каргьнила тяхIурти жура-журала лер: верхIел биркIа, гехIел биркIа, вецIну цара биркIа, хIятта урчIемал биркIара къаршидиркур. Поэтунани ца чидил-биалрацун чебхIебиркIу, чумал тяхIяр дузахъухIели, илдала назмурти къугъати, зайдикIути ва давлачерти детарули сари.

Назмурти каргьнилизир сен-биалра заманала къел-хIерзи дагьесли сари. Р. Нуровли ва ГI. Иминагаевли  имцIаливан II биркIа тяхIяр бузахъусири. Ил жураличил каргьурти сари бурибти гIярабистуни ГIябдуллахIяжила, Зияудинкьадила, ГIялихIяжила тулкнира. Ашкарли, илдала асар кали саби даргала цаибти поэтуначира.

Батурли хажакунт, бигьунра сапар,

АнцIал хIебукьункъи, диги хIехъибкъи…

              (Р. Нуров «Вебшнила пашмандеш»)

Агь, дуббуцар, биубси иш баркьуди,

Гьалаб кьалли хIурматличил биради…

                                (ГI. Иминагаев «Маллала децI»)

ЧебяхIси ВатIа дергълис гIергъи дакIубиубти даргала поэтунани имцIаливан 7 биркIайчил назму цалабирхъусири.

ХIела хIурмат батадли

ЭмхIерухъла къакъличиб,

УрхIли мурдахIебалта

Ил хIурмат айгъирличи.

               (С. Рабаданов «ЧердикIибти»).

АхIерси дила ванза,

ВатIан багьадуртала,

БехIбирхьулра хIед или

Далай нуни мурталра.

            (ХI. ГIялиев «УркIилизиб берхIи»).

УркIи бурес дигулра

ХIези, неш-ВатIан, нуни:

Дунъяла игъбар саби

ХIу ванзаличиб лебни.

              (Р. Рашидов «ВегIла кьисмат»).

ИшхIелла поэзиялизир биалли каргьнила лерилра тяхIурти гьамадли даргес вирар. Илала дурабадра, цацахIели поэтуни сагати жураби даргес умцIули саби.

Масала, С. Рабадановла творчестволизиб цаибил тугъ 8 биркIа, кIиибил тугъ 7 биркIа дехIсурдикIуси тяхIярра къаршибиркур.

ГIяхI-си-жуз-ла-някъ-бу-цад-ли,

ХIу-ахъ-хIурхъ-ли-чи-ай-цIуд.

Вай-си-жуз-ла-някъ-бу-цад-ли,

ХIу-къа-да-ли-зи-кай-цIуд.

             (С. Рабаданов «ЧердикIибти»).

Назму каргьнила халаси кьадри леб. Поэтли пикрибарибси сурат сегъуна сабил, иличи лайикьбикеси каргьнила тяхIярра чеббиркIули бирар. Нагагь гъай масхарала, адамтала арзу-хIялла, гIядатла анцIбукьла хIекьлизир диалли, илди верхIел биркIа ва авал тугъла тахтабачил аргъахъес кункли бирар.

ТIабигIятличила, игитунала уркIбала хIяланачила гъайикIухIели, поэтлис мягIна мурхьбарес багьандан, учIусила пикри битIакIес багьандан, II биркIа тугъи дузахъес ункъли бирар. Амма гьарил поэтла чиди-биалра чеббикIибси жузра белгибарес леб. Амир Гъазини имцIаливан II  биркIа тяхIяр бузахъу, Газим-Бегли – 7 биркIа. Назмуртала тахтаби, гIядатлибиубли, авал тугъла дирар яра тахтабачи хIебутIили, азадли белши бирар. ИшхIелла поэзиялизир 3, 5, 6 тугъличилти тахтабира чедаэс вирар.

Назмула сяйси тугъра

Рамкьурси хьуна гьугьра

ХIябилра анцIдукьи леер.

Миъван дяргIибти чяйра

Чял бердибси мячяйра

ХIябилра анцIдукьи лер.

          (Ж. МяхIяммадов «ХIябилра анцIдукьи лер»).

Уркухъила хъумачиб

Хъяб ахъил райхIян вава,

ХIечи хIерэс бикалли,

Майрай майдан хIебливан

Гьаннара мицIирирус.

              (Уркухъан МяхIяммад «Сагати урунжуни»).

ХIебалас чи саррал хIела уркIилис

Бирхаудилира ну ахърарилра.

ГIямрулизир хIела кьисмат ретаэс

Кьанриъни багьандан рургус гIяйибла.

Амма илди дугьби сар дила давла,

Илдазибван билзан наб лебил дунъя.

                           (Зугьра Ханум «Сагати урунжуни»).

БегIлара зугьаси, бархибси ва бекIмахбухъеси хIянчи хIерли саби учительличи художестволашалти мезла чебкад. Ишаб чараагарли дурхIнас литературала теорияла шайчибси багьуди хIяжатбиркур. Назму дугьбазибад тIашбатурси кIялгIягъуна саби. Гьарил дев лацлизиб къаркъаван балгунси, декIдеш бихIуси биэс гIягIнибиркур. Чузиб мягIна сяйти сецад къугъати дугьби лерлихьар, назму цIакьхIебиру. ХIебиалли, эпитет, метафора, олицетворение, мешубуц, аллегория, инверсия, гипербола… чараагарти художестволашалти гIягIниахълуми сари.

Илала дурабадра, илди гIягIниахълуми шигIрула устнани лайикьси тяхIярли, чула мер-мусаличир пайдаладирес чебиркур.

ХIербирехIе Насруллагь ГIямаровла ца биштIаси назму.

ХIеб сари дунъякадли

Гьарзали къунзкадухъи,

Миъла ясирлиурад

ХIуркIби сари датдухъи.

ТIабигIятли бушули

Саби шиниша дарай,

Арцантани бучIули

Саби разиси далай.

Сепайда, жагадешла

ТIягIям саби булъули,

Дергъла ва даршудешла

Суал бугабикIули!I

Эпитетуни: шиниша дарай, разиси далай, дергъла ва даршудешла суал.

Метафораби: миъла ясирлиурад, жагадешла тIягIям, тIабигIятли бушули, арцантани бучIули.

Олицетворение: хIеб сари къунзкадухъи, тIабигIятли бушули дарай.

Инверсия: сари гьарзали къунзкадухъи, хIуркIби сари датдухъи, бушули саби дарай, бучIули саби далай, тIягIям саби булъули.

Тикрарбарни: сари – сари, саби – саби.

Аллитерация: хI, хъ, д, б, тI, гI, л…

Гьайгьай, ца назмулизир художестволашалти лерилра гIниахълуми хIедакIесра асубирар. Амма лертигъунти чедаахъес ва илдачил дурхIни тянишбарес гIягIнибиркур. Ил ца дарсла хIянчи ахIен. Бузрадли ва дусмадли иргъахъуси, дагьрилизи хьурабируси хIянчи саби.

Даргала поэзия чIянкIли силлабический (биркIантала) журала саби.

Назму зайбикIнилизиб мекелли халаси кьадри леб рифмала - тугъала ахирти далдикнила. ГIядатлидиубли, жутси, тугъ-ургала ва хIябал тугъла рифмаби къаршидиркули сари.

Жутси рифма:

Русен, дила лагьа, русен ахIер-си,

Риаби даршудеш хили акIуб-си,

Бац кьяйда малхIямси, уркIи буцIар-си,

Нурла шала кьяйда гIямру шала-си.

                                                              (Зугьра Ханум).

Тугъ-ургала рифма:

Рирхаи, ахIерси, шаддешла ан-къи

ИшбархIи бегI гьалаб нуни абхьил-ра,

Яра дукаркIулра, сабаб агар-къи,

Я, бацIси шинкьанван, вякьярикIул-ра.

                                                        (Ж. МяхIяммадов).

ХIябал тугъла рифма:

Дила бархIи дус са-би,

Абзур дус даршдус са-би,

ГIямрула гьигь багьан-дан

УркIи бургъули са-би.

                                                         (Р. ГIяшурбеков).

Аммаки ишхIелла поэтунани имцIаливан азадси рифма бузахъули саби (урус мезли – белый стих), илгъуна назмула зайбикIни бухIна рифмали жагабирули саби.

ИтхIейчибад халаси

Арбякьи саб замана,

Гьаннара лералри хIу

УркIила рухIнар дила.

                                                  (Кьидти МяхIяммад).

Дагъиста халкьла поэт С. Рабадановла бузерила лирика хIербируси ца дарсла къантIси анализ

6–ибил классла дурхIнани шалгIеббухъунси дарсличиб белчIи саби С. Рабадановла «Хъубзурала далай» бикIуси назму. Илаб ахъбуцибси темаличила, бекI мягIналичила, сипатуначила ва мезла цацадехI гIягIниахълумачила багьудилишал ва бяркълашал  багалабиэси ихтилат дураберкIибси саби.

– ИшбархIи нушани поэтла творчестволизиб бузерила (хаслира хъубзара адамла) тема даимбирехIе, – викIулра ну, дурхIначи дугьаилзули. – ХIеръая, иш жузличи!

ДурхIни тянишбирулра ириъ дурабухъунси С. Рабадановла «ЧердикIибти» бикIуси жузличил.

Поэт акIубхIейчирад 75 дус диркнилис багъишлабарибси ил къугъали балкьаахъурли саби, бухIнабуцра, гьалар дурадухъунти I2 жузала бутIназибад бучили, давлачебси саби. Сепайда, гьанна илдигъунти сагали дурадулхъути жузи бучIантачи камли диули кьадин. Рахли библиотекализи–мага дархьес пикрибарили, школала  бучIантачи даалли ахIенси. Набчира дигуси поэтла «ЧердикIибти» гIергъиси замана сабухъчерли рузуси унрашан поэтесса Аминат ГIябдулманаповани баахъиб.

Дарс бехIбихьес гьалар, бикIуливан, школала библиотека убил–чебарили, С.Рабадановла I0 жуз даргира.  ДурхIнази дедлугули, ца ишгъуна хъарбаркьра гьалабихьира:

– Гьари, илди жузазирад даргая поэтли хъубзарас багъишладарибти лерилра назмурти.

ДурхIнас дарсличиб илгъуна хIянчи дигахъу, илдира илмадан  сабемцIур. ХалтIбухъун…

– Нуни I2 назму даргира!

– Нуни – I5!

– Нуни – I8!

– Нуни – 2I!

Иргъулра някъби ахъдурцути дурхIнала жавабти.

Поэтла арагIеб творчество касалли, ил темалис хасдарибти гьатIира дахъал назмурти даргес вирар. ХIятта тамашара вирулра: сен–сен виуба С. Рабадановли тикрархIейубли бузерила темаличила илдицад произведениеби цаладяхъес? ХIебиалли, бурги кьалли манзил Сулайбан Дибгашила мулкличи, дуразла тIелира буцили, дураулхъуси.  Чини хIебала, ит кахси дергъла дусмазиб никIа хъубзурани кабихьибси пайличила? МяхIяммад ХIямидовли «НикIа аршикьянаби» бикIуси назмулизиб бахъ жагали аргъахъилигу:

Халатала миршби сар

БиштIатала някъбазир,

Гьалаб аршила урхьу,

Заклаб берхIи цIализиб.

Балулра дудешуни

Саби къиримла гьалаб.

Нушазибад дигахъу

Дергъ мурт таманбирарал.

Дявила майдайчиб бургъути аднала дурхIни, цIуръаби, гушти, гъаршлизи кабиркути ва абилзути, башес хIебирули, унцани дуразличил барх хъусбирути сецад лебри? Илдигуъунти дурхIядешла пай ахIенрив С. Рабадановлисра  баибси? ЧIянкIли хъубзара адамла къиян–хIекь чедаибсини ва дяхIяурсини вирар ил игитла сипат сагали ва сагали алкIахъес, учIусилис, тяп карилаб бара берцIибси кьацIван, бизи–бизили гьалабирхьес.

Ибхьулра «ЧердикIибти» ва дурхIнази бучIахъулра «Някъби» бикIуси назму:

ИшбархIи вехIихьилра

ДекIти имтихIян дуцес.

БегIла гьалав вакIилра

Авлахъличи хъу бацес.

Ухъна хъубзарли хъучи

ХIекьли дархьти хатI делкIун,

Амма дила гъаршани,

Тяп чIичIалаван, далкIун.

ХIери дукес кайира

Нуша шиниш майдайчи,

Къарчигъаван берxIира

Кабизур дай хIерейчи.

Дила папрус алкахъес,

Алкун пирхикI ухънани:

ГIяшуйзирад дарибти

Някъби чеира нуни.

– ХIед пирхикI се бируси,

Суркдирен цализи ца,

ХIела някъбазирадли,

Валлагь, дурадиркур цIa.

ДурхIнази – суалти:

– Сен назмулис поэтли «Някъби» ибси у бедили?

– Хъубзарала някъби сегъунтили чедаахъили?

– Ишди тугъала мягIна белгибарая «Ухъна хъубзарли хъучи хIекьли дархьти хатI делкIун…»

– Нушала шилизиб ишбархIи хъубзури лебу? Чили вирара илди гьанбушес?

– ДурхIни, хIушазивад чили гьачамалра хъу бацуна?

– Хъубзарала бузерилис кьимат бедес чили вирара?

– ГIур чили?

– Сен поэтли хъубзара бегIла чевяхIси ва хIурматла адамлизи халирули?

– Даргес назмулизир эпитетуни.

– Даргес метафораби.

– Даргес мешубуцуни.

Ил хIянчи баррили гIергъи, дурхIнази гIурра назму бучIахъулра ва, лирикала произведение биалра, камсигъуна бухIнабуцличила бурулра. Гьу, хIебуреси ахIен кьалли поэт ургубала укьниличила, ухъна хъубзарачил лякьир барниличила, папрус битIакIес пирхикI касниличила… Ил мерлаб назмула анцIбукьла бегIла ахъси даража гьаргбируси тахта бучIулра:

– ХIед пирхикI се бируси,

Суркдирен цализи ца,

ХIела някъбазирадли,

Валлагь, дурадиркур цIa.

ЦIа дурадикести някъби (Ишаб хъутри ибси мягIнализиб – И.И.), къатавтар някъби, гIяшулгъунти някъби – илгъуна мурхьси мягIнала образ акIахъес багьандан, поэт сегъуна духуси, философский тяхIярли пикриикIес балуси, мурала гIебализибра буреба баргес вируси виэс гIягIнили?

Гъай ишхIелла манзилличила диалри, анцIбукь декIарси бири: даргала поэзия вавалибяхъибси, ил низамличи бушибси, мезлашал давлачеббиубси… С.Рабадановли «Някъби» каберхахъурли сай «Сагати бикьруми» бикIуси жузлизи, сабира I96I ибил дуслизиб дурабухъунси. ИтхIели ГI. Абу–Бакарлира, Р. Рашидовлира, С. Рабадановлира даргала литература бара ахъанайтачи ахъбурцуси замана сабри. Илди хъарахъестира бахъал аги: С. ГIябдуллаев, Р. Нуров ва ГI. Иминагаев. Низамличи душибти литературала мезра аги, сенахIенну, С. ГIябдуллаев ахъушала лугъатличил лукIуси виалра,   Р. Нуров цIудхъурла, ГI. Иминагаев хIурхъила лугъатуначил лукIути сабри.

Сулайбан дарагала поэзияла сагакьянчибазивад ца сайри, хъубзурани «мургьила хатIли  жуз  авлахъла кIапIрази» лукIуливан, сунени шинкья–кьаламличил илдала бузери, кьисматуни, баркь–бац, пикруми–кьасани, чедиахъуси, бучIантала бягIуси авидлизи далахъуси.

Сагати суалти:

– ДурхIни, хъубзарала бузерила кьадриличила С. Рабадановцун ахIенри лукIуси. Гьаларла дурсрачир чичила гъайдикIира?

– Г. БяхIяндовла «Азихъла чебяхIдешлис ахъли дезна дучIанти» ва «Ахъдирар атхIеблизир».

– Р. Рашидовла «Ва хъубзар, узи хъубзар».

– ХI. Кьурбановла  «Ванза».

– Р. Адамадзиевла «Ургуба».

– Кь. ГIялиевла «КьацI сархути някъби байдирис нуни».

Цуг–цугли дурхIнази гьандуршахъулра хрестоматиябази кахIедерхурти, аммаки лергIер илар диэс аргъбаибти ишхIелла автортала произведениебира. ДурхIнани илди дучIули сари «Замана» ва «Шила гIямру» газетабазирад, «Лачин» журналлизирад.

– Наб дебали гIяхIбизур А. ГIябдулманаповала «Дуразли къел каили» бикIуси назму. Хъярбуканти мегьла устни биъни балас, амма хъубзурира биъни Аминатли багьахъур.

– ГIяйша Кьурбановани децIличил бурули сари   «Пайтси ванза» бикIуси назмулизиб, секьяйда хала бегIтани делгIути хъуми ишбархIи авараагарли  лайкадакIилил, хъубзурала ваяхI сигли дугулил.

– Х. Юсуповли сунела лирикала игитла ванзаличи диги ишкьяйда чедаахъили сай:

Чеваргъахъаба хIуни

ЖягIял жявли, неш дила,

Валцес хъумачи аркьяс

Дуразличил дудешла.

– А. ХIяпизовала «Дила бамсурси дунъя».

– Зугьра Ханумла «Ванзала рангла сар дяргIибти зубри»…

– ГI. Адзиевла «Бахъал леб» ва ц.

С. Рабадановлис пасихIси поэт сайливанра, хIялалти рухI–хIяяла, сай алавтас мурталра гIяхIдешуна виркьуси кабизла адам сайливанра ил валутани  бархьси кьимат бедиб. Илала кумекличил чумра дарган жагьил  авторли литературализи гьуни баргиб. Гьайгьай,  ил гIяхдеш хIегъибтира, жявли хъумкартуртира биуб.

УркIила ванадешличил Сулайбан мурталра гьануршули вирар нушала литературовед, профессор ГIябдулла ВяхIидовли:

«Поэтла творчество дубурла хIеркI алкIахъуси, илизи бархбиркуси гIинизгъуна, кякьлагъуна саби. ХIеркIли дуцI гьалакбаралли, илизи каберхурси гIинизла шинра къалабадирар. Сунела тянишуначила гьар бархIилати къайгъначил ил адам чехIеибсилис С. Рабадановла писательла ва гражданинна вархьдеш аргъес гьамадли хIебирар…» («ЧердикIибти», Гьалагъай – бяхI 6). I

ХIера, дарсличиб бучIахъулра поэтла ца ишгъуна тахтара:

–Чинаба хIела уркIи,

Ванза, бурагу набзи?

– Адам, хIу сайри уркIи,

Се жаваб гиша хIези?

       – ДурхIни, хIушани секьяйда иргъулрая авторла пикри?

--------------

  1. С. Рабаданов «ЧердикIибти», МяхIячкъала, 2007 д.

Ца дурхIяла жаваб:

– Поэтли хъубзара ванзала уркIилизи халирули сай, сенахIенну илини саби ванза бузахъуси.

Царилла жаваб:

– Нунира илкьяйда иргъулра: кьацI агарли дунъяличиб селра биэс хIебирар, кьацI сархуси биалли хъубзара сай.

ХIябъибил дурхIяла жаваб:

– Наб гьанбиркули саби, поэтла гъай хъубзурачилацун ахIен, илини бузерила адамла цахIнабси сипат гьанбуршули сай. Хъубзара виаб, хIенкьула виаб, аршикьяна виаб, муракьяна виаб, ялчи виаб, уста виаб…

Дарсла ахирличир дурхIнази гьачам гьатIи саркъахъили С. Рабадановла назмурти дучIахъулра. Чус дигусигъуна ца уркIиличиб багьахъес хъаркабирулра.  Ил хIянчили бурсидешуни кайгахъули дирар ва багьурси секIал бахъхIи хъумхIертахъу. Илала дурабадра, лебтанилра гIяхIил балуси секIал саби вегIла миллатла мезра литетатурара рухIла давла биъниличила. ГьатIи гIебалкIуси наслулизир илдачи диги ахIедилкьахIелли, се бетарара? Сегъуна дражаличи диркура нушала дурхIнала гIямру? РухIлашал мискинси инсан – ил ахIену бегIла мискинси ва ячзихъси адам? Компьютертази бархибти дурхIнани се сарил жузра, журналра, газетара хъумуртули биалли, челябкьла илдала сегъуна бирара?

ГIямрула хIекьдешлизиб акIубси ва бикьурси С. Рабадановла поэзияла лямцI билшули ахIен, поэт нушачивад шалгIевухъунна I4 дус дикили диалра. Ташмишдеш агарли, илгъунали кавлан челябкьлализибра.    

ГIурла классла дураб бучIнила дарс учительли хасбарес вирар царил поэтлис яра писательлис, илхIелира гьаб–уб пайдалахIебарибси тема касили: дергъла, халкьанала узидешла, лирикала, адамла рухIла дунъя чебиахънила, дубурлантала гIяхIти гIядатунала ва ц.

АХИР

«Гьарил авторла лукIнила сунечи хасси тяхIяр бирар, эгер илизи урхIла делкIунтала асарли ахIи, сунела пагьмула ибкьси жили шинкья-кьалам кайсахъули диалли», - белкIун «Заманала зиланти» бикIуси жузлизиб даргала литературовед, профессор ГIябдулла ВяхIидовли.

ХIекьти дугьби сари. Сецад поэтуни биалра, илдицад сагаси журала белкIанира дирар. Ил секIал аргъес къиянси ахIен, сенадли, кIел адам цаван пикрибикIес хIебирар. А. ГIябдулманапова, Ж. МяхIяммадов, Зугьра-Ханум, Кьидти МяхIяммад, Уркухъан МяхIяммад, ГIяйша Кьурбанова, Кь. Мигьрабов ва цархIилти ца заманала зиланти биалра, поэзияла майданкад саби-багIси дякьличиб ганзбикIули саби. Гьарилла – сунела шигIрула дунъя. Умутличил вирхес вирар даргала поэзияла пергер наслу лебниличи ва ил наслула авид гIурра бягIубирниличи.

ХIебиалли, даргала литературала дурсрачир жагьтала назмурти сагаси цIакьличил зайдикIар. Чедирти классуназир классла дураб бучIнилис сягIятуни камли чедаахъили сари. Или биалра, нешла мезла ва литературала шайчир гIяхIти дарсдешунира камли ахIен: гьалаб цацун бируси, ишбархIи II-ра ибти ва I0-ибти классуназир хрестоматияла кIикIел дарс жумягIла духIнар гили сари. Ил гIяхIдешли учительлис лирикала произведение дурхIнази чебетаахъили белчIахъес, гIур биалли илала чебкад лайикьси литературала теориялашалси хIянчи дураберкIес имкан алкIахъули саби.

Хрестоматияла дурсрачир жагьси поэзияла ихтилатуни ункъли детурхули дирар. Илаб имкан леб дурхIнас ит яра иш поэтла белкIаначила уркIи-гьаргли гъайикIес. Жузала дурабси литература хIебиули саби или, гIярзикIес асухIебирар, сенахIенну ишбархIи бегIла сагати произведениеби гьала-гьала газетабазир ва литературала альманахлизир дурадулхъули сари.

Илди дарх кайсес ва дарсличир пайдаладирес гIягIнибиркур. Илкьяйда журналтазир даргес вирар произведениела анализ бирнила кьяйдуртира, цабутIаван, секьяйда дарган мезла ва литературала тестирование дурабуркIес гIягIнилил иргъахъути бурсидешуни ва гIибратуни. Чедив нушани гьанушибси гIялим Муса БяхIяммадовла илдигъунти 5-II ибти классунас хасдарибти тестани «Гьалмагъдеш» журналлизирра дурадухъун.

Дурсрачир лирикала произведениеби дучIахъни ва илдала черкад лайикьти анализуни дурадуркIахъни  мугIяллимла бузерила чараагарси ца шали саби. Ил илис ункъли багьес чебиркур, илхIели методикалашал кумеклибиэси литератураличира хъарихъули. Гъай агара, гьачамлис  даргала, царилти миллатуналагъуна, буралли, урусла, методикалашалси кумек гIеббиули ахIен. Учитель сунечи сайра хъарихъес гIягIнибиркур: эгер илини ца-чумал дарсличир нушани чедир гьандушибтигъунти лирикала произведениебала анализуни даралли, дурхIни къелгIеббиркур. ИшбархIи хIебагьурси яра хIергъибси илдани жягIял бала, иргъу ва  илдас урусла литературала дурсралара кумек алкIан.

Учитель хъарахъес вирар ишбархIи мезлизиб ва литературализиб бузути гIялимти М-с. Мусаевла, ГI. ВяхIидовла, А. ГIябдусаламовла, Р. Муталовла, М. БяхIяммадовла, А. ГIялихановала, А. КьадибяхIяммаевла жузачи, гIилмулати хIянчурбачи, статьябачи. ЦабутIаван, пайдалабарес вирар литературала теорияла багьуди.

Багьудила шайчир ишбархIи нушала улкализир дахъал инновационный тяхIярла дарсдешуни алкIули сари. «БАГЬУДИ» проект, сабира президентли гьалабихьибси, дусличи дус сагадешуначил гIямрулизиб  бетурхули саби. Илар гьаладирхьути тIалабуни дарган мезлисра ва литературалисра цаван хасдирути сари. Ташмишдеш агарли, гъамли царилти предметуналаван, илдалара ЕГЭ-би дурадуркIес бехIбирхьур. БехIбирхьур мугIяллимти компьютертачир дурсри кадирхьес, дурхIнас гIилму-техникала гьаладяхI ардякьунти гIягIниахъала дагьахъес, илдала шайчир хIяжатдиркути бурсидешуни руркъяхъес.

Даргала литературализир мягIничерти масъулти дахъал гIурра кали сари. Ну вирхулра, литературализи халаси пай кабирхьути гIялимти ва шимала школабазиб бузути пагьмучебти мугIяллимти илди суалтачи гьачамцун ахIи хIербилзниличи, сенахIенну нушала поэзияла ва прозала дягIути имканти лер. Илди дурхIнази дагьахъни, илдачи диги-хIери адикьни нушала бекIлибиубси рухIла чебла саби.

Иш халали ахIенси  гIилмуласи хIянчи таманкабирули, лирикала произведение дурхIнази ункъли аргъахъес багьандан, дурсрачир ишдигъунти мягIничерти масъултира ахъдуцили дигахъира:

- Се саби литературала теория?

- Сен лирика или бикIуси?

- Чи сая лирикала игит?

- Сегъуна декIардеш леба авторла ва лирикала игитла?

- Художественный мез ва илдала кьадри.

- Фольклорла лирикала далуйти дучIахъни.

- ГI. Батирайла далуйти ва халкьла мухIлила пагьму.

- ДурхIнала пикрумазиб даргала ишхIелла поэзия.

- Селис бикIара лирикала проза?

- Ца назмула таманси  анализ ва ц.


ПАЙДАЛАБАРИБСИ   ЛИТЕРАТУРА

  1. М.Р. БяхIяммадов «Даргала ва Дагъиста литературала программа, 5-II ибти классуни», МяхIячкъала, I999 ибил дус.
  2. А. КьадибяхIяммаев «Дарган мезла программа», 2002-ибил дус.
  3. «Даргала литература, 7-ибил класс»
  4. «Даргала литература, 6-ибил класс»
  5. Сарат ГIялиева «Дигайла гьигь», МяхIячкъала, I978 д.
  6. «Савгъат», МяхIячкъала, I975 д.
  7. ХI. Кьурбанов «Ванзали хъумхIерту», I985 д.
  8. «Сагати урунжуни», МяхIячкъала, I980 д.
  9. А. ГIябдулманапова «Нешла анкъи», I990 д.
  10. Хизри Юсупов «Гьуни», МяхIячкъала, I995 д.
  11. Рашид БяхIяммадов «Назмурти», «Шила гIямру», I985 д.
  12. ШапигI МяхIяммадов «УркIи», МяхIячкъала, I999 д.
  13. Г. БяхIяндов «Дигайла багьа», МяхIячкъала, I980 д.
  14. Жамбулат МяхIяммадов «Дяхъибти вавни»,  МяхI-ла, I992 д.
  15. «Замана», I998 д.
  16. «Шила гIямру», I999 д.
  17. «Лачин», I998 д.
  18. «Ленинна  байрахъ», I978 д.
  19. «Шила гIямру», I993 д., сентябрь баз.
  20. «Гьалмагъдеш», I985 д.
  21. А. Гъази «ХIяя», МяхIячкъала, I977 д.
  22. С. Рабаданов «ЧердикIибти», МяхIячкъала, 2007 д.
  23. ГI. ВяхIидов «Заманала зиланти», МяхIячкъала, I98I д.

C:\Documents and Settings\Mufasa\Мои документы\Мои результаты сканирования\2012-03 (мар)\сканирование0007.jpg


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Презентация к уроку родной литературы в 7 классе "Басня И.А. Крылова "Ворона и Лисица"

Презентация к уроку родной литературы в 7 классе "Басня И.А. Крылова "Ворона и Лисица"...

Открытый урок родной литературы 7 класс

Техническая карта открытого урока родной литературы  7 класс "П.А.Ойуунускай "Сурэх" кэпсээнин аа5ан, бырайыактааьын ньыма5а тахсыы"...

Конспект урока родной литературы (русской литературы) по теме «Эдуард Данилович Гольцман – детский поэт Кузбасса»

Методическое обоснование урокаЭтот  урок является единственным по изучению творчества Эдуарда Даниловича Гольцмана в 5 классе. При постановке целей и задач урока учитывается особенность учебного ...