Чогаалда хронотоп
статья на тему

Шилова  Чаяна Чадамбаевна

Чылгычы Ондарныӊ «Мусульманнар батальону» деп чогаалында хронотоп

(чогаалчыныӊ 60 харлаанынга)

 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл chylgychy_ondar.hronotop.docx27.18 КБ

Предварительный просмотр:

Чылгычы Ондарныӊ «Мусульманнар батальону» деп чогаалында хронотоп

(чогаалчыныӊ 60 харлаанынга)

Амгы литература эртеминде хронотоп (үе-девискээр) дугайында билиишкин эӊ кол болгаш солун айтырыгларныӊ бирээзи болур.  Ону эӊ баштай сураглыг орус философ болгаш  чогаал сайгарыкчызы М.М.Бахтин шинчилеп эгелээн.  Оон аӊгыда, Б.А.Успенский. Ю.М.Лотман, А.Б.Есин, В.Е.Хализев, А.И.Ковтун, Л.Г.Бабенко, Т.Х.Керимов болгаш ѳскелерниӊ-даа ажылдарында хронотоп кол черни ээлеп турар. Бо  ажылдарда кандыг-даа чогаалдыӊ  жанры ук чогаалда кѳргүстүнген хронотоптан кончуг хамааржыр деп сайгарарын оралдашкан. 

Тыва литературада  Чылгычы Ондарныӊ чогаалдары тематиказыныӊ-даа, стилиниӊ-даа талазы-биле онзагай туруштуг. Ооӊ  «Сѳѳлгү ѳртээл», «Мусульманнар батальону»деп тоожуларында афган черге болган дайынныӊ дугайында номчукчуга уран-чечени-биле дамчыткан.

 «Мусульманнар батальону» деп тоожунуӊ кол ѳзээ- ССРЭ үезинде тургустунган тускай угланыышкынныг батальон биле тыва оолдуӊ харылзаазы. Чогаалдыӊ хронотову 1979 чылдыӊ май айда Ыраккы Чѳѳн чүктүӊ Приморьениӊ Уссурийск хоорайдан эгелээр. Аӊаа шериг хүлээлгезин эрттирип каапкан дээди эртемниг оолдарны эккээр. Чогаалдыӊ дүүшкүнү Совет Эвилелиниӊ тѳѳгүзүнде бир дугаар тускай онза даалгалар күүседир мусульман батальонга тыва дайынчы Дароннуӊ шилиттингени-биле эгелээр. (Тѳѳгүже кѳрүш: ук батальон 1979 чылдыӊ апрель 29-та ССРЭ-ниӊ Чепсектиг Күштериниӊ Кол штавыныӊ 314/2/0061 дугаарлыг айтыышкыны-биле Туркестанныӊ шериг округунга тургустунган. Аӊаа колдуунда Узбекистанныӊ, Таджикистанныӊ, Туркменистанныӊ шериглери бактаап кирип турган. «Мусбаттыӊ» документилери «Кончуг чажыт» деп бижикке хамааржыр).

Хронотоп  (грек дылдан  chronos - үе, topos – чер, девискээр) чогаалда чуруттунган уран-чечен делегейниӊ үе болгаш болгаш чер-девискээр аразында боттуг, чугула харылзаалары. 

 Хронотоп чогаалдыӊ утказын, жанрын  тодарадыр категория болганда,  кол маадырныӊ овур-хевирин база онзалап илередир. Чижээ, тоожунуӊ  эгезинде кол маадыр Дарон шериг хүлээлгезин чаа эрттирген, кенен солдат  бооп кѳстүп келир: «Дарон оларныӊ (оолдарныӊ-Ш.Ч.) ол политиктиг солун чугаазынга-даа киржир хѳѳн чок.<…>.Ол бинт-биле караан дуй хырбалап каан черин суйбап бодангылаан: «Хей-ле ол шампан шилин ажыдар деп бардым. Ам ол-дур. Карак ѳйүп-далып-ла турар. Эм-даа кударга, хоржок. Эмчиге кѳргүзеримге: «Ажырбас, кудаӊга чедир экирий бээр диди».Куда та болур чүве, та болбас  чүве.<…>Кѳрбес кижи кымга херегил?» Дарон, ооӊ балыг караа шериг кижилеринге «ёзулуг тывыш» болу бээр деп чүвени ол үеде  ожааваан-даа.  Шак-ла ынчаар тоожунуӊ хронотову Ташкентиже угланы бээр. Аӊаа мусульман чүдүлгелиг  14 оол биле катай Даронну эккеп октаптар. Тоожунуӊ бо кезээнде тыва оолдуӊ салым-чолу шиитпирлеттинип, ынчангы үе-шаг ону кайнаар аппаарын тодарадып эгелээр. Дарон радиотехника талазы-биле  шериг мергежилдиг база кинооператор  мергежилдиг болурундан аңгыда, караанга кемдээшкин алган. Ооң ындыг байдалы микровидеокарак тургузарынга таарымчалыг болган. Дароннуң караанга тускай кезиишкинни кылгаш, ийи ай дургузунда шенелделерни кылып, видеокаракты дайын шѳлүнге канчаар эдилээр, ажыглаарының дугайында тускай ѳѳредигни берип эгелээр. Шак бо бүгү чүүлдер күрүне чажыды болганындан оолдуң ада-иези бо бүгүнү билбес.

А кол маадырныӊ эрткен оруун (девискээрин) мынчаар тодарадып болур: Ыраккы Чѳѳн чүктүӊ Приморьениӊ Уссурийск хоорай→                 Ташкент→Кызыл→Чадаана ѳрү Кара-Адыр→Ашхабад(Туркменистан)→Афганистан,Кабул→Ташкент→Тыва→Афганистан→Ашхабад→Билдинмес үе-девискээр.

Ниитизи-биле сайгарып кѳѳрге, бо  тоожуда элээн каш үе-девискээр бар:

  1. 1979 май чылдыӊ айныӊ тѳнчүзү, Ыраккы Чѳѳн чүктүӊ Приморьениӊ Уссурийск  хоорай: чогаалда болуушкуннарныӊ эгезин салган.
  2. 1979 чылдыӊ июнь-июль Ташкент: Дароннуӊ чуртталгазында  улуг ѳскерлиишкин-кылымал карактыг болганы.
  3. 1979 чыл август-сентябрь, Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Кара-Адыр деп черде шеригден чаа халашкан Дароннуӊ овур-хевирин кѳргүскен.
  4. Микровидеокарактыӊ  тургустунган  үези болгаш ооӊ харылзажып турар черлери.
  5. 1979 чылдыӊ сентябрьдан  ыңай   абстрактылыг (туугай) үе: бо үе-девискээрни Дарон боду чогаадып алган. Ол шеригден халажып келгеш, улаштыр Афганистанче баарын дыңнатпайн, улаштыр ѳѳренир мен дээш чоруптар.

Шак-ла ынчаар ада-иениң бодалында оглу дайын шѳлүнде эвес, а  ѳѳредилге черинде сургуул болуп артар.

  1. 1979 чылдыӊ  сентябрь- октябрь, Ашхабад(Туркменистан) «мусульманнар батальонунуң»  кежигүнү, онза даалгалыг  Шавкат Абдулаевтиӊ (Дароннуң чажыт ады) ажыл-чорудулгазын кѳргүскен.
  2. 1979 чылдыӊ декабрь, Кабул: Аминниӊ ордузун буза шапканы
  3. Ташкент.
  4. 1980 час,чай,күс: Тыва.
  5. 1980 чыл, Афганистан
  6. Москва чоогунуӊ Ашхабад хоорай
  7. Ие кижиниӊ манаашкыныныӊ чылдары. Билдинмес хронотоп.

Тоожуда болуушкуннар  колдуунда Афганистанда болуп турар. Бо чогаалдыӊ үе-девискээри тѳѳгү-биле харылзаалыг деп чүүл  тоожунуӊ эгезинден-не билдинип эгелээр. Чүге дээрге ында кирген черлер аттары чогааттынмаан, ол үениӊ дүшкүүрлүг байдалын шыны-биле кѳргүскен болуп турар.  Чогаалчы тоожуда Афганистанныӊ  девискээрин база чурттуӊ ынчангы политиктиг туружун   уран-чечени-биле мынчаар дамчыткан: «Афганистан деп эрте-бурунгу чурт бар. Ында апрель революциязы болган дээрзин билир силер<…>Бир эвес американнар Афганче кирип кээр болза, бедик Гиндукуш сын кырынга ортумак ыракшылдыг ракета комплекизин салып каарга-ла, биске улуг айыыл болганы ол. Олар ССРЭ-ниӊ девискээринге мооӊ мурнунда ядерлиг чепсектиг ракетаны 23 минута дургузунда чедирип кээр турган болза, ол хуусаа чүгле 6 минута  апаар. Сибирь, Казахстан, Урал, Москва адыш оюунда дег апаар. Мындыг берге байдалда келген  болгаш, бис тускай бѳлүктү, бо батальону далаш кадында тургусканывыс бо-дур».

Тоожуда болуушкуннар барымдаалыг үндезиннерге даянып турар деп чүүл үстүнде үзүндүден илереп кээр. Ындыг-даа болза авторнуӊ чогаатканы барымдаалар база бар: тываларда Дарон деп  ат чок, ону автор  боду дедир-домактап чогааткан даап бодап болур бис (Ондар). Оон аӊгыда, микровидеокарак деп хуулгаазын чүүл чогаалды  ол үеде байдалдан бурунгаарладып,  тоожунуӊ хронотовун улам делгемчидип сайзыраткан. Чижээ, Дарон биле командир  боттары  Кара-Адырга турза-даа, хуулгаазын карактыӊ тырттырган, кѳрген чүүлдери  Москвада кѳстүп турар;  афган шѳлүнде дайынчы байдалды, ында онза херектиг объектилерни база-ла микровидеокарактыӊ дузазы-биле ССРЭ-ниӊ Чеспектиг  Күштериниӊ  ажылдакчылары билип ап, дайынныӊ оон ыӊайгы тактиказын илередип ап турарлар.

Түӊнеп кѳѳрүвүске, тоожунуӊ үе-девискээри нарын, делгем кылдыр чуруттунуп; чогаалдыӊ идейлиг утказын улам ханы ажыткан болуп турар. 

                                                                                          Шилова Чаяна, Чадаананыӊ №2        

                                                                                             ортумак школазыныӊ тыва  дыл,чогаал башкызы

Библиография

       1.Антошин, К.Ф.  Вечно живые  истоки.- Красноярск: Краснояр. ун-  

  та,1987. -92с.

       2.Бахтин, М.М. Вопросы литературы и эстетики.- М.:  Худ.литература,1975.- 509 с.

     

     3.Есин, А.Б.Принципы и приемы анализа литературного произведения.-3-е   изд.- М.: Флинта,  Наука,2000.-248с.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Разарботка урока по литературе 9 класса по роману НВ Гоголя "Мертвые души" "Хронотоп сада"

Разарботка урока по литературе в  9 классе "Хронотоп сада" по роману Н.В.Гоголя "Мертвые души". Применение командных технологий работы в группе. Подробный текстовый  языковой  анализ оп...

Разработка урока "Хронотоп Сада в поэме Н. В Гоголя "Мертвые души"

Разработка урока литературы в 9 кл "Хронотоп Сад в поэме "Мертвые души" Н.В. Гоголя....

Урок литературы с использованием ИКТ ("Хотлист") Особенности хронотопа в повести Н. В. Гоголя «Ночь перед Рождеством».

Урок – объяснение нового материала  с ипользованием элементов методики  «Хотлист»   и  презентации Power PointЦель: сформировать представление о хронотопе как о композиционной особ...

Система уроков по теме «Хронотоп. Специфика пространственно-временной организации рассказов

Система уроков по русской словеснсти (литературе) для 9 класса...

Языковые особенности художественного хронотопа в тексте романа В.В. Набокова "Защита Лужина"

Статья посвящена исследованию художественного хронотопа в творчестве В.В. Набокова. Единицей исследования служат лексемы, репрезентирующие скрытые смыслы в ткань повествования. Статья представлена на ...

9 класска «Чечен чогаалдыӊ лингвистиктиг анализи» деп элективтиг курс программазы

Тайылбыр бижик          Тыва аас чогаалы болгаш литература кижилерниӊ медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чаӊын хевирлээринге, чонну...