"Уш чуул эртемниг оол"
план-конспект по музыке

Тыва улустун тоолу
«Уш чуул эртемниг оол»

Киржикчилери: 

Башкарыкчы - Айлуна

Уш чуул эртемниг оол - Аганак

Мал-маганы - Уруглар

Караты-Хаан - Кунзат

Хааннын кадайы  - Александра М

Шыдыраачылар 1-  Шойгу

                             2 – Айыр-Санаа

                                         3 – Онер-Чимит

Илбичилер 1 – Роллан

                   2 – Белек

                    3 – Сайын-Белек

Санакчылар 1- Семчок

                       2 - Андрей

Зал иштинде огнун чартык ханазын тургускаш, тыва улустун эдилеп чораан эдилелдери-биле дерип каастап каан.

Тоол «Уш чуул эртемниг оол»

Башкарыкчы  Шыяан ам, бурунгунун мурнунда, буга-деге мыйызы буступ дужуп турар шагда, кырган адалыг, ужен шаа чылгылыг, инектиг, ошку-хойлуг оол чурттап чораан чувен иргин.Оолдун адазы кырааш, бурганнай берген чувен иргин. Бир-ле хун оол боданып ора чугаалап-тыр:

Оол: «Соондан торээн дунмам –даа чок, мурнумдан торээн акым –даа чок эр чангыс кижи мынча хой малды канчаар мен, уш чузун малым- биле уш чуул эртемге ооренип алыйн».

Баш/чы: - дээш оол-даа мал-маганын суруп алгаш, чиге сонгу чукче чоруп-ла каан.

(Мал-маган эдип турар хоглуг аялга-биле оол

малын сургеш, залды бир долгандыр чоруур.)

Баш/чы: Ол бар чыдарга, орук аксында уш ог турган. Бир огге кире бээрге, хой  улус шыдыраа салып  олуруп-тур.

Оол: Амыргын-на  бе?

Шыдыраачылар : Амыр-ла, амыр!        

Шыдыраачы: Кайыыын  келдин, чуу дугайлыг чор сен, оглум?

Оол: Чиге мурнуу чуктен келдим. Бодум эр кара чангыс, кырган ада олген, уш чузун малым-биле уш чуул эртемге ооренип алыйн дээш чор мен, мени шыдыраанарга ооредип каап корунер, ужен ошкум бээр мен

(Оол шыдыраалап олурар улустун аразынга

 кады ойнап ооренип турарын коргузер.)

Баш/чы:  Оолду шыдыраачылар  ай иштинде шыдыраага ойнап билир кылдыр ооредип каап-тыр эвеспе. Оол-даа шыдыраага ойнап ооренип алгаш, орнунга ужен ошкулерин арттырып кааш, аалда улус-биле байырлашкаш, арткан мал-маганын айдап алгаш, чиге- сонгу чукче чоруп-ла каан.

(Мал-маган эдип турар хоглуг аялга-биле оол

 малын сургеш, залды бир долгандыр чоруур.)

Баш/чы: Ол-ла чоруп олурарга база  бир ог таваржып кээп-тир. Оол огже кирип кээрге, огде уш кижи илби-шиди коргускен олурганнар. Оол-даа бараалгааш, мендилешкеш, чугаалап-тыр:

Оол: - Амыргын-на бе?

Илбичилер: Амыр-ла, амыр!

Илбичи: Кайыыын  келдин, чуу дугайлыг чор сен, оглум? 

 Оол: Чиге мурнуу чуктен ундум, Бодум эр кара чангыс, кырган ада олген, уш чузун малым-биле уш чуул эртемге ооренип алыйн дээш чор мен Мени илби-шидинерге ооредип каап корунер, ужен инектеримни бээр мен.

(Хоглуг аялга. Оол илбичилернин аразынга

 кады ойнап ооренип турарын коргузер.)

Баш/чы: Оол-даа илби-шидиге ооренип алгаш, орнунга инектерин бергеш, аалда улус-биле байырлашкаш, арткан малын суруп алгаш, база-ла чиге сонгу чукче чоруп-ла каан-дыр эвеспе.

(Мал-маган эдип турар хоглуг аялга-биле

оол малын сургеш, залды бир долгандыр чоруур.)

Баш/чы: Илби-шидиге ооренип алган оол малдарын суруп алгаш, чоруп олурарга база – ла бир ог таваржып кээп-тир. Оол огже кирип келирге, огде улус сан санап, маргышкан олуруп турган чувен иргин. Оол огде улус-биле мендилешкеш, чугаалап-тыр:

Оол: - Амыргын-на бе?

Огде улус: Амыр-ла, амыр!

Бирээзи: Кайыыын  келдин, чуу дугайлыг чор сен, оглум? 

Оол: Чиге мурнуу чуктен ундум.  Бодум эр кара чангыс, кырган ада олген, уш чузун малым-биле уш чуул эртемге ооренип алыйн дээш, ийизин ооренип алдым, ам бирээзи артты.Мени санынарга ооредип каап корунер, ужен чылгымны алыр силер.

(Хоглуг аялга. Оол сан санап маргыжып

турар улус аразынга кады ойнап ооренип турарын коргузер.)

Баш/чы: Оолду аалда улус санга санап ооредип каап-тыр эвеспе. уш дугаар эртемге ооренип алгаш орнунга ужен чылгызын бергеш, чылгызынын аразындан  эн эки аъдын тудуп мунуп алгаш, аалдар кезип чоруп олурарга, чиге мурнуу чукту эжелей торээн Караты-Хаан деп кижи шыдыраа моорейи чарлаан, ол хаанны уш улай уткан кижи хааннын орнунга хаан болуп, торени тудар, бир эвес уттурар болза, хаанга бажын кестирип шаажыладыр деп мындыг болган.

Оол: «Соомдан торээн дунмам, мурнумдан торээн акым бар эвес, эр кара чангыс бодум бир болза хаанны уткаш, хаан орнунга хаан-на болгай мен, бир эвес хаан мени уткаш, мээн бажым кезип шаажылаай»

(Хоглуг аялга-биле залды бир долгандыр чоруур.)

Баш/чы: Оол-даа чузу боор, анаа барып бараалгап коор дээш, хааннын аалынче улаштыр чоруп-ла каан. Ол чоруп олурарга, бир арт кырында хой кижи бажы дизип каан турган. Санга ооренип алган эр чузу боор, санаарга кижи бажы-тозан тос, чуске бирээ дудуу болган.

Оол: «Хаанны удар болзумза, хааннын бажы-биле чус-ле болур ыйнаан, хаан мени удар болза, мээн бажым-биле чус болур»

Баш/чы: -дээш, эрте халды берип-тир  эвеспе. Караты-Хааннын аалынга баргаш, кудук базып бараалгап туруп-тур.

Хаан: Кайыын келдин, чуге чор сен, оол?

Оол: Чиге сонгу чук чурттуг мен,  чиге мурнуу чукту эжелей торээн Караты-Хаан шыдыраа моорейи чарлаан дээрге келдим.

Хаан: Чоруп олургаш, арт кырында чуну кордун?

Оол: Тозан тос кижинин бажы тур.Силерни удар болзумза, силернии-биле чус болзун, мени удар болзунарза, мээнии-биле чус болзун дээш, келдим.

Баш/чы: Хаан-даа чуулдуг-дур дээш, шыдыраазын белеткей-ле берген. Шыдырааны сала бергеш, орту кирип чорда, оол-даа удар дей берип-тир эвеспе.

Хаан: Ээ, оглум , шыдыраа салыры берге чуве болгай, бодал бодаар дээш, аштай бээр, суксай бээр. Каям кадай, аъш-чемден салып корем.

Баш/чы: Кадын тура халааш, аъш-чемни кыла берген. Чигир-чимистиг чемни ийи алдын тавакка ийи тус салып берип-тир. Оол илбизи-биле  коруп олурарга хааннын баарында карак чырыдар, угаан сергедир кончуг эки шынарлыг чемни салып кааш, оолдун баарында карак шокараннадыр, угаан баскырадыр багай шынарлыг чемни салып каан туруп-тур. Кужур оол чузу боор, хаан корбестин аразында илбизи-биле хааннын баарында чемни ап алгаш, бодунун баарында чемни оон орнунга салгаш, чип олуруп-тур. Хаан-даа эскербейн чип ап-тыр.

Чемненип алгаш, шыдыраазын база-ла сала бергеннер игрин. Оол каш кошкеш-ле, хаанны удуп каап-тыр.

Оол: Бир шуулде мээнни болду, ам ийинин кырында тур бис.

Баш/чы: Ийиги оюн орту кирип чорда, оол-даа  хаанны база-лаудар дей берген.

Хаан: Кадай аъш-чемден салып корем.

Баш/чы: Кадын тура халааш, аъш-чемни кыла берген. Чигир-чимистиг чемни ийи алдын тавакка ийи тус салып берип-тир. Оол илбизи-биле  коруп олурарга хааннын баарында карак чырыдар, угаан сергедир кончуг эки шынарлыг чемни салып кааш, оолдун баарында карак шокараннадыр, угаан баскырадыр багай шынарлыг чемни салып каан туруп-тур. Кужур оол чузу боор, хаан корбестин аразында илбизи-биле хааннын баарында чемни ап алгаш, бодунун баарында чемни оон орнунга салгаш, чип олуруп-тур. Хаан-даа эскербейн чип ап-тыр.

Чемненген соонда оол хаанны каш кошкеш-ле удуп каан.

Оол: Ийиги удуг мээнии болду, ам бирээнин кырында тур бис.

Баш/чы: Ушку оюн орту кирип чорда, оол-даа  хаанны база-лаудар дей берген.

Хаан: Кадай аъш-чемден салып корем.

Баш/чы: Кадын тура халааш, аъш-чемни кыла берген. Чигир-чимистиг чемни ийи алдын тавакка ийи тус салып берип-тир. Оол илбизи-биле  коруп олурарга хааннын баарында карак чырыдар, угаан сергедир кончуг эки шынарлыг чемни салып кааш, оолдун баарында карак шокараннадыр, угаан баскырадыр багай шынарлыг чемни салып каан туруп-тур. Кужур оол чузу боор, хаан корбестин аразында илбизи-биле хааннын баарында чемни ап алгаш, бодунун баарында чемни оон орнунга салгаш, чип олуруп-тур. Хаан-даа эскербейн чип ап-тыр.

Чемненген соонда,  каш кошкеш-ле  хаанын кара шокаранайнып келген. Оол-даа хаанны удуп каап-тыр эвеспе.

Оол: Уш удуг ужелээ мээнии болду, хаан, силернин чарлыынар куштуг, арттын кырында тозан тос кижи бажы силернии-биле чус болур эвеспе.

Баш/чы: Хаан-даа аазапкан сос куштуг болгаш, ара-албатыдан корткаш, чопшээрээн-дир.

Хааннын бажын кескеш, арт кырында тозан тос кижи бажынын кырынга азарга, чус бооп-тур. Оол хаан орнунга торени тудуп, ара-албатыны хостап, чыргадып, оюун оя, чигин чире чурттай берип-тир оо!

Школа назыны четпээн уругларнын муниципалдыг бюджеттиг ооредилге албан чери

Ак-Довурак хоорайнын  уруглар сады «Мишутка»

Белеткээн башккы:

Куулар Айдана Кызыл-ооловна-

1 дугаар категориянын ыры башкызы

2016-2017 ооредилге чылы