Ог-булеге кижизидилгенин кол сорулгазы
материал по теме

Ог-булеге кижизидилгенин кол сорулгалары.
              Бистин чуртталгавыста эн-не кол чуул - уругларны кижизидери болур. Уруглар дээрге бистин чурттувустун келир уези, база бугу делегейнин келир уези болгай.   Олар тоогуну уламчылаарлар.  Бистин уругларывыс  -  келир уенин ада-иези, олар база боттарынын ажы-толдеринин кижизидикчилери. Ындыг болганда олар езулуг кижилер, эки ада-иелер кылдыр озуп келир ужурлуг. Бо бугуден ангыда, уруглар - бистин кырган- назынывас, чоленгии-живис. Шын кижизидилге - ол бистин аас - кежиктиг кырган-назынывыс, багай кижизидилге - ол бистин келир уеде мунгаралывыс, караавыс чажы, оске кижилер мурнунга улуг буруувус.
                   Эргим ада-иелер, чунун-даа мурнунда улуг харыысалгалыывысты , бо чуулдун чугулазын утпас ужурлуг бис.
                  Бичии кижини шын кижизидери, эде кижизидеринден белен. Чашты шын кижизидери дыка улуг берге чуул деп чамдык кижилер бодап алганнар. Ол ындыг эвес. Бир эвес шын-на кузели биле кижизидер болза, кандыг-даа ада-ие ону шыдаар, куш чедер ужурлуг.  Кижизидилге дээрге аас-кежиктиг, оорушкулуг, эки дээн чуулдернин бирээзи.
                  Эде кижизидери дээрге ол шуут оске херек. Ада-ие кижи бир-ле черде шын эвес чувени кылыпкан, уругнун дугайында эвээш бодап турган, чалгаарап эрттирипкен, сула салыпкан болза ону оон соонда эдип алыры белен эвес херек. Ол талазы биле хой куш, угаан, шыдамык чорук херек. А ол  бугу кижи бурузунге турбас болгай. Оон туннелинде чуртталгаже шын эвес кижизиттинген кижи кирип келир.Бир эвес эде кижизидип шыдаптар болзувусса, коорге безин оорунчуг, сеткил ханып олурар бис. Дораан шын кижизиттинген турган болза, ол чаа, эде кижизиттинген кижи оон-даа хойну билип, чуртталгаже оон-даа кужу хой , аас-кежиктиг, белеткелдиг кириптер ужурлуг. Уругну эде кижизидип турар уезинде улуг мунгаралга, кайы-хамаан чок ажынып хорадаарынга, харын-даа бодунун аажы-чанын уреп алыр чорукка чедирип болур. Бо бугуну ургулчу бодап, кичээнгейлиг болунар, эргим ада-иелер.
               Чамдык частырыглар ада-ие кандыг уеде чурттап чоруурун уттупканындан бооп турар. Ажылынга, оске хой-ниити черинге толептиг кижилер бооп турар, а ог-булеге, ажы-толунун аразынга эрги хевээр чурттап турар кижилер база бар болгулаар. Ада-даа кижи, ие-даа кижи ог-буледе эн-не улуг эргелиг,

          чагырга чок кижи эвес, ол чуг-ле эн улуу болгаш эн харыысалгалыг кижи деп чувени билир болза кижизидилге шын чоруттунар.
              Ог-булеге чангыс уругну кижизидери хой уругну кижизидеринден берге. Ол чангыс уруг ог-буленин кол кичээнгейи апаар. Олче ада-иенин сагыш салыышкыны чогуур деннелинден эрте бээр. Хой уругларлыг ог-буленин кижизидилгези оон оске. Улуг ог-булеге бичии кижи чажындан коллективке чанчыгар. Бот-боттарынын аразында харылзаалыг, найыралдыг, аразында ынак болур. Угбаларынын, дунмаларынын дузазы-биле кижилер-биле харылзаага чанчыгып алыр.
               Кандыг-даа сорулга чокка чангыс ог-буледе ада-иези, уруглары чурттап, бугу чуве ала-чайгаар болу бээр деп чамдык кижилер бодап турар. Тускай сорулга чок, программа чок ада-ие, оон соонда уруглары багай болу бергенин кайгап олурар. Кандыг-даа чувени кылып тура, чедип алыр дээн сорулгазы чок болза, бутпес болгай. Бо дугайын бодаар болза эки.
                Ажы-толду торуп алганынар чуг-ле боттарынар оорушкунер деп бодаванар. Ол хамааты дээрзин утпанар.
                Силернин бодунарнын чурумунар кижизидилгеге эн-не улуг сапдарлыг. Кажан уруунар биле чугаалажып тура, сургап тура, дужаап тура, чуг-ле ынчан кижизидип тур мен деп бодаванар. Канчаар кеттинип турарынар, оске улус-биле база оске улус дугайында чугаанар, канчаар ооруп, мунгарап турарынар, эш-оорунерге хамаарылганар, каттырып турарынар, солун номчуп турарынар болгаш оон-даа оске – ол бугу кижизидилгеге кончуг улуг салдарлыг. Чугаанар аянында бичии-ле оскерлиишкинни бичии кижи дораан эскерип каар. Силернин бодалынар кандыг-ла бир билдинмес арга биле силер эскербейин турунарда уругларга чедип турар. Бажынынарга тургаш арай каржы, чуве хооредип чугаалаар, хооремикей азы арагалап турар болзунарза, азы оон-даа дора чуве кадайынарны , уругларынар авазын хомудадып, дорамчылап турар болзунарза кижизидилге дугайында бодаан херээ чок: силе рол чоруунар биле уругларынарны кончуг багай кижизидип турарынар ол. Ынчангаш силерге кандыг-даа ажыктыг суме дуза болбас!
                  Бодунардан негелделиинер, ог-буленерни хундулээринер, бодунарнын базымынар бурузун хынамчалыг эскерип чоруурунар – ол дээрге эн-не бир дугаар база эн-не кол кижизидилгенин аргазы болур.
                  

                   Чамдык ада-иелер уе чедишпес деп чугааланырынга кончуг-ла ынак. Ада-ие уруглары биле хой уеде кады турыры эки-ле харын. Ынчалза-даа шын кижизидилгеде оларны шуут карак салбайын хайгааразын деп сумелевейин турар. Ындыг кижизидилге уезинде уруг улуг кижилер аразынга туруп чанчыга бээр, а сагыш-сеткил озулдези дурген болу бээр. Ону ада-ие коргеш амырап турарлар, оон соонда шын эвес болганын билип каарлар.
                Силер уруунар кым-биле ойнап, кандыг кижинин чанында турарын билип турар ужурлуг силер. Уругга бодунарнын чалгынынар адаандан хосталганы база бээр ужурлуг силер. Силернин уруунар чуртталганын ангы-ангы салдарынга таваржыр ужурлуг. Чуртталганын багай чуулдеринден чуг-ле камгалаар эвес, а анаа удур туржуп шыдаар, ону сайгарып билир, ойунде эскерип каар кылдыр ооредир болза эки. Ынчангаш, кижизидилгенин кол-ла утказы – ону шын углап-баштаары бооп турар ышкажыгыл. Кижизидилгеде бичии-даа чуулдерни эрттирбес ужурлуг бис. Чуртталга шак ол биске эскертинмейин баар бичии чуулдерден тургустунар болгай. Ол чуртталганы шын углап-баштаары – эн-не кол сорулганар болур.
                      Ажы-толду силер чуг-ле бодунарга эвес, ниитилелге остуруп берип турарынарны утпанар. Ажы - толдун  амгы,  келир  уеде  кандыг  кижилер болуру  ада - иелерден  улуг  хамааржыр, бо  айтырыг  оларнын  холунда дизе  хооредиг  чок. Тываларнын  чугаалажыры  ышкаш  « эки  тол  дорже, бак тол эжикче чедер » дижири дег, шын кижизидилге дээрге-ле ада-иенин кыраан- назынында соглеп четпес аас-кежии дир.










Муниципалдыг бюджет албан чери
Бай-Даг суурнун ортумак ниити билиг школазы






Беседа                                                                                     «Ог-булеге кижизидилгенин кол сорулгалары»









Чигжит С.К.
2012-2013 ооредилге чылы.
 

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл ada-ielerge_beseda.docx22.37 КБ

Предварительный просмотр:

Ог-булеге кижизидилгенин кол сорулгалары.

              Бистин чуртталгавыста эн-не кол чуул - уругларны кижизидери болур. Уруглар дээрге бистин чурттувустун келир уези, база бугу делегейнин келир уези болгай.   Олар тоогуну уламчылаарлар.  Бистин уругларывыс  -  келир уенин ада-иези, олар база боттарынын ажы-толдеринин кижизидикчилери. Ындыг болганда олар езулуг кижилер, эки ада-иелер кылдыр озуп келир ужурлуг. Бо бугуден ангыда, уруглар - бистин кырган- назынывас, чоленгии-живис. Шын кижизидилге - ол бистин аас - кежиктиг кырган-назынывыс, багай кижизидилге - ол бистин келир уеде мунгаралывыс, караавыс чажы, оске кижилер мурнунга улуг буруувус.

                   Эргим ада-иелер, чунун-даа мурнунда улуг харыысалгалыывысты , бо чуулдун чугулазын утпас ужурлуг бис.

                  Бичии кижини шын кижизидери, эде кижизидеринден белен. Чашты шын кижизидери дыка улуг берге чуул деп чамдык кижилер бодап алганнар. Ол ындыг эвес. Бир эвес шын-на кузели биле кижизидер болза, кандыг-даа ада-ие ону шыдаар, куш чедер ужурлуг.  Кижизидилге дээрге аас-кежиктиг, оорушкулуг, эки дээн чуулдернин бирээзи.

                  Эде кижизидери дээрге ол шуут оске херек. Ада-ие кижи бир-ле черде шын эвес чувени кылыпкан, уругнун дугайында эвээш бодап турган, чалгаарап эрттирипкен, сула салыпкан болза ону оон соонда эдип алыры белен эвес херек. Ол талазы биле хой куш, угаан, шыдамык чорук херек. А ол  бугу кижи бурузунге турбас болгай. Оон туннелинде чуртталгаже шын эвес кижизиттинген кижи кирип келир.Бир эвес эде кижизидип шыдаптар болзувусса, коорге безин оорунчуг, сеткил ханып олурар бис. Дораан шын кижизиттинген турган болза, ол чаа, эде кижизиттинген кижи оон-даа хойну билип, чуртталгаже оон-даа кужу хой , аас-кежиктиг, белеткелдиг кириптер ужурлуг. Уругну эде кижизидип турар уезинде улуг мунгаралга, кайы-хамаан чок ажынып хорадаарынга, харын-даа бодунун аажы-чанын уреп алыр чорукка чедирип болур. Бо бугуну ургулчу бодап, кичээнгейлиг болунар, эргим ада-иелер.

               Чамдык частырыглар ада-ие кандыг уеде чурттап чоруурун уттупканындан бооп турар. Ажылынга, оске хой-ниити черинге толептиг кижилер бооп турар, а ог-булеге, ажы-толунун аразынга эрги хевээр чурттап турар кижилер база бар болгулаар. Ада-даа кижи, ие-даа кижи ог-буледе эн-не улуг эргелиг,

          чагырга чок кижи эвес, ол чуг-ле эн улуу болгаш эн харыысалгалыг кижи деп чувени билир болза кижизидилге шын чоруттунар.

              Ог-булеге чангыс уругну кижизидери хой уругну кижизидеринден берге. Ол чангыс уруг ог-буленин кол кичээнгейи апаар. Олче ада-иенин сагыш салыышкыны чогуур деннелинден эрте бээр. Хой уругларлыг ог-буленин кижизидилгези оон оске. Улуг ог-булеге бичии кижи чажындан коллективке чанчыгар. Бот-боттарынын аразында харылзаалыг, найыралдыг, аразында ынак болур. Угбаларынын, дунмаларынын дузазы-биле кижилер-биле харылзаага чанчыгып алыр.

               Кандыг-даа сорулга чокка чангыс ог-буледе ада-иези, уруглары чурттап, бугу чуве ала-чайгаар болу бээр деп чамдык кижилер бодап турар. Тускай сорулга чок, программа чок ада-ие, оон соонда уруглары багай болу бергенин кайгап олурар. Кандыг-даа чувени кылып тура, чедип алыр дээн сорулгазы чок болза, бутпес болгай. Бо дугайын бодаар болза эки.

                Ажы-толду торуп алганынар чуг-ле боттарынар оорушкунер деп бодаванар. Ол хамааты дээрзин утпанар.

                Силернин бодунарнын чурумунар кижизидилгеге эн-не улуг сапдарлыг. Кажан уруунар биле чугаалажып тура, сургап тура, дужаап тура, чуг-ле ынчан кижизидип тур мен деп бодаванар. Канчаар кеттинип турарынар, оске улус-биле база оске улус дугайында чугаанар, канчаар ооруп, мунгарап турарынар, эш-оорунерге хамаарылганар, каттырып турарынар, солун номчуп турарынар болгаш оон-даа оске – ол бугу кижизидилгеге кончуг улуг салдарлыг. Чугаанар аянында бичии-ле оскерлиишкинни бичии кижи дораан эскерип каар. Силернин бодалынар кандыг-ла бир билдинмес арга биле силер эскербейин турунарда уругларга чедип турар. Бажынынарга тургаш арай каржы, чуве хооредип чугаалаар, хооремикей азы арагалап турар болзунарза, азы оон-даа дора чуве кадайынарны , уругларынар авазын хомудадып, дорамчылап турар болзунарза кижизидилге дугайында бодаан херээ чок: силе рол чоруунар биле уругларынарны кончуг багай кижизидип турарынар ол. Ынчангаш силерге кандыг-даа ажыктыг суме дуза болбас!

                  Бодунардан негелделиинер, ог-буленерни хундулээринер, бодунарнын базымынар бурузун хынамчалыг эскерип чоруурунар – ол дээрге эн-не бир дугаар база эн-не кол кижизидилгенин аргазы болур.

                   

                   Чамдык ада-иелер уе чедишпес деп чугааланырынга кончуг-ла ынак. Ада-ие уруглары биле хой уеде кады турыры эки-ле харын. Ынчалза-даа шын кижизидилгеде оларны шуут карак салбайын хайгааразын деп сумелевейин турар. Ындыг кижизидилге уезинде уруг улуг кижилер аразынга туруп чанчыга бээр, а сагыш-сеткил озулдези дурген болу бээр. Ону ада-ие коргеш амырап турарлар, оон соонда шын эвес болганын билип каарлар.

                Силер уруунар кым-биле ойнап, кандыг кижинин чанында турарын билип турар ужурлуг силер. Уругга бодунарнын чалгынынар адаандан хосталганы база бээр ужурлуг силер. Силернин уруунар чуртталганын ангы-ангы салдарынга таваржыр ужурлуг. Чуртталганын багай чуулдеринден чуг-ле камгалаар эвес, а анаа удур туржуп шыдаар, ону сайгарып билир, ойунде эскерип каар кылдыр ооредир болза эки. Ынчангаш, кижизидилгенин кол-ла утказы – ону шын углап-баштаары бооп турар ышкажыгыл. Кижизидилгеде бичии-даа чуулдерни эрттирбес ужурлуг бис. Чуртталга шак ол биске эскертинмейин баар бичии чуулдерден тургустунар болгай. Ол чуртталганы шын углап-баштаары – эн-не кол сорулганар болур.

                      Ажы-толду силер чуг-ле бодунарга эвес, ниитилелге остуруп берип турарынарны утпанар. Ажы - толдун  амгы,  келир  уеде  кандыг  кижилер болуру  ада - иелерден  улуг  хамааржыр, бо  айтырыг  оларнын  холунда дизе  хооредиг  чок. Тываларнын  чугаалажыры  ышкаш  « эки  тол  дорже, бак тол эжикче чедер » дижири дег, шын кижизидилге дээрге-ле ада-иенин кыраан- назынында соглеп четпес аас-кежии дир.

Муниципалдыг бюджет албан чери

Бай-Даг суурнун ортумак ниити билиг школазы

Беседа                                                                                     «Ог-булеге кижизидилгенин кол сорулгалары»

Чигжит С.К.

2012-2013 ооредилге чылы.


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

"Ада кижинин ог-булеге ролю"

Эр улусту ог-буленин азыракчызы, камгалакчызы, даянгыыш-чоленгиижи болур кылдыр бойдус чайгаар чаяаган. Ынчангаш оол кижи куш-шыдалдыг, кудер эр кылдыр озери черле албан. Эр кижи эр угаанныг болур. Эр...

Беседа «Ог-булеге чаагай чанчылдарны кижизидилгеге ажыглаары»

Беседа «Ог-булеге чаагай чанчылдарны кижизидилгеге ажыглаары»...