Торээн дылынны арыг эдиле!
статья на тему

доклад был прочитан на НПК ко Дню тувинского языка

Скачать:

ВложениеРазмер
Файл toreen_dylynny_aryg_kyldyr_edile.docx27.2 КБ

Предварительный просмотр:

Торээн дылынны арыг  эдиле!

         Бистин, тыва чоннун,  торээн дылы – тыва дыл. Тыва дыл дээрге тываларнын ангы язы-соогунун , уттундурбас тоогунун болгаш  чараш культуразынын коргузукчузу, илередекчизи.

        Бистин торээн дылывыс   кандыг болур ужурлуг? Чараш, арыг, кадык.

       Шынап-ла, тыва дыл хем суунун шулурааны дег откут, Дус-Дагнын дузу дег чедингир, бурулернин сылдыраары дег оожум, торээн бойдузувус дег онгур-каас.

Делегейде амгы уеде 5 миллиард ажыг кижи чурттап турар. Олар аразында колдуунда торээн дылдарында чугаалажып, харылзажып турар. Чер кырында 6000 ажыг дыл бар.

Делегей дылдарынын арзында ук-тоогузунден чангыс дылдан укталган болгаш, озек сос курлавыры, ун тургузуу база чугаа кезектери, домактарнын тургузуу домейлешкек дылдарны торел дылдар дээр.

      Торел дылдарнын укталган озек азы бурунгу чангыс дылын огбе дыл (праязык) дээр. Тыва дыл турк дылдарга хамааржыр болгаш ук дыылдар эрте-бурунгу огбе турк дылдан укталган. Оон торел дылдары – алтай,хакас, башкир, казах, кыргыс, узбек, татар, турк, якут дылдар.

      Дылдын чуртталгазы, кижинин, бойдустун амыдыралы-биле домей. Ол бокталып, хирленип, аарыгга алзып болур. Шынап-ла,  хоокуй тыва дылывыс  аарып чоруур.

      Ажылдын сорулгазы:  тыва дылдын хирленип турар чылдагааннарын илередири, кижинин  арыг, чараш чугаазынга турбас ужурлуг состерни тодарадырыры.

       Тыва дылче кандыг хир чыпшынып, кандыг бок кадалы берген?

    Улуг орус чонувустун кучулуг орус дылын бистер, кижилер, херектиг даа, херек чок – даа байдалдарда ажыглап турарывыс хирлениишкиннин кол чылдагааны.

      Чижээ, садыгларже кире бергеш дыннаарга садып алыкчылар мынча деп айтырар: «Менээ десяток яйцодан, бир килограмм сахардан беринерем». Азы,  садыгжыдан, ылангыя аныяк садыгжыдан «Донурган дагаа будундан чангыстан килдептинерем» дээрге билбейн катап айтырар. Ынчангаш тыва болгаш орус дылды холуй чугаалаптарынга «Чиг окорочкадан бирээден» дептерге хулумзургеш, килдеп бээр.

Садыгларга баргаш, тывалап боор чемнернин данзызы:

  • Сахар – чигир
  • Окорочка –  дагаа буду
  • Яйцо – чуурга
  • Мыло – саван
  • Бумага – саазын
  • Тетрадь – кыдырааш
  • Ручка – демир-ужук

Бодунун азы оске кижинин байдалын сайгарганда мынчаар чугаалажыр бис. «Ол кинода Маша (Костя) канчанган ирги? Дыка переживатьтап тур мен. Не представляю, та чуу боор ыйнаан?». Переживатьтап деп состу сагышсырап тур мен деп чугаалап боор. А дараазында домакта НЕ ПРЕДСТАВЛЯЮ деп состу ажыглавайн баар болза домактын утказы ол чокта билдингир.

      Амгы уеде социал четкилернин сайзырааны-биле тыва дылда кызырылдалар хойу-биле нептерээн. Телефонга кыска медээлер бижииринге кымнар –даа ынак. «Мн клубта мн, сн кайда сн?»  Мн дээрге МЕН, сн дээрге СЕН.  

     Тыва аттар болгаш фамилияларны орусчуду адап эгелээнивис дылдын аарып турарынын база бир херечизи. Чижээ, «В контакте» четкизинин хереглекчилернин аттары: Ачыты Монгушов,  Тенекова, Аялго, Доржуев, Саадакова, Лера Изсуура, Евгений Тадарларов, Оксана Часыгбаева, Очур Таваров  дээш оон-даа оске.

        Чагыргада ажылдап чоруур даргаларывыстын дылы бодуун чонга улегер боор ужурлуг. Ындыг-даа болза оларнын чугаазында база оске дылдардан келген  «аалчылар» ковей: проект (толевилел), кредит (чээли), доверие (бузурел). Очулдурупку дег состерни тывалап чугаалаары кузенчиг.

        Торээн дылывысты мынчаар бокталдырар болзувусса, ажы-толувус тывалап билир боор бе? Тыва дылды уругларывыс  уттур болза, тыва деп чон артар бе?

    Культурлуг кижинин чугаазынга мындыг артык чуулдер турбас ужурлуг!

1) Диалектизмнер —  ол дээрге чугле тус черде чурттап чоруур кижилерге билдингир состер. Олар ол диалект биле танышпас кижи-биле харылзажырынга улуг шаптыкты тургузар. Чижээ, соодар, ярыыр – чугаалажыр, улуг алды, ус – дырбактыг, тейлиген – дээлдиген, кара чиме – адыг, донгуу – хонек.

2) Жаргонизмнер — боттарынын аразында чангыс сорулгалыг, чугле оларга билдингир  болук кижилернин кылымал дылынын состери. Ындыг состер хааглыг болуктерге (оореникчилер, шериг, студентилерге) тыптыр. Жаргонизмнер дээрге литературлуг дылда синонимнерлиг состер дир. Арыг чувелер – акша, угжок – эки, тайга бажы сериин – оожум байдал дээш оон-даа хой

3) Канцеляризмнер —  ажыл-херекчи стильден алгаш оске – чугаа, публицистика, уран-чечен  стильдерге ажыглаан состер болгаш  сос каттыжыышкыннары болур.

Ажыл-херекчи стильде белен сос курлавыры хой. Оларны шын эвес ажыглаарга бок-хир апаар. Чижээ, школага азы уруглар садынга чаштарга ТОН деп состун орнунга «Даштыкы хевинер» солунар дээрге уругларга  билдинмейн барып болур.

4) Бок состер. Ол дээрге  БОЛЗА, ХАРЫН дээн чижектиг состер.

Ындыг состер утка-даа илеретпейн, дылды хирледип, кичээнгейни будап, кижилерни шыладыр. Олар кижилернин девидээнинден, боданып билбезинден, херек ужурлуг состерни ажыглап билбезинден тыптыр.

5) Бистин чугаавыска кара сос болгаш мат состер турбас ужурлуг.

  Туннеп чугаалаарга,  дылдын арыг-силиинге кол айыылдар дээрге ле – дылдын бюрократчып турары, канцеляризмнернин, жаргонизмнернин ковудээни, оске дылдардан состернин халдаашкыны,  кижилер аразында харылзаанын кам чок болганы бооп турар.

         Ынчангаш  кижи бурузу арыг тыва дылга чугаалаарын оралдажып, кызыдаалынар.  Дылывыс арыг болур болза, ол кадык болур. А кадык болур болза – чараш болур.

       Тыва дылды арыг, кадык  эдиле!

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ооредилге чери

«Солчур ортумак ниити билиг школазы»

Тыва дылга тураскааткан эртем-практиктиг конференция

Доклад «Торээн дылын арыг эдиле!»

Кылган: Сат Аяна Демир-ооловна,

 орус дыл, чогаал башкызы

Солчур, 2017


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

Торээн дылдар.

Темазы: Национал чоннар болгаш төрээн дылдар Кичээлдиң хевири: класстан дашкаар ажык кичээл. Кичээлдиң сорулгалары: - Февраль 21-ниң хүнү – төрээн дылдар хүнү дээрзин билиндирер. Делегей дыл...

Торээн дылдар.

Темазы: Национал чоннар болгаш төрээн дылдар Кичээлдиң хевири: класстан дашкаар ажык кичээл. Кичээлдиң сорулгалары: - Февраль 21-ниң хүнү – төрээн дылдар хүнү дээрзин билиндирер. Делегей дыл...

Доклад "5-ки класстын чаа торээн чогаал номунга хамаарышкан бодалдар"

ФКОСтун негелделеринге дууштур ортумак школанын 5-ки клазынга хамаарыштыр унген чаа торээн чогаал номунун онзагай талаларын эрги чогаал ному-биле деннеп сайгарган....

Класс шагы - Арыг-силиг кижи кадык болур

Класс шагы - Арыг-силиг кижи кадык болур...

Класс шагы - Арыг-силиг кижи кадык болур

Класс шагы - Арыг-силиг кижи кадык болур...

Урок №3. 16.11.20. Тыва улустуң төрээн дылының ужур-дузазы. Тыва дылдың шинчээчилери".

16.11.20. Тыва улустуң төрээн дылының ужур-дузазы. Тыва дылдың шинчээчилери"....