ИИНОВАЦИОННАЯ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
тренажёр (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс)

Э. О.  Цыренова, С. Д. Шагжиева  

ДИКТАНТНУУДАЙ СУГЛУУЛБАРИ

 УЧЕБНА - МЕТОДИЧЕСКА ПОСОБИ

МЕТАПРЕДМЕТНА ДААБАРИНУУДАЙ БАНК

Рецензент:

Шарланова Наталья Цыремпиловна,

 «Эрхим багша – 2010» республиканска мүрысѳѳнэй І шатын дипломант

Э. О. Цыренова, С. Д. Шагжиева Хурамхаанай аймагай  буряад хэлэ ба литературын багшанар

Учебна—методическа пособи. Диктантнуудай суглуулбари.

Оролто үгэ

Ћурагшадые буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримдэ, сэглэлтын тэмдэгүүдтэ, найруулгада, бэшэмэл хэлэлгэдэ ћургаха арга зэбсэгүүдэй нэгэниинь диктант болоно. Диктант ћурагшадай анхарал дээшэлүүлдэг. Ћанал бодолыень зүбєєр эмхидхэдэг, єєћэдыгєє шалгаха дадал дүршэлтэй болгодог.

Диктантын аша тућань хоёр зүйлћєє дулдыдана: а) бэшүүлхэ текстын шанарћаа; б) текст зүбєєр бэшүүлхэ багшын шадабарићаа.
 Диктантын текст иимэ байха ёћотой:
 1. Текст соохи мэдүүлэлнүүд дүүрэн удхатай байха. Шадаал ћаа, холбоотой текст бэшүүлхэ хэрэгтэй. Текстын ба тэрэнэй үгэнүүдэй удха ћурагшадта бэлээр ойлгогдохо ёћотой.
 2. Диктантын текст литературна хэлэн дээрэ зохёогдоћон байха зэргэтэй.
 3. Диктант ћурагшадай үзэћэн дүримдэ бэшүүлхэ. Нэгэ текст соо олон хүшэр дүримүүд орохо ёћогүй.
 4. Багша бэшүүлхээ байгаа диктантынгаа текст ћайнаар, уран гоёор уншаха уялгатай.                                              

5. Диктантын текст класс класста таараћан, ћурагшадай бэшэжэ шадахаар байха ёћотой.   

    Ажаглалта: хэрбээ диктантын ћүүлдэ грамматическа даабари үгтэћэн байгаа ћаа, диктантын хэмжээн 10-аад үгэнүүдээр үсєєн байха.
Ямар нэгэн темые ћурагшадай ямараар ойлгоћые, тэдэнэй мэдэсые шалгахын тула диктант бэшүүлэгдэдэг. Тиихэдээ тэрэ үзэћэн темээрээ бэшэгэй дүрим, сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбєєр хэрэглэдэг болоћыень шалгадаг. Мүн тиихэдэ үни үзэћэн дүримүүдээ хэр зэргээр хэрэглэдэгыень шалгалсадаг. Дүн гаргалгын диктантнууд четвертиин болон жэлэй ћүүлдэ үнгэргэгдэдэг. Тиихэдээ ћурагшадай мэдэсые бүхы үзэћэн темээрнь шалгадаг.

Сахим номhоо «Буряад арад», «Ёhо заншал», «Эхэ нютаг» гэhэн бүлэгүүдэй текстнүүд энэ диктантын суглуулбариин удхын үндэhэ hуури боложо үгѳѳ.  Тиихэдээ hурагшадай урда танил үгэнүүдээ хэр зэргэ зүб бэшэжэ шаданаб гэжэ шалгаха, мүн баhа буряад арадайнгаа соёл культурын, ёhо заншалай талаар эрдэм мэдэсэеэ гүнзэгырүүлхэ зорилго табигдана.

Багша ѳѳрѳѳ текст бүхэндэ олон ондоо ФГОС –ой эрилтын даабаринуудые табиха аргатай.  Мүн творческо шэглэлтэйшье даабаринуудые табиха арга боломжонууд бии.

Жэшээнь, 8 –дахи ангида «Хурамхаанай аймаг» гэжэ текст дээрэ ажаллаха түсэбэй эрилтэнүүд ба асуудалнууд.

1 Һуралсалай түсэблэһэн дүн (планируемые результаты)

2. Буряад хэлээр шадабари (предметные):

3. Уран зохёолшын бодол зүб ойлгохо, мүн сэдьхэлэйнгээ байдал хүдэлгэжэ, уран гоёор, урма зоригтойгоор уншажа һураха; зохёолой гол удха элирүүлжэ һураха;

4. Yхибүүнэй өөрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные):

5. Метапредметные: бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД): багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табижа һураха, хэшээлдэ юу хэһэнээ хойно хойноһоонь тоолохо, өөрыгөө ажал сэгнэхэ.

6. Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД): номоор хүдэлхэ,

7. Интернедhээ шэнэ мэдэсэл оложо шадаха, текст сооhоо асуудалнуудта харюу олохо, текстын удха дамжуулха.

8 . Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД) бүлэг бүлэгөөрөө хүдэлхэ, хажуудахи нүхэдэйнгөө бодолнуудые шагнаха, хүндэлхэ, тэдэнэйнгээ хэлэһэниие ойлгохо, классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;

1. Тододхоһон гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые тэмдэглэгты.

2. Үльгэр домогто Бархан уулын домог уншагты. Бүхы буряадуудай домогуудые нэрлэн бэшэгты.

3. Хурамхаанай аймагай экономическа – географическа байдал шэнжэлэгты.

4. Аймагай суута хүнүүдһээ интервью абаха.

5. “Аяншалгын аймаг” гэжэ буклет бэлдэгты:

Жэшээнь, 6 класста «Январь hара» гэжэ текст дээрэ эндэ үгтэһэн даабаринуудаар ажаллажа болохот.

1.  Хүниие тэмдэглэhэн юумэнэй нэрэнүүдые элирүүлжэ бэшэгты.

2.  Саhан гэжэ юумэнэй нэрэ ямар тоодо байнаб гэжэ бэшэгты.

3.  Хүлдѳѳ гэжэ юумэнэй нэрэ ямар падежэй, хамаадалай залгалта абанаб гэжэ дэбтэртээ бэшэгты.

4. Даша – Нима Дондупов үбэлэй саг тухай ямар ушарһаа зохёогооб?

5. Ухаан бодолой наадан – таабаринуудые зохеогты.

6. Үбэлэй Олимпиин наадануудай янзанууд тухай бэшэхэ.

7. Үбэлэй Олимппин наадануудаар  сэтгүүл хэблэхэ проект

9 – 11 классуудта «Зүблэлтэ засагай үедэ» гэжэ текст соо удаадахи даабаринуудые  hурагшад дүүргэжэ болохо.

1. Ямар үгэнүүд ехэ үзэгѳѳр бэшэгдэнэб?

2. Дэлхэй дээрэ хэды шажан  бииб гэжэ нэрлэн бэшэгты.

3. Бүхэдэлхэйн ба Россиин түүхын жэлнүүд. Энээндэ хабаатай Буряад ороной үйлэ хэрэгүүдые нэрлэгты.

2. Гол хуби

2.1. Диктантнуудай текстнүүдэй  методическа эрилтэнүүд.

2.2.  Υндэhэн  hургуулиин дунда шатада үзэхэ орфограммануудай янзанууд.  

5 класс

1. Ехэ үзэгүүдые зүб бэшэлгэ

2. Аялгануудай илгаа,  хэлэнэй урдуурхи,  дундуурхи,  хой

гуурхи аялганууд (эмэ, эрсэ, эрэ) зүб бэшэлгэ

 3. ЭЭ – ЭЙ  аялгануудые зүб бэшэлгэ

4. УЙ - YЙ – Ы аялгануудые зүб бэшэлгэ

5.  Э - И аялгануудые илгажа бэшэхэ дүримүүд
6.   Yндэhэн буряад үгын дунда ба hүүлдэ хонгёо Г, Б, Д хашалгануудые зүб бэшэлгэ

7.  Yндэhэн буряад үгын бүдэхи С, Ш хашалгануудые зүб бэшэлгэ

8.  Илгаћан Ь тэмдэг зүб бэшэлгэ

9.   Yгын үе. Yгэ таhалжа бэшлгэ

10. Буряадаар бэшэгдэдэг абтаћан үгэнүүдые зүб бэшэлгэ

6 класс

 1. Юумэнэй нэрын олоной тоогой залгалтануудые зүб бэшэлгэ      
 2. Юумэнэй нэрын hуурида болодог хубилалтануудые зүб бэшэлгэ     

 3. Падежэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ

 4. Юумэнэй нэрын нюурта ба єєртэ хамаадалай залгалтануудые зүб бэшэлгэ
5. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ

6. Тэмдэгэй нэрын hуурида болодог хубилалтануудые  зүб бэшэлгэ
7. Тоолоћон тоогой нэрын ћүүлэй хашалганиие зүб бэшэлгэ

8. Дугаарлаћан, баглуулћан ба суглуулћан тоогой нэрэнүүдые бии болгодог суффикснуудые зүб бэшэлгэ

9. Түлєєнэй нэрэнүүдэй нюурта ба єєртэ хамаадалнуудай залгалтануудые зүб бэшэлгэ

10. Түлѳѳнэй нэрэнүүдэй нюурай частицануудые зүб бэшэлгэ
11. Дайбар үгэнүүдтэ  тэмдэгэй, юумэнэй ба тоогой нэрэнүүдэй падежнүүдэй  залгалтануудые  зүб бэшэлгэ   

7 класс

1. Yйлэ үгэнүүдэй ћууринуудай хубилалтануудые зүб бэшэлгэ   

2. Yйлэ үгэнүүдэй   нюурай частицануудые зүб бэшэлгэ   

3. Причастна ба деепричастна обородуудтай мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые  зүб бэшэлгэ   

4. Дахуул үгэнүүдэй дахаћан үгынгѳѳ залгалтануудые зүб бэшэлгэ   

 5.  Зүйр үгэнүүдые хамаатай үгэтэйнь сугтань ба амяарынь зүб бэшэлгэ                                         

6. Нюурай   зүйр үгэнүүдэй   зүб бэшэлгэ 

8 класс

1. Мэдүүлэлнүүдэй  илгаанууд ба тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   
2. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёрой хоорондо зурлаа табилга зүб бэшэлгэ   
3. Хамтадхаћан үгэнүүдтэй нэгэ түрэл гэшүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   
4. Нэгэ түрэл гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   

5. Хандалгын сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   
6. Оролто үгэнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   

7. Оролто мэдүүлэлнүүдые запятой, зурлаа, хаалтаар илгалга зүб бэшэлгэ      
8. Хабсаргалта тусгаарлалга, тэрэнэй сэглэлтын тэмдэг зүб бэшэлгэ   
9. Тусгаарлалгын сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   
10.Тусгаарлагдаћан гэшүүдтэй мэдүүлэлнүүдые  зүб бэшэлгэ  

11.  Юрын ба бэеэ дааћан причастна   болон деепричастна

дахуулалнуудтай  мэдүүлэлнүүдэй сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   

12. Сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүдэй дунда  сэглэлтын тэмдэгүүдые  зүб бэшэлгэ   
13.  Найруулал  ба тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   

9 класс

1.  Холболтотой ниилэлдэћэн орёо  мэдүүлэлнүүдэй хоорондо запятой зүб бэшэлгэ   

2. Гэхэ гэhэн үйлэ үгэhѳѳ гараhан холболто болон холболто үгэнүүдые зүб бэшэлгэ   

3. Түлѳѳнэй үгэнүүдээр гаргагдаhан харилсаата холболто үгэнүүдые зүб бэшэлгэ   

4. Дахалдаhан орёо мэдүүлэлдэ сэглэлтын тэмдэгүүдые   зүб бэшэлгэ   

5. Холболтогүй орёо  мэдүүлэлнүүдтэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүб бэшэлгэ   

6. Сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүдые ѳѳршэлэн хэлэлгэтэй болголго зүб бэшэлгэ 

7. Пунктуаци, тэрэнэй хэрэглэлгэ, илгарал болон сэглэлтэнүүдые табиха дүримүүдые зүб бэшэлгэ.

10

Тобшолол

     Yндэhэн буряад хэлэн Буряад Республикын гүрэнэй хэлэн болоно. Түрэл хэлэеэ гүнзэгыгѳѳр үзэлгэ, шудалалга хүн бүхэнэй уялга мүн. Ћурагшадайнгаа хэлэлгэ хүгжѳѳлгэтэй, үгэ хэлыень баяжуулгатай, литературна хэлэнэй ёћо гуримуудые ба уранаар уншалгын дүршэлнүүдые ойлгожо абалгатай шадаал ћаа холбуулха хэрэгтэй.  

Дидактическа материал - учебнигүүдэй упражненинүүдэй текстнүүд, диктантнууд,  изложенинүүд, сочинениин текстнүүд, hургуулиин, нютагай, гүрэнэй ажабайдалhаа абтаhан материалнууд hурагшадай ухаан бодол хүгжѳѳнэ, Эхэ орондоо,  Эхэ байгаалида дурлал  түрүүлнэ,  үнэн сэхэ ябалга, хани барисаанай зорилгонууд бэелүүлэгдэнэ.  

Диктантнуудай текстнүүд hурагшадые буряад  арадай ажабайдалтай,  ёhо заншалтай, үндэhэн арадай абари зантай танилсалга улам үргэдхэнэ, hургалгын,  хүмүүжүүлгын зорилгонуудые бэелүүлхээр хараалагдана.

Диктант № 1

Сентябрь hара.

Сентябрь hарые буряадууд хүжэ hара гээд нэрлэдэг. Намарай түрүүшын хүйтэн дулаан хоёрые илган ћалгаадаг ћара юм.

Сентябрь ћарада үбhэ, таряан хуряагдажа дүүрэдэг. Огородой эдеэншье хэр зэргэ ургаhанаа харуулдаг. Таряалан, сабшалан табигдажа, таряанай үлэгдэлдэ, хэнзэ ногоондо адууhа мал арьбан хуряажа эхилнэ.

Сентябриин нэгэн хүн бүхэнэй ажабайдалда тон ехэ үүргэтэй.  Yхибүүд ћургуулидаа ошоно. Сентябриин 22-то үдэр ћүни хоёр ута, богонёороо адли болодог. Наранай элшэ ћуларжа, хойто зүгэй хүйтэн дүтэлнэ. Хура борооншье ороод абадаг. Ћүүлээрнь намдуу дулаан үдэрнүүд ерэхэ. Эдэ үдэрнүүд «Ћамгадай нажар» гээд түүхэдэ мүнхэрћэн байдаг. Сагаа хүсэжэ, дулаан оршон тойрон байгаалида, нэгэ эхилжэ сэнгэхэ заб үгэћэн мэтэ, набшын халуун болодог. Харин энээндэ этигэжэ байлтай бэшэ.  Yдэрћѳѳ үдэртэ дүтэлжэ байћан хүйтэнэй ћабарћаа ургаса таряагаа түргэн абаха хэрэгтэй. Иигэжэ үбэлдэ бэлэдхэл түлэг дундаа эхилнэ. Сентябрь жэлэй 12 hарануудай дундаћаа эгээл ажалша, шамдуунь гэбэл, зүб лэ байха. (134 үгэ)

Даша-Нима Дондупов

Даабари: Жэлэй эхиндэ оролто шалгалтын диктант

Диктант № 2

Октябрь hара

    Октябрь ћарые буряадууд улари hара гээд нэрлэдэг.  Намарай дунда ћара. Энэ ћарада набшаћата модод алтан шара субануудаа тайлажа захалдаг. Ћүниндѳѳ хүйтэн шангарна, гол горходто, ућа мүрэндэ зайр эхилжэ, ћүүдэр талын газарай нюруу хүрэжэ эхилдэг. Намарай ольбон хиидэћэн набшаар, хура бороогоор, саћааршье шэдэлхэ. Илангаяа мори тэргээр гү, али эмээл морёор үглѳѳнэй ћонорто гүйлгэхэдэ, туруунуудай түбэрєєн аалин байдал таћалдуулан соностодог. Арад зоной хэлсэдэг иимэ нэгэ ажаглалта бии: ургаса ногоон, ургаћан модон оройћоо эхилжэ, дээрэћээ хагдарбал, шэмэеэ газартаа шэнгээдэг, бэлшээриин адуу малда тућатай байха. Намартаа ехэ бороожобол, үбэлдѳѳ саћан багаар ородог, хии бараан эртээр эхилбэл, дулаабтар сэлмэг үдэрнүүд удаан үргэлжэлхэ. Ногоон хэнзэлжэ эхилбэл, дулаан, ута, эдисэ ћайнтай намар болодог. Октябриин 14-дэ ород литээр Покров үдэр. Энэ хадаа газарай, ућа мүрэнэй хүрэжэ эхилэлгэ болоно. Энэ ћарамнай эмдэ ородог гэшүүгэнэ, бадаанай үндэћэ, алирћа, шасаргана, долоогоно, нохойн хоншоор болон бусадые заабаряарнь суглуулжа тушааха үе. Саћанай үгы ћаа,   мал бэлшээридэ таргалдаг,

Даша-Нима Дондупов

Даабари: Ћүүлэйнь аялганиие буряадшалан бэшэгдэдэг абтаћан үгэнүүд.

 Диктант 14

Январь hара

    Январь hарада үбэлэй хүйтэн эгээл ехэ хэмжээндээ хүрэдэг байна. Ой тайгын саhан гүнзэгы, агаар аажам тунгалаг. Ћард гэмэ хонгёо hонор байдаг. Ойн амитадшье хон-жэн байдалда ѳѳрынгѳѳ арга боломжонуудые бэдэрдэг, байгаалиин табиhан хууляар, ёhо заршамаар амидардаг.

Yбэлдэ илангаяа үхибүүд ехэ дуратай. Тэдэнэй ургажа байгаа бэе, зориг, ухаан сэдьхэл ямаршье янгинама хүйтэнhѳѳ айдаггүй. Хүүгэд хүлдѳѳ сана, коньки углажа, байгаалиин хэрзэгы аашые тэсэжэ, сэнгэхэеэ гарадаг.  Yбэл гээшэмнай бэе хатуужуулгын эгээл зохид хаhа мүн. Yбэлэй хүйтэндэ дааража унаагүй ургамалнуудшье ерэхэ жэлдэ ажамидаралай зол мэдэрдэг гээшэ. (82 үгэ)

Диктант 15

Сагаалганай түүхэ

I

      Урдын урда сагћаа хойшо арад бүхэн Шэнэ жэлые угтажа, ћайндэрлэдэг байћаниинь мэдээжэ.

Буурай холын барга сагай заншалаар буряад арадай, юрэнхыдєє монгол угсаатанай шэнэ жэл – Сагаалган намар (мүнєєнэйхеэр октябрьда) болодог байгаа. Энэнь мал ажалтай арадуудай байдалћаа дулдыдадаг ћэн. Табан хушуута малынь үбэлэй хүйтэниие, хагсуу хабарай хатууе дабажа гараад, үдэжэ олошороод, зунай ногоон дээрэ тобиржон ћайжараад, намартаа тарган ћайнаар ондо орохоор бэлэн болоод байдаг гээшэ. Баян тарган, элдин ћайхан энэ үедэ монгол угсаатан шэнэ жэлээ – Сагаалганаа хэдэг ћэн. “Ерэхэ үбэл, хабарнай зуд туранхагүйгєєр, ажана амгалан үнгэрћэй, сагаан эдеэн дэлгэржэ, амитанай үрэ хоол тэгшэ ћайн оршоћой”, – гэжэ хүнүүд дайда дэлхэйн эзэдтэ шүтэдэг, мүргэдэг, үргэл хэдэг байгаа.

Тиихэдэ ехэ найр зугаа хэжэ, хүнэй хүбүүд хүсэ шадалаа туршадаг, хүлэгэй унагадаар бай буляалдуулжа ћайндэрлэдэг ћэн ха. Энэ ћайндэрые юундэ сагаалган гээ юм гэхэдэ, “Энэ хадаа сагаан эдеэнэй удха дээрэћээ гараа” гэжэ Буряадай түрүүшын эрдэмтэ Доржо Банзаров, профессор Гомбожаб Цыбиков гэгшэд харюусана. Урданай гуримаар Сагаалганћаа эхилжэ, зунай элбэг дэлбэг сагта даража абаћан аарса сагаагаа эдижэ захалдаг, хойто жэлдэ сагаан эдеэнэй бүри ехээр дэлгэрхынь тулада зальбардаг, үргэл ёћолол хэдэг бэлэй.

ХIII зуун жэлэй эхинћээ монгол угсаатан хитад литэдэ орожо захалаа гээд, зарим эрдэмтэд тэмдэглэдэг. Хитад литэ хадаа Хитадай эрдэмтэ зурхайшадай хэдэн мянган жэлэй хугасаа соо огторгойн одо мүшэдэй, ћара, наранай эрьесые адаглажа, шэнжэлжэ тогтооћон ћарын литэ гэхэ гү, али хара зурхай гээшэ. Буряад зон энээгээр ехэтэ ћонирхожо, “монгол ћара” гэжэ нэрлэдэг юм. Энэ литын ёћоор, Сагаалганиие намар ћайндэрлэхэеэ болижо, хабарай эхин ћара болохо Сагаан ћарын нэгэн шэнэдэ хэдэг болоо бэлэй. Чингис Богдо хаанай 1206 оной Барас жэлдэ – бүхы монгол угсаатанай хаан гэћэн солодо хүртэћэн жэлдэ – сагаан эдеэнэй дэлгэржэ, малай түлэй түлжэжэ байћан хабарай эхин ћарада Ехэ Монгол Уласые тогтооћон ушараар монгол угсаата арадуудай ехэ баярай үдэр болоћон байха юм. Тэрэ гэћэнћээ хойшо үбэлэй үнгэржэ байхада сагаалнабди. Энэнь хадаа шэнэ жэлые ћайндэрлэлгын хоёрдохи шата болоно.

III

     Сагаалганай амаршалга, золгохо ёћо єєрын гуримтай. Хүнүүд бултадаа нэгэ наћа нэмэбэ гээшэ. Дүү хүнүүд ахынгаа гарай дороћоонь альгануудаа єєдэнь харуулжа, тохоногтонь дүнгэн золгохо. Аха хүнүүд альгануудаа уруунь харуулаад, дээрэнь гараа табижа, амаршалха ёћотой. Мэндэ амараа хэлсэћэнэй ћүүлээр айлшад хойморто ћуужа, амгалан зохидоор хєєрэлдэжэ, сай уудаг, сагаан эдеэнћээ ама хүрэдэг юм. Айлшадай гараха дээрэ гарай бэлэгүүд барюулагдадаг.

Алтан дэлхэйн арадуудай эгээл ћайхан ћайндэрынь Шэнэ жэл гэжэ тоологдодог гээшэ ааб даа. Манай буряад арад Шэнэ жэлээ – Сагаалганаа, Сагаан ћараяа үбэлэй янгинама хүйтэнэй бууража, хабарай элдин ћайхан сагай гарахаяа байхада угтажа, «сагаан сэдьхэлтэйгээр», «сагаан ћанаатайгаар», «сагаан эдеэтэйгээр» тэмдэглэдэг ћайхан заншалтай гээшэ.

Бата – Мүнхэ Жигжитов

 Диктант 16

Дэгэлэй тобшо

     Буряад дэгэл дээдэ, дунда, доодо гурбан тобшотой. Дээдэ – хэшэг буянай, дунда – үнэр баянай, доодо – адууhа мал баялигай hүлдэтэй.

Дэгэл гү, али уужа тобшолхын тула элдэб янзын тобшонууд хэрэглэгдэдэг байгаа. Тэрэ тобшонууд хэгдэћэн эдћээ дулдыдажа, модон тобшо, яћан тобшо, сад тобшо, зэд тобшо, мүнгэн тобшо, шүрэ тобшо, хуба тобшо, номин тобшо гэхэ мэтээр нэрлэгдэдэг.  Тобшоёо дээрэhээ тайлаха хэрэгтэй. Тобшолходоо дороhоо эхилжэ тобшолдог. Энэ заншал ута наhатай болохын дэмбэрэлтэй гэдэг. (68 үгэ)

Диктант 17

Ћэеы гэрэй досоо тала

Зунай эхиндэ ћэеы даралгын ажал хэгдэдэг ћэн. Энэ хадаа айхабтар орёо, хүшэр хүндэ ажал байгаа.

Гуламта гэрэй тэг дунда, үрхын доро түхеэрэгдэдэг байгаа. Тэрээн дээгүүр баруун - хойноћоо зүүн - урагшаа, зүүн-хойноћоо баруун - урагшаа сэхэ зурлаа татагдаћан мэтэ болодог гээшэ.

Хойто тала үүдэнћээ сэхэ хойшоо оршодог, Хулгана жэлэй ћүлдэтэй. Энэнь баян байдалай ћүлдэ тэмдэг болодог. Айлшадаа,  хүндэтэ түрэл гаралаа эндэ ћуулгадаг байгаа. Энэнь хойто тала гэхэ гү, али хоймор гэжэ нэрлэгдэдэг, тэрэ эгээл хүндэтэй газар гэжэ тоологдодог.  

Ћэеы гэрэй баруун тала эрэ хүнэй газар гэжэ тоологдодог. Тэрэ Тахяа жэлэй ћүлдэтэй.

Туулай жэлэй ћүлдэтэй зүүн тала заншалай ёћоор эхэнэрэй тала гэжэ тоологдодог.

Ћүүлшын, дүрбэдэхи хубинь, урда тала болоно. Буряад зоной эгээл хүндэлдэг мал болохо морин эрдэни энэ хубиин ћүр ћүлдэ гээшэ. (114 үгэ)

Даабари: Антонимууд, синонимууд, омонимууд.

Диктант 18

Эрэшүүлэй  малгай

Эрэшүүлэй малгайнуудта тооробшо малгай, шэгэбшэтэй малгай, юудэн гэхэ мэтэ ороно. Тойробшо малгай гээшэ шэгэбшэгүй, доодо таладань хилэнгээр, халюунай, булганай арћаар ћарабша хэћэн малгай юм. Харин шэгэбшэтэй малгай гээшэ ямар арћаар доторлогдоћонћоо боложо, хурьган малгай, үнэгэн малгай, шэлүүћэн малгай гэхэ мэтээр илгардаг. Тойробшо малгайшье, шэгэбшэтэй малгайшье шобхогор оройтой, орой дээрээ залаатай байћан юм.

Малгайн дэнзэ – наран гэhэн удхатай, оройнь – хүхэ (ногоон) үнгэтэй – эсэгэ тэнгэри; улаан залаа – наранай элшэ туяа, гэрэл; hарабша – хара хилэн үнгэтэй – хүрьhэтэ эхэ дэлхэй гэhэн удхатай.  Дээрэhээ унаhан наранай элшэ туяа газар дэлхэйдэ, малгайн эзэндэ хэшэг буян үгэнэ гэhэн удхатай.

Малгай гээшые дээрэ табидаг. Доогуур хаяжа болохогүй! Малгайн орой 11 хүшѳѳhэтэй – Хориин 11 эсэгэ гэhэн удхатай. (108 үгэ)

Даабари:  Yгын удха.

Диктант 20

Долоон хоногой долоон гараг

Манай бүмбэрсэг дэлхэйдэ эгээ дүтэ оршодог гараг хадаа ћара мүн болоно.

Газар Ћара хоёр Нара тойроод эрьелдэдэг. Газар болон Ћарын замай газаа талаар Нара тойродог тон дүтын гараг (планетэ). Жэжэ Улаан, түбэдѳѳр Мягмар, (Улаан Нюдэн гэћэн удхатай), европынхёор Марс гэдэг болоно. Газар Ћара хоёрой замай досоо талаар Наранда аћан дүтэ гарадаг Түргэн Улаан, түбэдѳѳр Ћагба, европынхёор Меркурий гараг юм. Мягмарай саагуур гороотой гараг Томо Ялагар, түбэдѳѳр Пүрбэ, баруунайхяар Юпитер мүн. Газарай замбуулиндахи замай досоо ябадалтай гараг Солбон, түбэдѳѳр Баасан, европынхёор Венерэ, самгарди (санскрит) хэлээр Сугар гэгдэдэг. Томо ялагарай саагуур Нара тойродог Хэшэгэй гараг хадаа түбэдѳѳр Бимба, баруунайхяар Сатурн болоно.

Нэрлэгдэгшэ долоон гараг хүн түрэлтэндэ, амитанай болон ургамалай аймагуудта тон ехэ нүлєє үзүүлдэг юм.

Даабари: Уласхоорондын үгэнүүд.

Диктант 21

Шубуудай гэрнүүд

Хабартаа халуун оронуудћаа элдэб шубууд манай эндэ бусажа ерэдэг.    Уурхай заћажа, үндэгэ гаргажа, дальбараануудаа дэгдээжэ эхилдэг.

Нэгэ зарим шубууд уурхайгаа бургааћан соо, модон дээрэ, нүгѳѳ зариманиинь газарта, үдхэн ногоон соо, заћадаг юм. Уурхайгаа модоной хүнды соо заћадаг шубууд бии юм.

Модоной хүнды олохолоороо, тэрээн соо хуурай хагда, хүбхэ, үдэ, нооћо зѳѳжэ, уурхайгаа заћана.

Тиимэ шубуудта ши ѳѳрѳѳ гэрхэниие хэжэ шадаха байнаш. Тиимэ гэрхэн соо шаархайшье, хүхэ бухашье, борбилоошье байрлажа болоно. Эдэ шубууд саад, огород гэмтээдэг элдэб хорхой, тєєлүүрнүүдые эдихэ байна

Эдэ шубууд — манай нүхэд. (84 үгэ)

Даабари:  Анхан ћууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүб бэшэлгэ.

Диктант 22

Буряад ороной ургамал тухай

Буурай холоћоо түүхэтэй Буряад оромнай элдэб түрэлэй ургамалай болон  амитанай аймагуудаар баян юм. Энэнь эхэ ћайхан байгаалићаа, эрид хубилжа, янгинама хүйтэн, ааяма халуун боложо байдаг уларилћаа, али бүхы ургамал-

нуудта таарамжатай газарай хүрьћэнћѳѳ сэхэ дулдыдадаг гээшэ. Республикымнай газарай хүрьћэн элћэн бурма, үнэћэлиг шоройтой, хужарлиг, хүрин – шара үнгэтэй, үрэжэл багатай юм. Баян ургаса үгэдэг хара хүрьћэтэ газар бага гээд тэмдэглэлтэй. (58 үгэ)

Даабари: Нэгэ түрэл гэшүүд.

Диктант 23

Хараасгайнууд бусажа ерэбэ

Хараасгайнууд далайн саанаћаа бусажа ерэбэ. Иишэ тиишээ ниидэнэд, тогтуурияа оложо ядан хүлгэнэд, сарай ћарабшын орой доро шабар уурхай заћана.

Юун гэћэн шадамар гээшэб! Хараасгай голой эрьећээ монсогорхон нойтон шабар асараад лэ няана, асараад лэ няана. Тэдэнэр уурхайгаа корзинахан шэнгеэр дархалан хээд, хажуу тээнь орохо нүхэ үлѳѳнэ.

Энэ нүхѳѳрѳѳ уурхай соогоо үдэхэнүүдые суглуулан асарна, дальбараануудтань үндэгэнћѳѳ гарахадань, дулаахан ба зѳѳлэхэн байха юм. (61 үгэ)

Даабари: Холбуулал.

Диктант 24

Шаархайнууд.

     Бидэ шаархайнуудые хүлеэн байбабди. Хуушан гэрнүүдыень заћаад, шэнэ гэрнүүдые үлгэбэбди. Эсэстээ мартын 19-эй үдэшэ хэншьеб хашхарба: «Харыт,  шаархайнууд!».

    Нээрээшье, шаархайнууд аяар дээрэ уляангирай ћалаа дээгүүр ћуужа байбад. Бидэ тооложо оробобди: нэгэн, хоёр, табан, арбан, арбан табан... Тэрэ үдэшэ шаархайнууд абяа шэмээгүй, хүлгэнгүй байба.

Хоёр үдэр соо хүсэ шадал орожо, нёдондонойнгоо танил газарнуудаар хуу ябажа харана хэбэртэй. Удаань шаархайнууд ѳѳћэдынгѳѳ гэр соо байрлаћан борбилоонуудые намнажа оробо.  Шаархай уурхайгаа барилгын ямар олон зүйлнүүдые хэрэглэнэб? (73 үгэ)

Даабари: Юрэ хєєрэћэн, асуућан, идхаћан мэдүүлэлнүүд.

Диктант 25

Ая ганга

Арад бүхэндэ ѳѳрын дуратай ургамал бии. Буряад арадай нангин ћайханаар ћанадаг ургамалынь ая ганга мүн. Энэмнай хоёр ургамалћаа бүридэнэ. Ая гээшэнь арбаад сантиметр үндэрѳѳр ургадаг, сайбар ногоон үнгэтэй юм, харин гангань газараар няалдан ургадаг буржагар ягаахан сэсэгтэй. Ая гангын анхилаан хоншуу ћайханаар хүдѳѳ талаар хангалтахань хэды гоёб! (46 үгэ)

Даабари:  Шангадхаћан мэдүүлэлнүүд.

 Диктант 26

Алтаргана нааданай нэрын удха 

Алтаргана хадаа хуурайшаг уларилтай тала, губи, хадалиг газарнуудта ургадаг, набша намаагаар үсѳѳншэг, хадхууртай шэлбэћэтэй, шарахан сэсэгтэй, үндэћѳѳр бүхэ ургамал мүн.

Монголой арадай артист Д. Жаргалсайхан энэ наадан тушаа тон сэсэнээр иигэжэ хэлэћэн юм: «Алтаргана хадаа манай буряад монгол угсаатанай ажаћуудаг жэнхэни газар нютагуудта ургадаг, халуунда хатадаггүй, хүйтэндэ хүлдэдэггүй, бүхэ үндэћэтэй тон хуушанай ургамал болоно. Манай арадшье, арадаймнай дууншье энэ алтаргана мэтэ бүхэ голтой, тиимэћээл улам ћалбаржа, хүгжэжэ, дэлхэйн олон арадуудай дунда ѳѳрынгѳѳ хүндэтэ ћуури эзэлэнхэй, уянгатайхан аялгаараа баясуулха үндэр заяатай. Энэл даа тус нааданай гол удха шанар». (86 үгэ)

Даабари: Мэдүүлэлэй гэшүүд.

Диктант 27

Май hара

Май hарые  буряадууд Бага бурган гэжэ нэрлэдэг. Байгаалиин уларил хубилжа, ногоон хубсаћаар шэмэглэгдэнэ. Жэргэмэл эртүүр,  хүнгэн сэлмэг агаарта эрьелдэн, тээгэлдэн, үдэр бүхэнѳѳ магтан дуулана. Майн 6-да ородой литээр Егоройн үдэр.  Егорой үдэртэ ућан ехэ байбал, Николын үдэртэ ногоон элбэг байха. Майн 22 - ћоо хараасгай ерэнэ. Энэ сагта мойћон сэсэглэжэ, тэрэнги ягаан хүхэ дүлѳѳр носожо, шэлбэћэтэ модод ногоон түймэрѳѳр соробхилно. Хабарай шилэм (монг.) ногоондо үнеэд ћү орожо, тоћо зѳѳхэй ехээр абтадаг. Шилэмэй тоћон эгээл хурса, үлэтэй. Манай үбгэ эсэгэнэр шилэмэй тоћо хайлуулжа, үбэлэй хүйтэндэ эдихэеэ хадагалдаг байћан. Энэ үедэ ургын хүхэ толонћоо үнгэ ороћон сэнхир хүхэ дайдаяа магтан дуулаха уялгаяа хүхы шубуун бэрхээр дүүргэдэг юм. Теэд “магтан дуулаха” гээшэнь хайшаа юм? Иимэ нэгэ домог бии бэлэй: Хүхы хуурайшаг, хатажа эхилћэн модондо ћуугаад донгодобол, хоолоймни холуур сууряатажа байха ћэн гээд, иигэжэ дууладаг юм гээ: Ургаћан модон оройгоороо хатаг, ургаћан ногоон үндэћѳѳрѳѳ хатаг!

Налгай дулаан наашалба, гэбэшье эрьелдээд лэ хүйтэржэ, ћалхилжа байћаар. Нарай малда үбћэ тэжээл, дулаан байра хэрэгтэй зандаа. Май ћарада майлын оройнууд мүнгэн сагаан малгайнуудаа абажа эхилдэг. Нэгэ харахада ћүр жабхаланта уула хаданууд байгаалиин шэдитэ хүлгѳѳнћѳѳ халуудажа, хүлэржэ байћандал үзэгдэдэг. (131 үгэ)

                                                         Даша-Нима Дондупов

Даабари: Мэдүүлэлэй  шухала ба юрын гэшүүд

Диктант № 28

     Yндэр тэгшэ газарнуудаар, хада уулануудаар, ойн соорхойнуудаар үхэр болон адуу мал бэлшээхэдэ, үлэмжэ ћайн байдаг. Манай эндэ хяаг, үлэн, хилгана, хүсы, тангалай үбћэн, үрмэдэћэн, халаахай, ћорьмой үбћэн болон бусад ургамалнууд ургадаг. Эдэ бүгэдэ бодо малда эдеэлсэтэй гэжэ тоологдодог. Тиихэдэ ћубаг жалга соогуур, бууса хорёогой ћууринуудаар, гол горходой эрьеэр, наруули дулаан майлануудаар, ойн соорхойнуудаар, ћѳѳг бургааћадай захаар халаахай, альбадаа, халяар, тибћэн, тарнаан, гэшүүнэ, таба ћалаа, гоогол, мангир, шара дэрэ, хурьган шэхэн, ћүдэн, гүбћэн гэхэ мэтэ ургамалнууд, улаалзай, сараана, бадма сэсэг, забаан зэдэгэнэ, нямняа, залаа сэсэг болон бусад сэсэгүүд ургадаг байна. Эдэнэй дунда эм домдо ородог ургамалнууд, үрэ жэмэс болон эдеэ хоолой зүйлнүүдшье бии. Элдэб түрэлэй ћархяагууд ургадаг.

Буряад ороной дайда элдэб түрэлэй ногоогоор угаа баян юм даа.

Даабари:   Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд.

Бата-Мүнхэ Жигжитов

Диктант 29

Хун шубуун тухай домог

 Буряадууд ехэ нарилжа сахидаг нэгэ заншалтай юм. Тэрэнь юун гээшэб гэхэдэ, хун шубуунай абяа дуулаа hаа, hү, тарагаа барин, газаашаа гаража, хойноhоонь үргэдэг байгаа.

      Хабар байгаа гэхэ. Yндэр тэнгэри хүб хүхэ, үлгэн дэлхэй ноб ногоон. Эгээл энэ үедэ Барга баатарай хүбүүн Хоридой Мэргэн Байгал далайн эрьеэр агнажа, хатуу хара номоёо гартаа баринхай, харбаhан шубуудаа бүhэдѳѳ хабшууланхай ябаба ха. Гэнтэ дуулан гэхэдэнь, хаанаб даа, дээрэнь ганганалдаха абяан соностобо. Тэрэнэй толгойгоо үргэжэ байра дээрээ тойрожо харахадань, сэлмэг үдэрэй сэнхир огторгойн толон доро сайбалзан, хун шубууд зэлэ татан ниидэнэд. Модоной саана Хоридой хүбүнэй бэеэ нюугаад хаража байтар, хун шубууд ганганалдаhаар, далайн эрьедэ буужа, үдэ, далинуудаа тайлан гэхэдээ, сэбэр hайхан басагад болошолой. Тиигээд далайн уhан руу гүйлдэн орошобод.

Хоридой Мэргэн хүбүүн үзѳѳ хараагүй юумэеэ хаража, гайхан гэлын байтараа, hэмээхэн мүлхижэ ошоод, нэгэнэйнь “хубсаћа” абажа нюужархиба. Басагад шунгажа садаад, эрье дээрэ гаража хубсалаад, hѳѳргѳѳ хун шубууд болоод дэгдэшэбэд. Арюун сагаан шарайтай, гоё гулдагар бэетэй, елэн хара үhэеэ үбдэгтѳѳ хүрэтэр надхуулhан басаган үлэшэбэ. Хоридой хүбүүн хэлэбэ: «Солотой арадай хүбүүнлби, нэрэтэй эсэгын үрилби. Галым удхалха, гуламтым hахиха хатамни боложо hуугыш даа, дайсанаа дараха хүсэтэй, дархан солоёо мандуулха шадалтай хүбүүдые түрэжэ үгыш даа».

Арюухан дангинын харахада, тэрэ эрэлхэг зоригтой баатар янзын хүбүүн байба. Хоридой хүбүүнтэй хүтэрэлдэжэ, бүмбэгэр сагаан үргѳѳндэнь ошобод. Тэрэ хоёр айл болон түбхинэжэ, ажана амгалан hуубад.  Хун шубууниинь Хоридой Мэргэн үбгэндѳѳ арбан нэгэн хүбүү түрэбэ. (115 үгэ)

Даабари: Дахуулал.

Диктант  30

Аршаанууд тухай

Аглаг ћайхан нютагуудтахи аршаан булагуудые ашаглаха, тэдэнэй дэргэдэ амаралтын газарнуудые олошоруулха, шанар ћайнтай эмүүдые элбэгжүүлхэ, тиигэжэ улад зоной элүүрые хамгаалха зорилготой хэрэг мүнєє үедэ хүнүүдэй анхарал доро байха ёћотой. Бүхы дэлхэй дээрэ зуугаад мянган янзын эмэй зай байдаг ћаань, тэрэнэй 40 хубинь манай ороной эмнэлгэдэ хэрэглэгдэнэ. Нилээд олон зүйлнүүдынь Байгал шадарай, мүн манай эндэхи бусад уулануудаар ургадаг.

Гансал манай республика дотор олоной дунда суутай болоћон, шанарынь шалгагдан тодорћон 120 гаран аршаан алдартай булагууд бии. Тэдэнэй 30 гараниинь 20-ћоо 75 градус хүрэтэр халуун ућатай, 7-ниинь гашуун ућатай, тэрэ холисолдоћон байдаг. Тэрээгүүр нютагай зон зунай ћайхан сагта амардаг, сэнгэдэг, бэеэ аргалдаг байха юм.

Галдан Лёнхобоев

Диктант 31

Сурхарбаанай түүхэ

Эрын гурбан наадан хадаа монгол туургата арадуудай эртэ урда сагћаа эхитэй, ниигэм түрын ехэ баяр байћан түүхэтэй.  Бүхэ барилдаан, ћурхарбаан, мори урилдаан хадаа эрын гурбан нааданда ородог юм. Эдэ угай зон эртэ хабар сагаан ћарада найрлахадаа, табадахи (май) ћарада обоо тахихадаа, юћэдэхи 9 (сентябрь) ћарада тайлга хэхэдээ, тэмээ, мори урилдуулдаг, дасангуудай найрта бүхэшүүл мүрысэдэг байћан гээшэ.

     Спортын арадай үндэћэн зүйлнүүд болохо ћур харбалгые, бүхэ барилдаае, мори урилдаае олоной дунда үргэнєєр хүгжєєхэ зорилготойгоор ниитэ үндэћэ яћатанай ћайндэр – зунай найр – Сурхарбаан Буряадай АССР-эй байгуулагдаћан үдэртэ 1924 ондо түрүүшынхеэ үнгэргэгдэћэн байгаа.

Мүнєє элинсэг хулинсагаймнай эршэтэ зугаа эрын гурбан нааданай эрхим бүхэшүүлые, ћур харбагшадые болон хурдан хүлэгүүдые элирүүлћээр. Нааданай үедэ илажа гарагшадай хүндэлэлдэ соло дуудажа, “бара-оо, бара!” – гэжэ хашхаралдан, үреэл табижа урданай ёћо заншалые ћэргээхэ, хүгжєєхэ шухала. Тиигэбэл арадаймнай ћайндэрнүүд бүри үндэр ехэ уг зорилготой, үреэл дэмбэрэлтэй, улам ћайхан ёћо заншалтай болохо байха.

                                                    Бата – Мүнхэ Жигжитов

Даабари:   Мэдүүлэлэй нэгэ түрэл гэшүүд.

Диктант 32

Хурамхаанай аймаг
     Зүүн тээгээ Икадай, баруун  тээгээ Баргажанай шэлэнүүдэй хоорондо, Баргажан голой эхин талын хахадаар оршоћон талые Хурамхаанай аймаг эзэлдэг. Баргажан голдо Гаарга

Аргата хоёр ехэ гол, тиихэдэ Хурамхаанай арын шулуун ћарьдагуудай жалга бүрићєє ерэћэн олон тоото горход ородог юм. Энэ дайдаар зун оройтожо, ута намар болодог.

Урда эртын улад зоной ћуудал гэршэлћэн хүшєєнүүд бии. Дээдэ - Хүнтэйгєєр неолидай үедэ хүнүүд байћан гээд элирћэн байха юм.

Аймагта түрүүшын хамтын ажахынууд 1929 онћоо бии болоћон гээд баримтанууд бии.

Аймагай экономико гол түлэб хүдєє ажахы шэглэлтэй.  Мяха - ћүнэй шэглэлтэй мал, хони үсхэбэрилдэг.  Модо үйлэдбэрилхэ ажал хүгжэнги. Энэ аймагта, илангаяа  Баргажан  голой эхин багаар, республика соо эгээл ћайн модотой ой гээд тоологдодог.

Аймаг ороходо эхин багаарнь аянай зониие угтажа,  үдэшэжэ үльгэр домогто Бархан уула байха.  Хурамхаанай аймаг домтой эмтэй,  мэдээжэ болоћон халууншье, хүйтэншье аршаануудаар баян.

Хурамхаанай аймагта буряадууд, эвенкнүүд, ородууд болон бусад яћанай арад зон ажаћуудаг юм. Социалис Ажалай Геройнууд олон, эрдэмтэд, артистнар болон бусад бэлигтэй зоноор баян нютаг юм.

Хурамхаанай аймагай нангин шүтєєнэй обоо, ууланууд гэбэл, дээрэ нэрлэгдэћэн Бархан уула, тиигээд лэ Бандайн - Бариса, Боолон-Түмэр, Элигшэн, Мушаан, Тутанхаан, Шаманка, Шулуун -Ћүмэ, Ямаагана, Ягдаг-Добуун,   Yлзы - Yндэр гээд лэ аймагай нютаг бүхэндэ олон юм даа.

Николай Шабаев

 Даабари: Мэдүүлэлэй тододхоhон гэшүүд.

Диктант 33

Бабантын эвенк аймаг

Баунт аймагай газар дайда Витим мүрэнэй тэн шадарые эзэлдэг. Далайн нюруућаа дээшээ 900 метртэ оршодог, уларилынь хүйтэн, хододоо сэбдэг газартай. Налуу гүбээлиг энэ газарые үндэршье бэшэ,  голой  нюруућаа 300 - 400 метр  үндэр хаданууд хүреэлдэг.

Эндэ гол, горход, нуурнууд элбэг. Аймагай газар дээгүүр урдадаг эгээл ехэ Витим мүрэнэй утань 1294 км. болодог. Энэ мүрэн эхиндээ Витимкан гээд нэрлэгдэдэг байха юм.  Бүхы голнууд болон нуурнуудайнь ућанай нюруу 150 мянган гектарћаа дээшэ гээд тоологдоно.

Аймагай гол ажаћуугшад – эвенкнүүд.

олон ћалбаринууд тоологдодог. Энээгээрээ бусад аймагуудћаа онсо илгардаг байха юм. (101 үгэ)

Николай Шабаев

Диктант 34

Хори буряадууд

Монголой хори - түмэд угсаатанай Барга баатар ноёной гурбан хүбүүдэй одхониинь Хоридой мэргэн байћан юм. Тэрэнэй түрүүшын ћамган Баргажан гуаћаа Алан гуа гэжэ нэрэтэй ганса үхин, хоёрдохи ћамган Шаралдайћаа Галзууд, Хуасай, Хүбдүүд, Гушад, Шарайд гэжэ табан хүбүүд, гурбадахи Нагатай ћамганћаань Харгана,  Худай,  Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай гэжэ зургаан хүбүүд түрэжэ, хамтадаа арбан нэгэн хүбүүд болоћон байна.

Эдэнь үдэжэ үрэжэћєєр арбан нэгэн обогтон боложо, эсэ

гынь нэрын Хоридой байћан дээрэћээ тэдэнэй нэрэ хори

буряад болоно. (72 үгэ)

Даабари: Дахуулал.

Диктант 35

Милаан

Хүршэ хүбєєгєє,  дүтынгєє түрэлхидые суглуулжа, үхибүүтэй болоћоной баярта хэћэн сайлалгые милаан гэжэ нэрлэнэ.

Милаанда ерэћэн хүнүүд угаа дамжуулха хүдэр хүбүүтэй гү, али нэрээ нэрлүүлхэ басагатай болоћон ушараарнь гэрэй эзэдые амаршална. Yхибүүдыень түргэн ехэ болог, бэрхэ эзэн болог гэхэшэлэн ћайн ћайхан үреэлээ хэлээд, үхибүүндэнь багахан бэлэг баридаг,  ћүн сэржэм үргэдэг байгаа. Нэрлэбэл, хурьга, эшэгэ, унага, тугалшье бэлэглэхэ ушар байћан.

Зоной дунда үхибүүнэйнгээ хүн нэрэтэй болоћондо баярлаћан гэрэй эзэн милаанайнгаа дүүрэхэ дээрэ айлшадта харюу бэлэг баридаг байгаа бэзэ. (75 үгэ)

Даабари: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд.

Диктант 36

Сагаан эдеэн

Буряад зоной эдеэн соо сагаан эдеэн эгээл үлэтэй хоол мүн. Хүндэтэ айлшанаа сагаан эдеэнэй дээжээр угтадаг заншалтай юм. Аяншадай харгы замые айрагаар сагаалан үдэшэдэг ћэн. Ехэ байда түрүүлэн ерэћэн хүлэг моридой дэлћэн дээрэ сүршэн дућааха ёћо бии.

Нэгэдэхеэр, сагаа гээшэ гүүнэй, энгинэй, үнеэнэй ћүєєр буйлуулан хэгдэнэ. Энэ эдеэмнай сарюун ћайхан талын шэмэг болоћон ургамалнуудай шэмэ шүүћэнћээ бүридэнэ. Хоёрдохёор,  тоћон белок, саахараар элбэг байдаг. Тиимэл хадань тэрэниие баатар зоной ундан гэжэ нэрлэнэ бшуу. (72 үгэ).

Даабари: Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүд.

 Гаршаг:

1. Оролто үгэ  ………… 4 - 6

2. Гол хуби …………        7-11

2.1. Диктантын  текстнүүдэй методическа эрилтэнүүд  7      

2. 2. Υндэhэн hургуулиин дунда шатада үзэхэ орфограммануудай янзанууд  7 - 11

3. Диктантын текстнүүд  

4. Тобшолол ………………………

5. Хэрэглэhэн литературын тобьёг  ………………                      

Хэрэглэhэн литература:

1. Буряад хэлэнэй сахим ном 1 хуби

2. Буряад хэлэнэй сахим ном 2 хуби

3. Б. Б. Будаин, Б.Б.Гомбоев, С. Г. Будаин «Буряад хэлэн»  5 4. Дампилова Х. Д., Мархаева С. Ж.  «Диктантнуудай суглуулбари» 5 – 9 класс 2002

5. Цыренова Э. О.  Сахим ном. Дасхалнууд.  «Буряад  хэлэеэ  хүгжѳѳел!»  Буряад хэлэн 9 класс

6. Д. Д. Доржиев  «Буряад хэлэн» 8 – 9 классай учебник  

7. Ж. Д. Жамбуева,  Я. Ц. Ивахинова,  С. Г. Будаин «Буряад хэлээр  диктантнууд»

8. С. Г. Ошоров,  Ц. Ж. Жамбуева Буряад хэлэн  Синтаксис  

8 класс 2008

9. Э.Р. Раднаев Буряад хэлэн дунда  hургуулида

10. Ц.Ц. Цыдыпов,  Д.Б.Базарова   «Буряад хэлэн»  6 - 7 классуудай учебник

11. Цыренова Ц. Б. , Тудупова Б. Р.  Диктантнууд болон изложенинүүд 2001

12. Цыренова Э. О.  Тестын даабаринуудтай суглуулбари  Буряад хэлэн 8  - 9 класс   «Бэлиг» хэблэл 2011  он

13. Шарланова Н. Ц. Тестнүүд 2009 он

38