Донгак Б-Х.Х.
классный час по теме

МБОУ Ак-Тальская СОШ чеди-Хольского кожууна

                             Сообщение.

«Донгак Бегзи-Хуурак               Хелин-оолович».                            

Ак-Тал

                                        Эки турачы Бегзи-Хуурак.

Донгак Бегзи-Хуурак Хелин-оолович 1921 чылдын март 15-те Улуг-Хем кожууннун Хендерге сумузунун Могай-Бажы деп черге арат Хелин-оол Лемчиевич Донгак биле Кавайлык Чындаевнанын ог-булезинге 5 дугаар оглу болуп торуттунген .Ол бичиизинден тура-ла ажылга ынак, эрес-кежээ оол болуп озуп келген.

Дайын чоруурунун  мурнунда хурештерге тиилеп, шанналдыг черлерни ээлеп чораан.1942 чылдын август айда аныяк моге Бегзи-Хуурак Донгак  улуг байырлалга бодунун аваангырын коргузуп, алдар- аттыг улуг могелерни октап, онагларын чииги-биле октап турган.Бо байырлалга хоочун моге «Арзылан» Чамыянны Бегзи-Хуурак чииги- биле октап алган.Хундуткелдин демдээ кылдыр ооргазында «ТАР-нын Арзылан могези» деп сырып тургаш, даарап кааны содак-шудакты  белек кылдыр Донгак Бегзи-Хууракка соннээн.1943 чылдын Наадымынга Бегзи-Хуурак Донгак шуглуп унген.

Ада-чуртун камгаалаары-биле Бегзи-Хуурак Донгак  1943 чылдын сентябрь 25-те бодунун уе-чергези оолдар, кыстар-биле кады фронтуже аъттаныпкан. Дайыннын аар-берге оруктарын ол оске эш-оору-биле денге базып эрттирген.

Ыраккы Украинанын Погорельцы  суурунда немец-фашистиг эжелекчилер-биле кадыг-дошкун тулчуушкун уезинде амы-тынын берген дайынчыларнын тураскаал-чевээ бар. Ында ол суурну хостаар дээш болган сегиржип алыышкынга эрес-маадырлыы-биле олген шериглернин аттарын акы-дунма хоорунде монгежиткен.Оларнын бирээзинде Донгак Бегзи-Хуурактын адын база алдын ужуктер-биле сиилбип бижээн.

Тыва эки турачыларнын олгенинин дугайында ТАР-нын шериг херектеринин талазы-биле яамынын танмазын баскан шынзылга –бижикти маадырнын ада-иези алган. 1944 чылдын чайынында тыва эки турачылар фронтудан ээп чанып кээп турган.Оларнын аразында Донгак Бенгзи-Хуурак чок болган.Маадырнын ада-иези, доргул-торели чыглып алгаш , ээп келбейн барган Бегзи-Хуурактын соолгу езулалын кылганнар.

Хуннер,  айлар шуужуп-ла турган.Бир-ле хун  оорунчуг медээ  тарай берген:»Моге Бегзи-Хуурак чанып келген».Эки турачынын ээп келгенинге Хендерге чону кайгап, бузуревээн кижилер келгеш, коруп-даа турганнар. «Олген кижи дирилген деп чуве ол-дур» дижип турганнар.

Ада-чурттун Улуг дайынынын киржикчизи, ТАР-нын «Арзылан» могези, Куш-ажылдын хоочуну, бистин чангыс чер-чурттуувус  моге Бегзи-Хуурактын чырык адынга тураскаадып Хендерге сумузунун улуг-биче чону , торел-доргулу оон дугайында дыка хой шулуктерни, сактыышкыннарны  бижээн.Чижээ, Д.Бегзи-Хуурак кудумчузунун салым-чаяанныг шулукчузу Ондар Нелля Аралдууевнанын 2005 чылда бижээн  «Бегзи-Хуурак дириг  диген медээ келген» деп шулуу хамааржыр.

Акызы боор , делгем ССРЭ-же

Ажырымчы немец шериг халдап кээрге,

Азиянын тову болур ынак Тывам

Ажы-толун, оглун-кызын удевиткен.

Коктуг-шыктыг Хендергеге чурттап оскен.

Хелин-оолдун моге оглу Бегзи-Хуурак

Ыдыктыг ол дайындыва оору-биле

Ынак торээн чурту дээштин аъттаныпкан.

Украина хоорайы боор Ровно дээш

Дайзын-биле кончуг чидиг тулчуушкунга

Дайынчывыс моге шыырак Бегзи-Хуурак

Чакпыыл окка таварышкаш балыглаткан.

Ынак черде манап орар улузунга

«Оглунар чок, олурткен» деп медээ келген.

Ыглап-сыктап ава кужур хинчектенген.

Оглун манаан ынак ада шыдашпаан-даа.

Тиилелгенин 45 чыл чазы келген.

«Бегзи-Хуурак дириг диген» медээ келген.

Хендергенин арат чону ону дыннааш,

Хоглеп-ооруп, каткы-шоору аажок болган.

Хунге чайнаан орден-медаль хорээн каастаан.

Хулумзуруг хурен арны дола берген.

Идик-хеви дарызыг чыт сине берген

Фронтучу аалынга чанып келген.

Олген кижи дирилген дег, ону коргеш

Оорушкунун карак чажы токтуп турган.

Бо шулукту бижээн Ондар Нелля Аралдуевна моге Бегзи-Хуурактын дугайында мынчаар сактып чугаалап турар: « Мен Донгак Бегзи-Хуурак Хелин-оолович-биле кожа бажынга чурттап турган бис.Ол шоолуг соскур эвес, анаа черле олурарынга ынак эвес кижи.Кажан улус-биле чугаалажып тургаш, ол ажыл-херек , ог-буле, ажы-тол дугайында айтырып чугаалажыр турган.Дайынга киржип чораанынын дугайында чугаалаарынга ынак эвес кижи.Мен мындыг ат-алдарлыг чангыс чер- чуртуумга тураскаадып шулукту бижээн мен. Донгак Бегзи-Хуурак аттыг кудумчуда чурттап чоруурумга дыка чоргаарланып чоруур мен»

Ада –чурттун Улуг дайынынын киржикчизи, сержант эргелиг 2-ги салбырнын командири , бистин чаннгыс чер-чурттуувус Донгак Бегзи-Хууракка тураскаадып ийи улуг марш-поход болган. 1995 чылда Тиилелгенин 50 чылынга тураскааткан «Оорушкунун медээзи»  деп марш-поход болган. Маршруду: Кызыл- Усть-Элегест- Элегес сумузу -_Чал-Кежиг- Хову-Аксы- Сайлыг- Ак-Тал. Удуртукчулары: Дамдын Владимир Шойгарович-школанын доозукчузу, пионер вожатыйы, география башкызы.  Шойдак Маргарита Дугаржаповна- школанын доозукчузу, тыва дыл, чогаал башкызы. Доспан Андрей Ховалыгович- музыка болгаш черчение башкызы, Ада-чурттун Улуг дайынынын киржикчизи Очур Ховалыгнын оглу.

Киржикчилери:

1.Сереп Буян

2.Бегзи Юлия

3.чымыыжык Байрам

4.Намчыл-оол Буян

5.Ойла Эрес

6.Кенден Шораана

7.Биче-оол Лада

8.Шойдак Чинчи

9.Шойдан Карим.

10.Душкун-оол Экер-оол.

2000 чылда Тиилелгенин 55 чылынга тураскааткан «Тиилелгенин медээзи» деп ийиги марш-поход болуп эрткен.  Марш-походтун сорулгазы: дайын киржикчизи Донгак Бегзи-Хуурак Хелин-ооловичинин чырык адынга тураскаадып, дайын соолунде ээп келгеш, 64 могеден шуглуп унген чери Чайлаг-Ховунун Даш-Оваага чедер. Орта шуулген моге ыдык отту школанын оолдар аразынга болур хуреш маргылдаазынын байырлыг чыскаалынга эккээр. Киржикчилери: Тумат Алим, эренчин Энер-оол, Эренчин Адыгжы, Чимит-оол Олеся, Шулуу Олеся, Монгуш Белекмаа, Дагбалдай Солангы, Данзын-Хоо Байлак, Биче-оол Ай-Хаан . Бо марш-походка тураскаадып башкы  Шойдак Маргарита Дугаржаповна «Тиилелгенин медээзи» деп шулукту бижэээн.

Дары-ыштыг, олум-бактыг

Дайын тонген, тайбын чайнаан.

Тиилелгенин алдын оду

Тии чок дээрде кыптып туру.

Бегзи-Хуурак торээн чери

Бедик-Могай каргыраалап,

Эргим оглун ийи холдап,

Ээлдек уткуп, хулээп алды.

Дайын огун хойлаза-даа

Дайынчывыс моге Донгак

Девип турда, сурлуг чоргаар

Дээрде эзир сагындырар.

Чайлаг-Хову, Даштыг-Оваа

Чалгып чыдар холбен оъду

Моге оолдун шуулгенин

Монге шагда шыгжап арткан.

55 чыл эрткен соонда,

Салгалдары ыдык отту

Бегзи-Хуурак одээн орта

Салгаш оортан унуптулер.

Эзир ышкаш девип тургаш

Эренчиннер оолдары:

Адыгжызы шуглуп унген,

А Онер-оглу ужуурлешкен.

Тиилелгенин ыдык одун оорувуске

Динмиредир  адыш часкап уткуп турда,

Хундуткелдин демдээ кылдыр ийи холдап

Хулээткештин, фронтовикке могейдивис.      

Кады торээн дуннмазы Кара-кыстын уруу Хуурак Уйнук Донгаковнанын уруу Хуурак Элдептин кырган-ачазынга тураскаадып  2005 чылда «Дайынчы кырган-ачам» деп шулукту бижээн.

Торелдерим, торээнннери аразында

Торел болук Донгактар бар.

Авам торээн кырган-ачам

Ийи тоогу сагындырар.

Турза узун, тутса моге

Бегзи-Хуурак кырган-ачам

Тыным тудуш Хендергенин

Будуштуг-ле оглу чораан.

Орлан-эрес оолдарлыг

Оруун изээр уйнуктарлыг,

Ак-Тал оглу Тывавыска

«Арзылан»ат чедип алган.

Кадыг-дошкун чылдар келген

Дайын-чаанын соок хуну

Кырган-ачам эки тура

Дайын-чааже чорааны шын.

Кады чуртаан кырган-авам

Торээннери шупту бистер

Дайын соонда бижик кээрге

Кажыыдалдыг согуг болган.

Хундуткелдиг кырган-ачам

Хуннер эртип, балыын эмнээш,

Хулумзуруу арнын каастаан

Хендергеге чедип келген.

Кезек болук Донгактарнын

Карактары улуг-улуг

«Олуг»дирткен кижи коргеш

Оорээнинден ыглап турган.

Уе эртип, бистен чарлып

Улуг ууле арттырып каан

Уйнуктары корбээн-даа бол

Чоргаарланып чоруур-дур бис.

«Кым-даа, чуу-даа уттундурбаан» деп кыйгырыгга ундезилеп, оон чаагай адын алдаржыдып, торелдери, ажы-толу торээн суурунга янзы-буру спортчу хемчеглерни эрттирип турар.

Ынчангаш дайын-чаага кызыл ханын топ, эрес-дидим тулчуп чорааш биске ак-кок дээрни , аас-кежиктиг чуртталганы хайырлаан эки турачы фронтучуларывыска, чангыс чер-чурттугларывыска черге чедир могеер ужурлуг бис.

Ажыглаан литература:

1 «.Эзир самы»

2. «Шын» солун.