Открытое мероприятие посвященное творчеству Хасана Туфана.
план-конспект урока (9 класс) по теме

                                       Укытучылар: Минһаҗева Рәмзия Марс кызы,

                                             Гомәрова Ләйсинә Марс кызы

                                             Рамазанова Диләрә Фәнәвис кызы                                                                                           Алабуга муниципаль районы 10 нчы урта гомуми

                                 белем бирү мәктәбенең беренче категорияле

                         татар теле һәм әдәбияты укытучылары.

    (Хәсән Туфан    иҗатына багышланган  ачык                      чара эшкәртмәсе)                                                      “Кайсыгызның кулы җылы?”

  Зал матур итеп бизәлгән.Алга Хәсән Туфан портреты эленә.Залның бер ягына китап күргәзмәсе оештырыла.

1алып баручы.                                                                                                                                              Ничек икән синең йөрәк дисәң,                                                                                                              Ничек икән гомер көтәрсең?                                                                                                      Кулыңдагы китабымда ,чордаш,                                                                                       Шигырьләрдә – минем йөрәгем.                                                                                                        2 алып баручы.                                                                                                                                               Бу дөньяның төсен,ямен,тәмен                                                                                                                Кем аркылы,ничек  белдем мин?!                                                                                           Бишектә үк мине өйрәтүче   -                                                                                                             Туган телем,бәгърем,син ул син!                                                                                      Атом көче,радио заманында                                                                                                  Күрсәм  иде шуны мин тагын :                                                                                            Ярдәмләшеп телләр бер-берсенә                                                                                             Тапса фәкать ,кардәш , туганын.                                                                                                1 алып баручы. Хәсән Туфан-татар халкының сөекле шагыйре.Тормышының иң авыр вакытларында хак сүзне әйткән язучы, нәкъ Тукайча халыкның язмышын уртаклашкан,аны чын мәгънәсендә йөрәге аша үткәргән шагыйрь.                                                                                              

2 алып баручы.Татарстанның Аксубай районында Иске Кармәт исемле бер авыл бар.Гадәти татар авылы.Шушы авылда 1900 нче елның 9 нчы декаберендә,әнисенең 8 нче баласы булып, Хизбулла исемле малай дөньяга килә.Аның һәм авылдашларының борынгы бабалары , алпавытлардан качып,урман арасына килеп утырган булалар.Аларны эзләп тапканнар һәм төрлечә җәзалаганнар.Качкыннарны алпавытлардан гына түгел,патша самодержавиесе тарафыннан да кыерсытылганнар.Аларны көчләп чукындырганнар. Өйләнешкәч,никахлашыр өчен чиркәү бармасалар, балалары законсыз яки атасыз дип саналган,фамилияләре әнисе исеме белән кушылган.                                                                                                                                     1 алып баручы .Әтисе Фәхри-Таһир бик акыллы ир була.Авылга поплар халыкны чукындырырга килгәч, балаларын атка төяп,күрше авылга алып китә.Чиркәүгә буйсынмаган Фәхри-Таһирның балалары,әнисе Гөлзизә исеме буенча бирелгән Гөлзизин фамилиясе белән теркәләләр. 1905 елгы революциягә кадәр Хәсән һәм аның туганнарының  фамилиясе Гөлзизин була.Шагыйрь булып әсәрләрен бастыра башлагач кына,Хәсән бабасы Фәхретдиннең куша маты”Дуфан”ны үзгәртеп,”Туфан” фамилиясе ала.                                                                                           “Агыла да болыт агыла”җыры башкарыла.                                                                                   1 алып баручы.Әтисе Фәхри –Таһир  эшкә бик уңган була: иген игә,рамнар ясый,пыяла куя,сәгатьләр төзәтә.Кайвакытта үзе белән Хәсәнне дә ала.Улының оста куллылыгы әтисеннән килә.(Әтисенә багышланган шигыре яңгырый?)                                                                                                               Башкаемнан сыйпый кыю заман,                                                                    Әйтерсең лә әткәй үгетли:                                                                                                   “Сөйләшеп кал,күреп кал мине,-ди,-                                                                                         Тормыш аша үтеп китешли”.                                                                                                     Әйтерсең лә әткәй үгетли.                                                                                     Киңәш бирә тагын бүген таң:                                                                                                     ”Сөйләшеп кал.Күреп кал,балам,-ди,-                                                                                      Киләчәккә үтеп китешли”.                                                                                                            Әйтерсең лә әткәй үгетли.                                                                                                                     2 алып баручы.“Дөньяның ,табигатьнең матурлыкларын күрергә әнием өйрәтте.Үтә дә нечкә күңелле, хискә бай кеше булгандыр.Мине ишек алдына,бәрәңге бакчасына алып чыгып,дөнья күрсәтә иде.Кыр казлары,торналар белән генә түгел,үсемлекләр,җилләр,йолдызлар белән дә сөйләшә башлый.Ул мине табигатьтәге барлык нәрсәнең дә җанлы булуына ышандырды”-дип искә ала ул. (Сәхнәгә кечкенә Хәсән белән әнисе чыга)                       -Әнием,әнием,кара әле нинди матур чәчәк.                                                                                             -Әйе,улым,бик матур.                                                                                                                                        -Әнием,ә нигә ул тирбәлә?                                                                                                                                     -Ул җил белән куыша,улым,                                                                                                     -Чәчәкнең җаны бармыни,әнием?                                                                                   -Бар,улым.                                                                                                                 -Ул мине дә күрәме,әнием?                                                                                                  -Күрә,улым,күрә.                                                                                                      -Әнием,ул минем турыда ни  уйлый микән?                                                                           -Нинди матур,нинди акыллы малай.Матурлыгымны күреп соклансын,дип уйлый,улым.                                                                                                                           –Әни,кара әле,минем кулыма күбәләк кунды.                                                                                         –Әйе,улым.Бу нечкә күңелле,мәрхәмәтле бала мине рәнҗетмәс дип кунган ул –Әнием,бар нәрсәнең дә җаны бармыни ул?                                                                                                       -Әйе,улым,җир йөзендә һәр нәрсәнең җаны бар.Менә бу бәрәңге чәчәге дә,койма буендагы кычытканның да,капка төбендәге бәбкә үләне дә җанлы.Аларның һәркайсы бу якты җир йөзендә,мәрхәмәтле кояш җылысында кинәнеп яшәргә тели.Ишетәсеңме,кошлар ничек сайрый,бөҗәкләр кыштырдый.Алар һәркайсы яшәргә тели,алар синең яратуыңа, саклавыңа, аңлавыңа мохтаҗ,улым.Син аларны рәнҗетмә,яме,улым!                                                         -Ярар .әнием!Әнием,ә йолдызларның  җаны бармы?                                                                                     -Әлбәттә,улым,шулай булмаса,алар ничек яктыртсын.                                                          (әнисенә багышланган шигыре укыла)(Әниләргә багышланган шигыре укыла)                                                                                                          И,әниләр!                                                                                                                         Сезнең сөт аша,әниләр,                                                                                                                        Изге сөт аша керә                                                                                                                                   Сүзе дә илнең, үзе дә                                                                                                                      Сабыйлар йөрәгенә,                                                                                                                     Сезнең сөт  белән керә.                                                                                                  Әниләр күңеле шикелле                                                                                            Изге сөт,ап-ак сөт ул,                                                                                             Яманлык вирусларыннан                                                                                                 Арынган саф,пакь сөт ул,                                                                                                Изге сөт,ап-ак сөт ул!                                                                                                        Балалар үсә баралар,                                                                                                      Киңәя канатлары.                                                                                                Очалар дөнья эченә,                                                                                                    Озатып, елап каласыз,                                                                             Шатлыктан бугай бары.                                                                              Очканда әйтеп каласыз:                                                                                      И газиз,бала бала!                                                                                             Агыма-имгән сөтеңә                                                                                               Кунмасын иде кара,                                                                                         Истә тот,газиз бала.                                                                                                          Күтәрә сезнең күңелне                                                                                Чын кеше булганнары,                                                                                     Үзенең илдәшләренә                                                                                   Иш булып торганнары                                                                                   Ак сөткә һичбер корымны                                                                        Кундырмый торганнары.                                                                                                Сыздыра сезнең бәгырьне                                                                                             Тереләй үлгәннәре                                                                                             Үзенә,иле сүзенә                                                                                                Хөрмәте сүнгәннәре,                                                                   “Әнкәем”дияр урында                                                                                                 Тик “мама”дигәннәре...                                                                                                            1 алып баручы. Хәсән Туфанның балалык еллары искиткеч гүзәл табигатьле авылда үтә.Аның чылтырап аккан чишмәләре,хәтфә болыннары,урман-тугайлары,матур чәчәкләре шагыйрь иҗатында ачык чагыла.                                             1 бала “Җәйге иртә” шигырен укый.                                                               Караңгылык әкрен-әкрен бетә башлый,                                                                                                                          Җир йөзендә көн турында хәбәр килә.                                                                                Салкынчарак таң җиленә гөл-чәчәкләр                                                                        Елмаешып,башын иеп сәлам бирә.                                                                             Томан баскан таулар тора...күпкән сыман,                                                                   Өсләрендә кара болыт түбә-түбә.                                                                                                  Менә чыга,кояш чыга нурлар сибеп,                                                                                          Чәчәкләрне берәм-берәм үбә-үбә.                                                                                            2 бала    “Кошлар“ шигырен укый.                                                                                                                     Кошлар сайрый көн буе                                                                                                                        Тын күлләрне иркәләп,                                                                                                                   Никтер быел кыр казлары                                                                                                   Китеп барды иртәрәк.                                                                                                       Кичке һаваларны яра                                                                                                                          Ямансу тавышлары,                                                                                                                     Кошларның да булыр икән                                                          Моңнары,сагышлары.                                                                                                        3 бала “Гөлләреңнең телен төшендем”шигырен укый.                                         Гөлләрнең дә  телләре бар икән,                                                                                                Эндәшәләр икән чәчәкләр,                                                                                            Берсүзсез дә аңлап була икән,                                                                                                             Гөлләр сиңа өзелеп дәшсәләр.                                                                                  Тинтерәшеп килеп кергәч бүген                                                                                                          Аккош күленең юлчы гөлләре,                                                                                                           Саулыкларын сорашудан алда                                                                                                             Сулар сузам ашыгып элгәре.                                                                                                        2 алып баручы 1906 нчы елдан соң Кармәттә дә мәктәп салына,Хәсән мәктәпкә йөри:тарих, география,әдәбият,,арифметика,гарәп телләрен өйрәнә башлый.1914 елның язында ,йорт салу нияте белән,бер агасына ияреп Урманбашка китә.Җәй буе урман кисәләр.Шул елны империалистик сугыш башлана.Хыяллар берьюлы җимерелә.Әзерләнгән бүрәнәләр, тәгәрәшеп.урманда ятып калалар.                                                                                                                    1 алып баручы.1914 нче елны Хәсән Туфан Уралга,бакыр шахталарында эшләүче абыйлары янына китә.(Сәхнәгә 14-15 яшьлек егет белән кыз чыга) Ниса.Китәсеңдәмени?                                                                                    Хәсән.Уралга,бакыр казучы абыйлар янына.                                                                     Ниса.Хат язарсыңмы?                                                                                                                                                        Хәсән.Беренче мәртәбә мәхәббәт утында “яндыручы”га ничек язмыйсың инде.                                                                                                    Ниса.Хатыңда,исемемне кыскартып, Ниса дип яз.                                                                    Хәсән.Ник?                                                                                                                                      Ниса.Авылда белмәсеннәр.                                                                                             Хәсән.(уйланып)Беребез кала,беребез китә...                                                                   Бу хикмәтле мәхәббәтне                                                                                                                         Кемнәр чыгарган икән?                                                                                                                 Яндыра бит,көйдерә бит,                                                                                                                    Ничек чыдарга икән?                                                                                                    Җитәр,йөрәк,сабыр кирәк,                                                                                   Ташла януларыңны.                                                                                                                 Күрәсеңдер,яна-яна                                                                                                  Нигә калуларымны.                                                                                                              Ниса.Бу хикмәтле мәхәббәтне                                                                               Кемнәр чыгарды икән?                                                                  Чыгарганнар,чыдаганнар,                                                                                           Без дә чыдарбыз микән?                                                                                      Тагын янасы микән?                                                                                                   Әллә инде бу яклардан                                                                                  Башны аласы микән?                                                                               Хәсән.Мине онытмассыңмы?                                                                                               Ниса.Кире кайтырсыңмы?                                                                                           Хәсән.Вәъдәм булсын.(балдак кидерә) (Ниса җавап итеп ак перчаткалар бирә.Саубуллашу.)                                                                                                                 2 алып баручы   Абыйларының Хәсәнне бик тә укытасылары килә.Аны “Галия” мәдрәсәсенә җибәрәләр. Имтиханнарны” яхшы” гына тапшырып, Хәсән алты еллык мәдрәсәнең 1 нче классына кабул ителә.Монда ул татар ,башкорт,төрек телләре беән дуслаша.Яшерен түгәрәккә йөри.                                                   1 алып баручы.                                                                                                                                                     Ә иҗат эшенә ул 1924 елдан гына керешеп китә. Аңа кадәр Көнчыгыш педагогия институтына укырга керә.Монда ул беренче шигырен -”Эшче хәбәрләре”н яза.1926-1927 нче елларда Х.Туфан танылган шагыйрь булып җитешә.30 нчы еллар башында аның иҗатында яңа авазлар күренә башлый.Бу-аның”Ак каен “ исемле шигырендә бигрәк тә ачык күренә                     (“Ак каен “җыры башкарыла.М.Вәлиев музыкасы)                                                        (Бер төркем кызлар  керә,роль кабатлыйлар,репетициягә әзерләнәләр) Луиза.Я,кызлар,башлыйбызмы репетицияне?(Әзерлек башлана.Хәсән керә) Хәсән.Кызлар,Кәримне күрмәдегезме?                                                         Луиза.Тинчуриннымы?                                                                                    Хәсән.Әйе.(Бер-берсенә карашып торалар)                                                                          Луиза.Ул...Ул китте бугай.                                                                                                     Хәсән.Кая?                                                                                         Луиза.Белмим.(бер-берсенең каршына ук киләләр)                                                          Хәсән.Килеп чыктың каян юлыма син,                                                                                 Күктән иңгән зәңгәр нур сыман?(Кызның кулларыннан тота)                                    Луиза.Кем син?                                                                                          Хәсән.Нәфис кулың минем кайнар учта,                                                                       Сибелә җанга якты нурларың.                                                                        Луиза.Көтмәгәндә сузган синең кулдан                                                                     Кайнар дәрткә тулды бар күңел.                                                                 Хәсән.Сагыш микән?Үткән яшьлек микән?                                                        Җанда тагын нидер терелде.                                                                  (Музыка яңгырый.Яшьләр бииләр.Кызлар аларны котлыйлар.)                               Хәсән.Бер әйләндем,өч әйләндем                                                                           Биш әйләндем җир шарын.                                                                              Луиза.Өлешемә тигән көмешем,                                                                       Мәңгелегем дигән кешем-                                                                                   Син икәнсең бит,җаным.                                                                                            2 алып баручы.Ходай җир йөзендә һәр нәрсәне,һәр җан иясен парлы итеп яраткан.Пар канат теләсә нинди авырлыкны,авыруны,кайгы-хәсрәтне икегә бүлеп күтәрә.Тормышның бормалы да,сикәлтәле дә юлларын кичәр өчен. Һәркемнең янәшәсендә сөюе белән көч бирүче,яратуы белән терәк булуы икенче яртысына кирәк.Шагыйрь күңеле серле дә,нечкә дә,нәзек тә... Шагйрьне мәхәббәт шагыйрь итә.                                                                             1 алып баручы.Хәсән Туфанны илһамландыручы,яклаучы-саклаучы фәрештәсе хатыны Луиза Салиәскәрова була.Хатынын шагыйрь яратып “Лулу” дип атый.Луиза да иҗат кешесе була. Ул-театр артисты.Зур өметләр белән гаилә кора яшь пар.Яшьлек, сәламәтлек, сөю булганда нәрсә ул кысанлык,тормыш ваклыклары.Болай да тулы гаилә тормышын ямьләндереп,1 ул,1 кыз тугач,алардан да бәхетле пар бөтен җир йөзендә булмагандыр. Ләкин әйтерсең лә күз тия,җай гына тәгәрәгән гомер йомгагы әллә нишләп чуалып китә.Бер нахак сүз,пычрак яла бәхет тулы өметләрне дә,тулып түгелергә торган сөю касәсен дә чәлпәрәмә китерә.                                             2 алып баручы 30 нчы еларда шәхес культы көчәеп китә.Ялган ялалар ягып,иң яхшы акыл ияләрен  гаепсезгә кулга алулар башлана.Бу афәт Хәсән Туфанга кагыла.Ул гаепсезгә “халык дошманы “дип кулга алынган,16 ел гомерен төрмәләрдә үткәргән.Кулга алынгач та,аны атарга хөкем итәләр, ләкин берникадәр төрмәдә утыргач,ату хөкеме-10 ел төрмә һәм 5 ел сөрген белән алыштырыла.(“Хуш Уралым “шигыре укыла)                                          Хуш,Урал,хуш!                                                                                                                                                 Әгәр еллар мине                                                                                                                                Кайтармаса сиңа тагын да,                                                                                                                       Бу балаңның төсе булып сиңа                                                                                                                Үзең биргән җырлар калырлар...                                                                                     Вагон тәрәзәсеннән сузыла-сузыла                                                                                                    Бер карадым тагын каерылып.                                                                                        Хуш,Урал,хуш...                                                                                                                   Белмим,никтер авыр аерылу.                                                                                              Җил килде дә ашыгып,кысып үпте,                                                                                     Аерылганда үпкән  кыз кебек.                                                                                                      Онытмаска булды: кепкамны ул                                                                                                           Алып калды минем төс итеп.                                                                                                1 алып баручы.                                                                                                                             Әмма шагыйрь үзендә яшәү дәртен сүндерми.Ул хәтта үзе яшәгән землянканың ишеген дә Казан ягына каратып эшли.Сөргендә Х.Туфан туган ягын бик сагына.Сагышларын шигьри юлларга күчерә.                                                  (“Казан кичләре” җыры  башкарыла).                                                                                    2 алып баручы.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         Х.Туфан кулга алынгач,аның гаиләсен дә эзәрлекләү башлана.Луиза ханым “халык дошманы”,дип,эштән куыла. (Театрда җыелыш күренеше.)         Директор.1941 нче ел сезоны репертуарында сезнең амплуага яраклы рольләр булмау сәбәпле,Луиза Салиәскәрова эштән кыскартыласыз.                                         Луиза.Туктагыз,минем бит ике балам бар.Мин риза түгел.Район контроль комиссиясенә үземне яклап гариза язачакмын.                                                                       1артистка.Синең ике балаң гына түгел,ирең дә бар.                                                                       2 артистка.Халык дошманы.                                                                      Луиза.Юк,бу дөрес түгел.Ул гаепсез.                                                                                           3 артистка.(янына килеп)Син иреңнән баш тарт.                                         Луиза.Син нәрсә?                                                                                                                  4 артистка.Болай да гадәттән тыш авыр тормышың җәһәннәмгә әйләнә бит. Луиза.Аңлашмаулар талашуга барып җитә,                                                                   Иң сыналган дусларны дошман итә;                                                               Металл арасында үскән кыз мин,                                                                            Минем уйлар коры һәм кырыс.                                                                          Теше батмый миңа язмышларның,                                                                           Мин бер калкан булыйм аңа!                                                                          1артистка.                                                                                  Тереклекнең һәрбер тармагында                                                                               Һәрбер җан иясе аналар.                                                                                           Балаларын саклап калыр өчен                                                                    Һәлакәткә керә алалар .                                                                                     Директор.Ә мин менә сине аңлый алмыйм,                                                   Нишләвең бу синең,нишләвең?!                                                                                           Ул бит Луиза синең балаң түгел,                                                                                           Ул бит синең бары иптәшең.                                                                                                              Луиза.                                                                                                                       Шигырьдәге аның ятим урыны,                                                                         Бикле йорт күк һаман буш тора.                                                                                     Үз иясен сагына еш кына ул,                                                                                          Үз иясен сагына,юксына.                                                                                       2 артистка                                                                                                                         Чын кешеләрнең барысы күреп тора,                                                            Мондый хәлнең драма икәнен;                                                                      Ниндидер бер гамьсез аңлашылмау,                                                             Ниндидер ят,гамьсез,йөрәксез кул                                                                               Үз кешене һәлак иткәнен.                                                                         3 артистка.                                                                                                                                   Күңелләре сукыр кешеләр өчен                                                                             Ирдәге бер гади хатын син.                                                                                         Ә чынында,сирәк очрый торган.                                                          Алтын хатын,алтын акыл син.                                                                                               Директор.(уйланып торгач)Ярый алайса,эштән чыгармабыз.рольләр булганда,җәлеп итәрбез.(җыелыш тарала)                                                                              1 алып баручы.Ләкин эзәрлекләүләр иренә булган мәхәббәтен сүндерә алмый.Ул чәч толымнарын кисеп сата,кан бирә.Үзләренең яшәү шартлары искиткеч авыр булуга карамастан,акчасын иренә җибәрә,посылкалар сала.Әмма алар иренә барып җитми.                                                                                       1 укучы”Өзелер хәлгә җиткән гомеремне син каның белән ялгагансың ич!» шигырен укый.                                                                                                                 Тәрәзәңә җилләр бәрелгәннәр,                                                                     “Сагынма” дип янап киткәннәр:                                                                                                   Күнмәгәнсең..эштән сөрелгәнсең,                                                                           Еллар сине донор иткәннәр.                                                                                   Посылкалар белән ярдәм иттең,                                                                             -Без бит илдә...өйдә бит,-дидең,                                                                                Ә ул ярдәм-                                                                                                        Каныңа алыштырылган                                                                                    Паекларың икән бит синең...                                                                                             Алдарсың дип уйлый идемме соң?                                                                    Ә син мине алдагансың ич.                                                                            Өзелер хәлдгә җиткән гомеремне син                                                                 Каның белән ялгагансың ич!                                                                                                        2 алып баручы . Х.Туфан болар турында бары тик сөргеннән кайткач кына белә.Олы җанлы Луиза Салиәскәрова,Х.Туфанның кайтырына бер ел калгач,вафат була.Ул бу кайгыны бик авыр кичерә Һәм дустына болай дип яза”Башта улым үлде,аннан_хатыным.Менә Гөлгенә кызым...Мин кайтканчы,Гөлгенәнең таянычы булыгыз,юатыгыз,башыннан сыйпагыз.                                             “Кайсыгызның кулы җылы?” шигыре башкарыла.                                                                 1 алып баручы.Х.Туфанның иҗатының күп өлешен иң якын кешесенә –тормыш иптәше Луиза Салиәскәровага багышлый.Шагырьнең сөекле хатынына багышлап язган шигыре безнең дә яраткан җырга әйләнде.                      “Әйткән идең.” Җыры башкарыла.                                                                                                2 алып баручы.Соңгы 10 ел эчендә Х.Туфан бик зур дәрт белән иҗат итә, яңадан-яңа әсәрләр яза.Халык алдында чыгышлар ясый.Аның турында замандашлары:”Хәсән Туфан киләчәкне утыз-кырык ел алдан күрә иде”  диләр.                                                                                                                                          1 алып баручы.Ә хәзер Х.Туфанның  шигырен тыңлап китик.                              Үләм икән,аңа исем китми:                                                                                                   Шигырьләрем исән калсалар,                                                                                                             ”Ил каршында бурычын үтәде”-дип                                                                                         Хөрмәт белән искә алсалар                                                                                           Әгәр мине сөйгән туган илем,                                                                                                        Башын иеп каберем өстенә:                                                                                                        ”Җиңел булсын авыр туфрагы”-дип                                                                                                  Рәхмәт әйтсә кылган эшемә.                                                                                         Берни түгел күргән газапларым,                                                                                               Искә алып мине бер әгәр:                                                                                                              ”Ерактан да безне рухландырды                                                                               Шигырьләрең синең»-дисәләр...                                                                                           1 алып баручы.Аның иҗаты бездә Туган җирне ярату,матурлыкны күрә белү,тугрылык,гаделлек хисләре тәрбияли.Татар халкының талантлы шагыйре Хәсән Туфан иҗаты алдында баш иябез(алып баручылар баш ияләр)