Келир уеже базым
творческая работа учащихся по теме
Предварительный просмотр:
Эртем-практиктиг конференция
"Келир үеже базым".
Темазы:
Салим Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" деп чогаалыныӊ
онзагайы: антоним, синоним, омоним.
Ажылды Терлиг-Хая ортумак
школазының 9-ку клазыныӊ ѳѳреникчизи
Дыртык Оюу Рубеновна кылган.
Удуртукчу башкы:Ондар А. И.
Кызыл-2014 чыл.
1.Дыртык
2.Оюу
3.Рубеновна
4.Амгы үеде 9-ку класста ѳѳренип турар.
4.Тѳрүттүнген ай, чылы:01.09.1998ч.
5.Ынак эртеми: алгебра, тыва дыл.
6.Хобби:теннис.
7.Хостуг үемде: номчуттунарынга ынак.
Допчузу.
Киирилде_____________________________________________________
1 эге. Тоожунуӊ онзагайы________________________________________
1.1. Тоожуда антонимнерниӊ ажыглалы, оларныӊ ужур-дузазы________
1.2.Тоожуда синонимнерниӊ ажыглалы, оларныӊ ужур-дузазы________
1.3. Тоожуда омонимнерниӊажыглалы____________________________
Түӊнел________________________________________________________
Ажыглаан литература___________________________________________
Киирилде
Бистиӊ тѳрээн дылывыста чечен чогаалдыӊ дылын сайгарар ажыл чоруттунуп турар. Оларны бистиӊ улуг эртемден башкыларывыс Сувандии Н.Д, Бавуу-Сюрюн М. В, Доржу К.Б билдингир чогаалчыларывыстыӊ чогаалдарын сайгарарын оралдажып турарлар.Ынчангаш 8-ки класска ѳѳренип эрткенивис С. Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" - деп тоожузун шинчилеп сайгарары-биле шилип алган бис.
Салим Сүрүӊ-оол онзагай дылдыг чогаалчы. Ооӊ чогаал бижиири бир тускай аянныг. Чогаалчы бодунуӊ чогаалдары-биле тѳрээн тыва дылывысты улам сайзырадып, ооӊ сѳс курлавырын чедингир, байлак, дээштиг болдуруп турар.
Ажылдыӊ темазы: С. Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" деп чогаалыныӊ онзагайы.
Ажылдыӊ объектизи: чечен чогаал дылыныӊ сайгарылгазы.
Ажылдыӊ материалы: С. Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" деп чогаалындан чыгдынган антонимнер, синонимнер, омонимнер.
Ажылдыӊ чугулазы: тыва чечен чогаал дылын, ылаӊгыя С.Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" деп чогаалын дыл талазы-биле сайгарып кѳѳрү.
Ажылдыӊ сорулгазы: "Озалааш хем" деп чогаалдыӊонзагайын сайгарып кѳѳрү.
Ук сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:
1.Антоним, синоним, омонимнерни чогаалдан дилеп тывары.
2.Антоним, синоним, омонимнерниӊ ажыглалын тодарадыры.
3.Оларныӊ чогаалга ужур-дузазы.
Ажыглаан арга-методтар: хайгаарал методу, дилеп тывар метод.
Ажылдыӊ тургузуу: киирилде, 1 эге, түӊнел, ажыглаан литература даӊзызы.
1 эге. Тоожунуӊ онзагайы.
С. Сүрүӊ-оол тоожуда кол-кол кѳдүрттүнген айтырьть ыгларны илередип бижиирде, антоним, синоним, омоним сѳстерни чедингир, байлак болгаш хѳйү-биле ажыглап турар. Бир эвес уткалыг харылзаалыг сѳстерни ажыглавас болзувусса, дылывыс уран-чечен болбас, чугаавыс шынары шынар чок болур. "озалааш хемниӊ" темазын ажыдарда. ында кирген кол-кол маадырларныӊ овур-хевирлерин аӊгылаштырып билип алырынга антоним, синоним, омонимнерниӊ ажыглалы улуг ужур-дузалыг. Ынчангаш ук тоожунуӊ сѳзүглелинде кирген антоним, синоним болгаш омоним сѳстерни бѳлүктеп сайгарарын оралдаштывыс.
1.1 Тоожуда антонимнерниӊ ажыглалы, ужур-дузазы.
Антонимнер удурланышкак уткалыг сѳстер дээрзин билир бис. Ооӊ-биле алыр болза, антоним грек дылдан очулдурарга "удур" болгаш "ат" деп сѳстерниӊ каттышканындан тывылган удурланышкак уткалыг чаӊгыс билигни илередир сѳстер болур.(СИО1994:707).
"Озалааш хем" улуг хемчээлдиг тоожу. Ында овур-хевирлер хѳй.Антонимнерниӊ дузазы-биле чогаалчы маадырларны бот-боттарындан аӊгылаштырып, бүгү талазы-биле чедингир байлак кылдыр бижип турар. Ук тоожуда кирген маадырларны антонимнерниӊ дузазы-биле мѳзүлүг болгаш мѳзү чок деп аӊгылап болур бис.
Чижээ, Думчук-Кожайныӊ кырган агыйы биле аныяк кадайы Сегитмааны деӊнеп кѳргүскен. Кожайныӊ ийи кадайыныӊ аажы-чаӊнарын бот-боттарындан ылгап кѳргүзерде, чогаалчы антоним сѳстерни байлак ажыглаан болуп турар. Ону дараазында чижектерден кѳрээлиӊер:
Антоним: кырган-аныяк
1. - Эзер хаайлыг Думчук-Кожайныӊ аныяк куруяа-ла-дыр бо-дээш, Ѳпеймаа Сегитмааже кылчаш кылынган. (ар.234).
2. Солааннар кээрге, Думчук-Кожайныӊ чалгаа-шүшпеӊ, кырган агыйы безин ийи ѳг аразынга шошкуп халып турган. (ар.20).
Бай кижилерниӊ овур-хевирин тоожуда Думчук-Кожайныӊ овур-хевирин дамчыштыр база ядыы чоннуӊ, кол маадыр Узун-Аӊчыныӊ овур-хевирин дамчыштыр чогаалчы антонимнерниӊ дузазы-биле чедингир бижээн.
Чижээ, бай ызыгуурлуг кижилерниӊ овур-хевирин тоожуда Хемчиктиӊ улуг байы Думчук-Кожайны дамчыштыр база ядыы чоннуӊ овур-хевирин Думчук-Кожайныӊ хѳлечии - Узун-Аӊчыныӊ овур-хевирин дамчыштыр деӊнээнин эскерип кѳрген бис.
Антоним: бай-ядыы
1.Эрге-дужаалдыӊ улуун эдилээн, алдын-мѳӊгүннүг, хараган дег малдыг, Хемчиктиӊ улуг байы Думчук-Кожайга баар дээш, Сегитмаа баштай ѳѳрүшкүлүү сүргей, харын-даа чоргаарланып чоруп турган.(ар.87).
2.Бир эвес Хуралбай аныяк агый Сегитмаа-биле доӊнажы берзе, ат болганы ол, харын-даа бажывыска хан кудар бис- деп ядыы арат, хѳлечик човулаӊныг Узун-Аӊчы муӊгарап боданып орган. (ар.128).
Тоожуда революция темазын ажыдарынга антоним сѳстерниӊ ажыглалы улуг дээрзин дараазында чижектерден кѳрүп болур.
Антоним: актар-кызылдар.
1.Актарныӊ чанчыны биле Думчук-Кожайныӊ чазый кадайыныӊ Сегитмааны садыглажып турарын дыӊнааш Хуралбайныӊ кѳксү-хѳрээн муӊгарал долган. (ар.72).
2.Актар кызылдарга чуртундан үндүр сүрдүргеш, Моолче киргеш, бээр Тываже углай дезипкеннер.(ар.11).
Кайызы-даа мѳзүлүг маадырлар база ѳӊнүктер, Адар-оол биле Хуралбайныӊ овур-хевирлерин аӊгылаштырып бижиирде, чогаалчы антонимнерни чедингир ажыглаан. Тоожудан тыпканывыс антонимнер ийи чоок ѳӊнүктерниӊ аажы-чаӊыныӊ ылгалдыг талаларын кѳргүзеринге улуг ужур-дузалыг бооп турар.
Антоним: кылыктыг-томаанныг.
1.Хуралбай бичиизинден-не пѳрүк, дидим эвес, ѳскелер дег кыяӊнаар чүве чок, оожум, томаанныг оол бооп ѳзүп келген.(ар.124).
2.Арган-оол черле кезек кылыктыг кижи, ам бо удаада база ынчалган, Хуралбай биле Сегитмааныӊ кырында-ла келген. (ар.193).
Ажык чаӊныг кыс Ѳпеймаа биле оожум, томаанныг оол Хуралбайныӊ аажы-чаӊыныӊ ылгалдыг талаларын база ол ышкаш Ѳпеймаа биле Сарыгбайныӊ овур-хевирин дараазында антонимнерниӊ дузазы-биле ылгап кѳргүскен.
Антоним:пѳрүк-кайгал.
1.Хуралбай бичиизинден арай эгениичел, пѳрүксүмээр кижи, ооӊ хайы-биле мынчага дээр чаӊгыс-даа кыстыӊ чанынга чагдап кѳрбээн кижи-дир. (ар.127).
2.Ѳпей-кыс ажык чаӊныг кымдан чүү-даа чажырбас, тывалар ындыг кижини "кайгал-даа" дижир болгай. (ар.256).
Антоним:дидим-кортук.
1.- Кай. барып-барып соонда чүректиг (кортук) чүвени Кара-Хуна оглу Сарыгбайны чорудуптуӊар бе? (ар.78).
2. Ѳпей-кыс ажык чаӊныг, дидим кымдан чүү-даа чажырбас, тывалар ындыг кижини "кайгал-даа" дижир болгай. (ар.256).
Хуралбайже туралыг кыстар Ѳпей-кыс болгаш Сегитмааныӊ аажы-чаӊыныӊ ылгалдыг талаларын база-ла антонимнерниӊ дузазы-биле чуруп кѳргүскен.
Антоним:хагдынчак-ажык.
1.Ындыг янзылыг аныяк чаш чуртталгазы Сегитмааны хагдынчак кижи кылып каан. (ар.128).
2.Ѳпей-кыс ажык чаӊныг, кымдан чүү-даа чажырбас, тывалар ындыг чаӊныг кижини "кайгал-даа" дижир болгай. (ар.256).
1.2. Тоожуда синонимнерниӊ ажыглалы, оларныӊ ужур-дузазы.
С. Сүрүӊ-оол "Озалааш хем" деп тоожуну бижиирде чогаалдыӊ дылы улам байлак, чедингир болзун дээш синоним сѳстерни ажыглаан. База ол ышкаш чогаалдыү темазын ажыдарынга синонимнерниӊ ужур-дузазы улуг. Тоожу революция темазынга бижиттинген болганда, ук тоожуда ак солааннар болгаш ядыы араттарныӊ демиселин, овур-хевирлерни синонимнерниӊ дузазы-биле делгереӊгей чырыдып бижээн.
Чижээ, синонимнер: актар-солааннар.
1.Актарныӊ эвээш кезии Мыкылайныӊ аайы-биле Хемчикте Думчук-Кожай аалынче углаан ышкаш-тыр.(ар.210).
2.Солааннарныӊ чанчыны биле Думчук-Кожайныӊ чазый кадайыныӊ Сегитмааны садыглажып турарын дыӊнааш, Хуралбайныӊ кѳксү-хѳрээн муӊгарал долган. (ар.87).
Тоожуда кирген алыскак-чискек бай Думчук-Кожай, Мыкылай болгаш ѳске-даа дүжүметтерниӊ аажы-чаӊыныӊ дѳмейлешкек талаларын синонимнерниӊ дузазы-биле эскерер бис. База ол ышкаш Хуралбай биле Хенче иешкилерниӊ чылыг-чымчак сеткили база-ла синонимнер дузазы-биле илереттинген.
Синоним: чазый-чилби-алыскак-чиксек.
1.Ынчалза-даа Думчук-Кожайныӊ чазыйы, карааныӊ пѳкпези-ле кончуг, аӊчылар аал ѳдээнче киргелекте кайы-ырактан уткуй маӊнап кээр. (ар.18).
2.Черле ынчаш бо дүжүметтерниӊ алыскак-чискек сеткилдиг деп чүвези кедереп барган шаг-дыр бо, чүгле эккел-ле эккел дээр апарган. (ар.113).
Синоним: буянныг-эриг баарлыг.
1.-Хѳѳкүйнү кандыг кончуг буянныг, ак сеткилдиг оол боор? (ар.121).
2.Хуралбайныӊ авазы ынчан эки сѳстерни сѳглеп, Сегитмаага эриг баарлыын кѳргүскен. (ар.274).
Синоним: таалаар-даамчыраар.
1.Чаӊгыс кѳрүптериӊге-ле, эът-сѳѳгүӊ чештине берген чүве дег, даамчырап, халбайып бады баар. (ар.128).
Синоним: бүзүрээр-идегээр.
1.Сегитмаа ону баштай сѳс үндүрүп кээр деп идегеп чораан. (ар.159).
Синоним: кудар-саарар.
1.Хайлыг-ла чүве, ийи-үш хонук ишти ак чаъстап азы хумуӊдан саарып турган чүве дег, кудуп туруп берген.(ар.120).
Чогаалчы бодунуӊ тоожузунда синонимнерни хѳйү-биле ажыглаан. Чогаалдыӊ дылын улам байыдып, уран-чечен болдуруп турар дээрзин чижектер-биле бадыткап болур.
1.3. Тоожуда омонимнерниӊ ажыглалы.
Салим Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" деп тоожузунда омонимнерниӊ ажыглалы хѳйү-биле таваржып турар. Омоним дээрге адаары болгаш бижиири дѳмей, ынчалза-даа утказы дѳмейлешпес сѳстер болур.
Омоним: будук - 1.ыяштыӊ будуу
2. демир-үжүктүӊ будуу.
Чижээ:Узун-Аӊчыныӊ ам ынчаар харыы кайда боор: ал-боду кыраан, ала карактарыныӊ бирээзи база-ла Думчук-Кожайныӊ хайы-биле оскундурган, сыын боолап алгаш, шыргай аргага сѳѳртүп оргаш, ийи карааныӊ бирээзин будукка деже үзүп алган. (ар.5).
Омоним: арга - 1.ыяштар үнген арга-арыг
2.хүрежириниӊ бир аргазы.
Чижээ: .....сыын боолап алгаш, шыргай аргага сѳѳртүп оргаш, ийи карааныӊ бирээзин будукка деже үзүп алган. (ар.5).
Омоним: башкы - 1.баштайгы дээн уткалыг (д. а.)
2.мергежил ады (ч. а).
Чижээ: Чанчын харыы бээриниӊ орнунга, солагай холунуӊ башкы салаазы-биле бажын соктаан, ында чүү-даа чок, хос дээни ол.(ар.37).
Омоним: дашты - 1.кандыг-бир чүвениӊ даштыкы кезээ.
2.дашты (О.п. ч. а)
Чижээ:Дашты куурара берген, кызыл чѳвүрээлиг, кырган дыттыӊ дазылдарыныӊ чоону-даа хѳлчок. (ар.3).
Омоним: кыска - 1. уругга (ч.а.)
2.хемчээл илереткен (д.а.)
Чижээ: Хуралбай кажан, каяа ол кыска ужуражып, ѳг-аалдан үнүп, хонаттап турган дээрзин, Сегитмаа черле сагынмас болган. (ар.131).
Омоним: мунгаш - 1. аътка олурупкаш дээн уткалыг.
2. хааглыг, дуглаглыг дээн уткалыг.
Омоним: кодан - 1.дириг амытан.
2.аал коданы.
Чижээ: Хуралбай ол-ла каккаш, Арган-оолга четкен, оон база чүгле ээн коданы арткан болган. (ар.30).
Чижээ: Мыкылай аът мунгаш база эрээлиг, ѳске кижиге адактатпас болза, аът кырынче хүнзедир-даа үне албас. (ар.9).
Омоним: ие - 1.ава дээн уткалыг.
2.чѳпшээрешкенин илереткен.
Чижээ: Хенче болза Узун-Аӊчыныѳ чаӊгыс уруу, Хуралбайныӊ иези Кожайныӊ чалчазы. (ар.11).
Омоним: чүгле - 1.артынчы
2. чүг ышкаш.
Чижээ: Хайлыг таӊныыл ѳштүг-биле дѳмей, ындыы талазынче барбас, чүгле арга талазынче сагыш салып, чаӊгыс черде ээртинип-ле турар болган. (ар.11).
Салим Сүрүӊ-оол чедингир байлак уран-чечен дылдыг чогаалчы болганда, ооӊ тоожузунда омонимнерге хамаарыштыр оон-даа хѳй чижектерни кѳрүп болур бис. Омонимнерниӊ иштинден омофон, омоформаларны база ажыглаан. Олар чогаалчыныӊ дылын улам байыдып чеченчидип чоруур деп түӊнелге келдивис.
Түӊнел.
Ниитизи-биле алгаш кѳѳрге, Салим Сүрүӊ-оолдуӊ "Озалааш хем" деп чогаалыныӊ дылы уран-чечен байлак, чараш бижиттинген болгаш номчукчуларга дээштиг сүүзүннүг бижиттинген.
Эгелер аайы-биле сайгарып кѳѳрге. бирги болгаш ийиги эгеде чогаалдыӊ темазын ажыдарынга, овур-хевирлерни чырыдарынга синоним болгаш антоним сѳстерниӊ үлүг-хуузу улуг дээрзин чижектер-биле ажылдап тургаш, түӊнедивис. Тоожуда кирип турар революция темазын ажыдарынга антоним, синоним сѳстерниӊ үлүг-хуузу улуг дээрзин эскерип кѳрген бис.
База ол ышкаш "Озалааш хем" деп тоожуда овур-хевирлерниӊ аажы-чаӊыныӊ бот-боттарындан ылгалдыг талаларын чуруп кѳргүзерде чогаалчы синоним болгаш антоним сѳстерни чедингир, байлак ажыглап киирген.Эӊ ылаӊгыя кол маадырларныӊ овур-хевиринде ылгалдыг талаларын чуруп бижииринге синонимнерниӊ ужур-дузазы улуг дээрзин эскерип кѳрдүвүс.
Ук тоожуда омонимнерниӊ ажыглалы база делгереӊгей ажыглаттынган. Омонимнерниӊ иштинден омограф болгаш омофоннар база чогаалда кирип турар. Олар тоожунуӊ уран-чечен дылын улам байыдып чоруур дээрзин демдеглезе чогуур.
Ниитизи-биле ажылывыс чедир шинчилеттинмээн-даа болза, дараазында ук чогаалда кирип турар табу болгаш эвфемизм сѳстерни, хѳй уткалыг сѳстерни шинчилеп тывар деп шиитпирлеп алган бис.
Ажыглаан литература даӊзызы.
1.Клюева В.Н. Краткий словарь синонимов русского языка.-М.,1961.
2.Мартан-оол М.Б. Синонимы в тувинском языке // УЗ. ТНИИЯЛИ./Вып.ХҮП-Кызыл, 1975,-С.168-174.
3.Салим Сүрүӊ-оол. "Озалааш хем" -Кызыл, 1995.
4.Ожегов С.И, Шведова Н.Ю Толковый словарь русского языка.-М, 1994-707с.
5.Чап Ч.М.Озалааш хемде хувискаалдыӊ казыргызы //Чап Ч.М. Номчукчунуӊ эскериглери.-Кызыл,1984.
6.Сат Ш.Ч. Сѳстер дугайында кыска демдеглелдер //Тыва дыл болгаш чугаа культуразы.-Кызыл,1993.-С.91-94.
7."Орус-тыва словарь"-Кызыл,1980.
8.Купина Н.А.Лингвистический анализ художественного текста-М,1980.
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
![](/sites/default/files/pictures/2020/10/11/picture-34903-1602435880.jpg)
Конспект урока информатики "База данных. Основные понятия. Создание и заполнение базы данных". 9 класс
Урок изучения нового материала с элементами лабораторной работы....
![](/sites/default/files/pictures/2012/12/06/picture-159263-1354814804.jpg)
База данных. Системы управления базами данных
Изучение баз данных, табличных баз данных, системы управления базами данных....
![](/sites/default/files/pictures/2013/04/02/picture-234704-1364905222.jpg)
База данных 11 класс. Самостоятельные практические работы. Проектирование и обработка двухтабличной базы данных.
Предлагается два вырианта самостоятельной практической работы по теме "Базы данных". 11класс. Работу можно провести как "Зачётная практическая работа по теме База Данных"Перед выполнением самостоятель...
![](/sites/default/files/pictures/2014/12/06/picture-403327-1417834798.jpg)
Классный час "Эрткен уеже аян-чорук"
Кандыг – даа чурт тоогулуг. Бис богун улуг Орус куруненин тоогузунче, оон чанчылдары, сагылгаларынче, культуразынче аян – чорукту кылыр бис....
Технологтуг карта: Кылыг сөзнүң болуушкун налонениезиниң келир үези
6-гы класска кичээлдиң технологтуг картазыТемазы:Кылыг сөзнүң болуушкун налонениезиниң келир үези...