Зоя Намзырай "Эглип келир куштарым"
план-конспект урока (8 класс)

Хондергей школа-интернат

Тема:

Зоя Алдын-ооловна Намзырай

«Эглип келир куштарым»

                                                                                Тыва дыл болгаш чогаал башкызы

 Тулуш Радка Монгеевнаныӊ

8-ки класска эрттирген

ажык кичээли

с.Хондергей

2018-2019  ѳѳредилге чылы

Тема: Зоя Алдын-ооловна Намзырай

             «Эглип келир куштарым»

Сорулгазы:1. Зоя Намзырайныӊ «Эглип келир куштарым»- деп шүлүүнүӊ кол

                         утказын  уругларга билиндирип ѳѳредири.

                      2. Шүлүктүӊ сѳзүглелинге даянып уругларныӊ аас болгаш

                          бижимел чугаазын,сактып алыр чоруун,кичээнгейин

                          сайзырадыры.

                       3.Тѳрээн чуртунга ынакшылды,ооӊ бойдус чурумалын эскерип

                           билиринге,ава кижиге хундуткелди хевирлеп кижизидер.

Дерилгези: карточкалар,чогаалчыныӊ хорек чуруу, Слайд 1 дуруяа куштар  

                     дугайында ,ава кижи чуруу,XIV-кү Далай-Ламаныӊ , Тываныӊ

                     тугунуӊ, Монгун-Тайганыӊ чуруктары….

Кичээлдиӊ хевири: бар билиглерге даянмышаан,чаа билигни бээриниӊ

Чедип алыр чаӊчылдар болгаш мергежилдер: аянныг номчуур,чогаалдыӊ утказын тайылбырлаар күзелдиг, чогаалчыныӊ дугайында медээни шиӊгээдип алыры,база чогаалга хамаарышкан немелде билиглерни алыры.

                         Кичээлдиӊ чорудуу

I Организастыг кезээ.

1. Организастап олуртуру.

- Экии,уруглар! Шупту туруп келгеш,оожургап алыр.Бо хүннүӊ хүнү-биле болгаш келген аалчылар-биле мендилежип алыылыӊар.

                          Эртенги хүн үнүп келди,

                          Эки хүннү шаӊна хүнүм.

                           Аалчылар аалдап келди,

                           Амыргын-на, башкыларым!

- Эр-хейлер, олуттарыӊарга чараштыр олуруптар.

2. Тема,сорулга-биле ажыл.

- Богүн кичээливисте Зоя Алдын-ооловна Намзырайныӊ чүү деп шүлүүн номчуп таныжар бис,тып кѳрээлиӊер.Силерниӊ мурнуӊарда чагаа хапчыгаштар бар,ооӊ иштинде аскан слогтар бар, ол слогтарны ѳӊнериниӊ аайы-биле аӊгылап салыптыӊарам.( уруглар ѳӊ аайы-биле аӊгылаар)

- Ам слогтар дузазы-биле  3 аӊгы сѳстерден тургузуптуӊарам.( уруглар слогтар дузазы-биле сѳстер тургузар)

                           лип      Эг            лир      ке          та   рым   куш.

- Эр-хейлер, ам бо схема дузазы-биле состерни номчупкаш ,богүн  ѳѳренир шүлүүвүстүӊ адын шупту деӊге  номчуптаалыӊарам

                             00000        00000         00000000.

-  Кымныӊ , чүү деп шүлүүн номчуп таныжар-дыр бис, уруглар?

- Богүн кичээливисте Зоя Алдын-ооловна Намзырайныӊ «Эглип келир куштарым»-деп шүлүүн номчуп,таныжып, ооӊ утказын эки билип,шупту кичээлге идепкейлиг киржип, чаа –чаа солун медээлерни билип ап, демниг ажылдаар-дыр бис,уруглар.

II Катаптаашкын.

1. Маадыр-оол Партыштаанович Ховалыгныӊ «Ыдыктаан тук» деп чогаалын номчуп дооскан бис,ынчангаш чогаалды катаптаары –биле сактыышкыннардан кылыптаалыӊарам.

  «Сактыышкын»

-Мен, силерге, чуруктар  кѳргүзер мен , а силер ол чуруктарныӊ дузазы-биле ѳѳренип эрткен  чогаалывыстан  чүнү сактып келир силер,кысказы-биле дамчыдар силер.

                       XIV-кү Далай-Лама- чуруу

                        Тываныӊ тугу- чуруу

                         Мѳнгүн-Тайга- чуруу

- Эр-хейлер,бѳгүн кичээливисте Зоя Алдын-ооловна Намзырайныӊ «Эглип келир куштарым»- деп,шүлүүн номчуп таныжарда чогаалчыныӊ дугайында медээни дыӊнаптаалыӊарам.( 1 оореникчи  допчу намдарын номчуур)

III Чаа тема.

1. Чогаалчыныӊ допчу-намдары.( хѳрек чуруу)

- Зоя Алдын-ооловна Намзырай 1941 чылдыӊ сентябрь 7-де Барыын-Хемчик кожууннуӊ Шекпээр суурунга мал-чер ажыл-агыйлыг ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Кызыл-Мажалык школазыныӊ 8-ки клазын дооскаш, Кызыл хоорайга библиотекага ажылдаар курс доозуп алгаш, хѳй чылдар иштинде библиотека ажылдакчызы бооп ажылдап чораан. Дыка хой шүлүктерниӊ автору. Тываныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү. Хѳй- хѳй шаӊналдарныӊ ээзи. Тываныӊ алдарлыг ажылдакчызы .Шүлүкчү. 68 харлыында 2010 чылдыӊ июнь 29 мочээн.

         2.  Шүлүк «Эглип келир куштарым» номчуп таныжар мурнунда

                1)Дуруяа куш-биле таныштырары.

                    а) Карточка-биле ажыл.

- Шүлүкте дуруяа деп куш бар, ол кушту силернин мурнуӊарда чагаа хавында куштар чуруктары бар,оларныӊ аразындан танып,тып  кѳрүӊерем .( уруглар тывар)

                -Эр-хейлер, дуруяа деп сѳстү бижиирин сактып алыӊар. Дуруяа деп

                      куштуӊ дугайында чүнү билир силер?

                   б) Презентация дуруяа куштар чуруктары,кыска медээ.

Дуруяа куш улуг мага-боттуг ,эр дуруяа 6 кг,кыс дуруяа 5,900г чедир улгааттыр ѳзүп болур.Олар эр-кыс эжеш болуп алгаш ,ажы-тѳлүн тѳрүп  кѳвүдээр,2 ак болгаш бора хевирлери Тывада бар.Тываныӊ Барум,Бай-Тайга кожууннарыныӊ девискээринден дуруяаларны  хѳйү-биле чурттап турарын кѳрүп болур.А бистиӊ суурувуста 1-2 эжеш куштарны ол-ла черлерден кѳрүп болур.Эжинге эргелиг,шынчы,бердинген эжеш куштар.Бистин суурже кирер орукта хѳѳлбекте аӊгыр деп куштарны база чылдыӊ-на эскерип кѳѳр бис.

              IV Дыштанылга минутазы

                          (  чуруктарда куштарны эдертир кѳѳрүнге мергежилгелер)

                   в)Словарьлыг ажыл

-Словарьлыг ажылдан чоргузуптаалыӊар,шүлүкте билдинмес сѳстер, сѳс каттыжыышкыннары бар.( утказын тайылбырлап,шупту деӊге адаттырып,1- леп ададып ажылдаар)

Аӊгыс- эрткен чылын тараа тарып турган шѳл.

Оюп эртер- чанынче чоокшулавайн ырак черден эрте бээри.

Туман аржыыл эстээн- туманныг уе.

Дунук- дуруяаларныӊ алгызы

Дугаланып- куштарныӊ ужуп чоруурунуӊ хевири.

Сагыш-сеткил саргыыр- аарыыр

Эргеленген-чассып оскен

Эргелиг чаш назыным - бичии чассыг уези

Эстеп-хадый бербээн- уттундуруп,хат-салгын ышкаш эрте бербээн

3. Шүлүктү башкыныӊ номчууру.(аянныг номчууру)
4. Шүлүктү ѳѳреникчилерниӊ номчууру.

( 6 ѳѳреникчи номчуур)

V Быжыглаашкын.

1. Шүлүктүӊ утказы-биле ажыл

 Айтырыг-Харыы

-Шүлүкте чүнүӊ дугайында чугаалап турарыл?( куштар )

- Авазы-биле эртениӊ-не чүнү канчаар турганыл? (инек бажы дозар)

- Инек бажы дозуп чорааш чүнү эскергенил?( дуруяа куштар чоруурун)

- Авазы чүге куштарны хоюспас турганыл? ( чарашсынып,оларга ынак турган)

- Кажан, кайы үеде куштарны үдеп турганыл? (күскү)

-Дуруяа  куштар чуге күзүн ужуп чоруптарыл? (чылыг чурттарже,кыштап алыр дээш)

-Чүге, шүлүктү «Эглип келир куштарым»- дээнил?( часкы үеде дедир эглип, тѳрээн чуртунче чедип келир боорга)

- Автор бо шүлүктү бижип ора ,биске чүнү чугаалаксааныл?

( авазыныӊ чагыг сѳзүн утпайн,бойдусту хайгаарап, чарашсынып,хумагалап,камнап чоруурувусту бодап дамчыдыксаан)

2. Ава-кижи дугайында кыска дыӊнадыг.

3. Музыка башкызы ырлаар. Вероника Мергеновна

-Зоя Намзырайныӊ бо  шүлүу тыва чонда ыры  болуп билдингир апарган,дыка хѳй кижилер ырыны чарашсынып ырлап чоруур, силер бо шулукту ыры кылдыр ырлап турда дыӊнаан силер бе?

- Композитор Каӊ-оол Далай-оолович Баазаӊ-оол, бо бистиӊ номчаан шүлүүвүске аялганы чогааткан. Ыры «Эглип келир куштарым,күүселдеде Вероника Мергеновна Кастаган.

4.Тестилер-биле ажыл.

Карточка 1 (1-ги бѳлүк)

Айтырыгларга харыылап бижиир.

1 Шүлүктүӊ  автору кымыл?________________________________

2 Шүлүкте авазыныӊ ынак  кужу ?___________________________

3 Тараа шѳлүн чүү дээрил?_______________________________

4. Шүлүкте кымныӊ чагыын чугаалап турарыл?_________________________

5. Шүлүкте  чүнүӊ дугайында чугаалап турарыл?_______________________

Карточка 2 (2-ги  бѳлүк)

Айтырыын номчааш,2 харыыдан шын харыызын тыпкаш, демдеглээр.

1 Шүлүктүӊ  автору кымыл?

а) Зоя Байсалова             б) Зоя Намзырай

2 Шүлүкте авазыныӊ ынак  кужу ?

а) Дуруяа                              б) Дээлдиген

3 Тараа шѳлүн чүү дээрил?

а) хову                                   б) аӊгыс

4. Шүлүкте кымныӊ чагыын чугаалап турарыл?

а) ава чагыы                             б) куш чагыы

5. Шүлүкте  чүнүӊ дугайында чугаалап турарыл?

   А) куштар дугайында                б) оът-сиген дугайында

Карточка 3 (3-кү бѳлүк)

1. Чуруктардан чогаалга хамаарышкан чуруктарны тыпкаш,ѳӊнээр.

( янзы-бүрү чуруктар,оларныӊ аразында дуруяа, ава кижи чуруу,инек)

VII Түӊнел

1. Кичээлди түӊнээр.(айтырыг-харыы)
2. Журналга демдектер.
3. Онаалга (Шүлүктү сѳстерин ѳѳренип алыр, база ырлап ѳѳренир, оон аӊгыда утказынга чурук чуруп келир)
4. Рефлексия

-Силерниӊ мурнуӊарда карточка смайликтер бар,кичээлде чедиишкиннеривисти демдеглеп кѳрүӊерем,уруглар.

-Кичээлден хѳйнү билип алдым, башкыныӊ берген онаалгаларын кылыры белен болза-  

- Онаалгаларны кылырынга бергедешкен болза-

- Эр-хейлер, кичээл моон-биле доозулган,келир кичээлде ужурашкыже менди чаагай.