Татар телен өйрәнәбез
материал на тему

Опубликовано 18.01.2015 - 17:52 - Исмагилова Гульнара Тагировна

Татар телен өйрәнгәндә

Скачать:

Вложение	Размер
kileshlr.docx	17.09 КБ
viktorina_tukayu1.doc	62.5 КБ
internet_resurslar.docx	31.51 КБ
kagyyd.docx	24.08 КБ
kagyydlr.docx	51.47 КБ
sanamyshlar_schitalochki.doc	30.5 КБ
tablitsa_tatar_tele.doc	325 КБ
tablitsalar.doc	61.5 КБ
tatar_alfavity.xls	165.5 КБ
tekstlar.doc	90.5 КБ
ekz._vopr._tat._yaz._9_klass.doc	226 КБ

Предварительный просмотр:

Килешләр. Фигыльләр

№	Килешләр (Падежи)	кушым-чалар	сораулар	пред- логи	Хәзерге заман (настоящее время) -а/-ә, /-я, -ый/ - и.
1	Баш килеш (Именител.падеж)		Кем?Нәрсә? Кто? Что?		Берлек сан (Ед.ч.) Күплек сан (мн.ч) 1зат (мин) барам (без) барабыз 2зат (син) барасың (сез) барасыз 3зат (ул) бара (алар) баралар
2	Иялек килеше (притяжат. падеж)	-ның/-нең	Кемнең?Нәрсәнең? Чей? У кого? Чего?
3	Юнәлеш килеше (направ.падеж)	-га/-гә, -ка/-кә, -на/-нә	Кемгә?- Кому? Нәрсәгә?- Чему? Кая? - Куда?	К кому, чему, куда	Үткән заман (Определ.прошедшее время) (-ды/-де,-ты/-те) 1зат (мин) бардым (без) бардык 2зат (син) бардың (сез) бардыгыз 3зат (ул) барды (алар) бардылар
4	Төшем килеше (винител.падеж)	-ны/-не	Кемне? - Кого? Нәрсәне?- Что?		Үткән заман (Неопредел.прошедшее время) -(-ган/-гән, -кан/-кән) 1зат (мин) барганмын (без) барганбыз 2зат (син) баргансың (сез) баргансыз 3зат (ул) барган (алар) барганнар
5	Чыгыш килеше (исходный падеж)	-дан/-дән, -тан/-тән, -нан/-нән	Кемнән? Нәрсәдән? От кого? Отчего? Кайдан? Откуда?	От, из, с
6	Урын-вакыт килеше (мест-времен. падеж)	-да/-дә, -та/-тә.	Кемдә? - Нәрсәдә? У кого?- На (в) чём? Где? - Кайда? Кайчан? - Когда?	У,в, рядом, возле	Киләчәк заман (Определ. будущее время) (- ачак/-әчәк, Гл. Окон. –ячак/-ячәк) 1зат (мин) барачакмын (без) барачакбыз 2зат (син) барачаксың (сез) барачаксыз 3зат (ул) барачак (алар) барачаклар
	Калын сузыклар (твёрдые гл)		А, У, О, Ы.
	Нечкә сузыклар (мягкие гл.)		Ә, Ү, Ө, Е, И
	Тартык авазлар- согласные звуки				Киләчәк заман (Неопредел.будущее время) (-р, -әр/ -ар, -ер/- ыр) 1зат (мин) барырмын (без) барырбыз 2зат (син) барырсың (сез) барырсыз 3зат (ул) барыр (алар) барырлар
	Яңгырау тартыклар (звонкие)		Б,в г, гъ, д, ж,җ,з,й,л,м,н, ң, р
	Саңгырау тартыклар (глухие)		к, къ,п, с, т, ф, х, Һ, ц, ч,ш, щ,
Аа Әә Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Җҗ Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Ңң Оо Өө Пп Рр Сс Тт Уу Үү Фф Хх Һһ Цц Чч Шш Щщ ъ Ыы ь Ээ Юю Яя

Предварительный просмотр:

Ответить на вопросы необходимо в течение 1 часа.

ВИКТОРИНА

Жизнь и творчество Тукая

(к 125-летию со дня рождения)

№ п/п		В о п р о с ы			Ответы
1 Биография
1	Назовите год, число, месяц рождения поэта				1.26 апреля 1886
2	Где родился великий поэт				1.д.Кушлавуч
3	Как звали его мать –				1.Мэмдуде
4	Как звали его отца –				1.Мухамметгагариф
5	Как звали его сестру -				1.Газиза
6	Как звали деда Габдуллы (по отцу) –				3.Мухаммедгалим
7	Как Габдуллу называли в детстве?				2.Апуш
8	Сколько известно поколений мул рода Тукаевых?				7
9	У кого воспитывался Габдулла, оставшись круглой сиротой.				2.у деда Зинатуллы
10	В какой город увезли Габдуллу в 1895 г. ?				1.Уральск
11	Сколько лет жил Тукай в Уральске				1. -12
12	Как называлось медресе, в котором учился Тукай?				1Мутыйгия
13	Какие языки изучал Тукай? (подчеркните)				Арабский, турецкий, персидский, русский
14	В каких номерах жил Тукай в 1907-1912 г.г?				БУЛГАР
15	Какой клуб часто посещал поэт				1.Восточный клуб
16	В какой больнице провёл последние дни Тукай				2.Клячкинской
17	Где похоронен Тукай?				1.на Ново-Татарском кладбище
2 Имени Тукая, памяти Тукая
1.	.Где в Казани установлены памятники Тукаю? Кто авторы?			на ул Тукая, автор С.Ахун, Л.Кербель, Л.Писаревский, арх Л.Павлов На ул Театральная автор Е.Шулик
2	Где еще в Татарстане установлены памятники Г.Тукаю, кто скульпторы?			Дер Кырлай Бакый Урманче
3	В каких городах России установлены памятники и бюсты Г.Тукаю?			Бюст г.Тукая скульптор Б.Урманче 1959
4	В честь какого события, когда и где открыт памятник Г.Тукаю в Санкт-Петербурге?			1958 А.Файзи,1959 А Апсялямов
5	Назовите первых лауреатов премии им.Г.Тукая			Реж Ш Сарымсаков, худ А.Тумашев, арт Х.Абжалилов, арт Ф.Кулбарисов, арт.А.Хайруллина, худ Х.Якупов, реж Н.Даутов, 1958 за роман «Тукай» А.Файзи, 1959 году Г.Абсялямов за роман «Сунмас утлар», 1960 году С.Хаким за сборник стих. «Жил исми яфрак селкенми»
6	Где и когда установлен памятник Тукаю в Москве?
7	Назовите музеи Г.Тукая Республики Татарстан			Д.Кырлай, Кушлавыч(музей-усадьба), г.Казань
8	Что встречает посетителя при входе в зал №4 музея Г.Тукая в Казани?			Скульптура Г Тукая
9	Назовите мемориальные вещи, принадлежавшие Г.Тукаю и сохранившиеся до наших дней			Дорожный саквояж, тюбетейка, карандашница
10	Какие учреждения, организации, творческие коллективы, населённые пункты, улицы, которые носят имя Тукая?			Ул Тукая, пл.Тукая, Татарская государственная филормония имени Г.Тукая, Клуб писателей имени Г.Тукая, Кинотеатр имени Г.Тукая
3 По произведениям Тукая
1	Откуда эти строки: «Есть аул вблизи Казани под названием Кырлай»?		«Шурале»
2	Продолжите строки: «Пушкин, Лермонтов – два солнца – высоко вознесены… "		в небо
3	Известно, что одно из первых опубликованных стихотворение Тукая было посвящено теме просвещения. Назовите его?		«Мужик йокысы»
4	Когда и где впервые появляется печатное произведение начинающего поэта?		«Гыйлемнен бакчасында кунел ачып йорик»
5	Сюжеты каких произведений Тукая использованы при оформлении станции метро Площадь Тукая (перечислить)		Шурале, Кэжэ белэн Сарык, Фатыйма белэн Сандугач
6	Назовите композитора, который написал музыку к балету «Шурале»		Фарит Яруллин
7	С какого года проводится праздник поэзии, посвящённый Тукаю?		1990 года
8	Назовите имена известных переводчиков стихов Тукая		П.Радимов, С.Липкин,А.Ахматова
9	Английский журналист, в 1914 г. опубликовавший в переводе на английский язык стихотворение Г.Тукая «Пара лошадей», его краткую биографию и статью о татарской литературе начала ХХ века
10	Назовите выдающегося татарского поэта, посвятившего Г. Тукаю свою поэму «Пара гнедых»		Хаким Сибгат Тазиев (1939)
11	Назовите жанры в творчестве Тукая		Газэл, мэдхия(ода)
12	Кто написал музыку к опере «Любовь поэта», основанную на биографии Тукая		З.Яруллин
13	Вставьте пропущенное слово. Тукай писал: «Народные……песни…..это самое дорогое и ценное наследие наших предков. Пережив все беды и напасти, они вопреки всем невзгодам сохранились в памяти народа. Надо помнить о том, что народные…песни……никогда не тускнеющее, чистое и прозрачное зеркало народной души».

Предварительный просмотр:

Интернет ресурслар

http://www.mon.gov.ru РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы

http://www.ed.gov.ru Белем бирү буенча федераль агентлык

http://www.fasi.gov.ru Фән һәм инновацияләр буенча федераль агентлык

http://www. tatedu.ru ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы

http://www.edu. kzn.ru ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы Белем полрталы

http://www.mon.tatar.ru

http://www.bytik.ru Мәгариф системасында яңа технологияләр куллану – халыкара конференция

http://www.shoolexpo.ru

http://www. it-n.ru

http://. belem.ru

http://. tatar.ru ТР рәсми серверы

http://. tatcenter.ru ТР мәгълүмати – аналитик порталы

http://. Tat. Tatar - inform.ru ТР мәгълүмат агентлыгы

http://. intertat.ru ТР электрон газетасы

http://. vatantat.ru “Ватаным Татарстан” газетасы

http://. Tatar - kongres.ru Бөтендөнья татар конгрессы

http://. xat.ru Татар хат алышу хезмәте

http://. suzlek.ru on- line русча сүзлек

http://. Abaga.h16.ru “Абага чәчәге” олимпиада

http://. Tugan-tel.at.ru Шрифтлар һәм IT- технологияләр

http://. Kitapxane.at.ru татар телендәге әдәби әсәрләр китапханәсе

http://. Tatar.com.ru татар теле сүзлекләр һәм үзөйрәткечләр

http://. Tatarca.boom.ru татарча текстлар

http://. tataroved.ru Татар тарихы: төрки – татар дөньясы

http://. selet.ru “Сәләт” яшьләр үзәге

№	Килеш ләр (Падежи)	кушым-чалар	сораулар	предлоги
1	Баш килеш (Именител. падеж)		Кем?Нәрсә? Кто? Что?
2	Иялек килеше (притяжат. падеж)	-ның/-нең	Кемнең?Нәрсәнең? Чей? У кого? Чего?
3	Юнәлеш килеше (направ.падеж)	-га/-гә, -ка/-кә, -на/-нә	Кемгә?- Кому? Нәрсәгә?- Чему? Кая? - Куда?	К кому, чему, куда
4	Төшем килеше (винител.падеж)	-ны/-не	Кемне? - Кого? Нәрсәне?- Что?
5	Чыгыш килеше (исходный падеж)	-дан/-дән, -тан/-тән, -нан/ -нән	Кемнән? Нәрсәдән? От кого? Отчего? Кайдан? Откуда?	От, из, с
6	Урын-вакыт килеше (мест-времен. падеж)	-да/-дә, -та/-тә.	Кемдә? - Нәрсәдә? У кого?- На (в) чём? Где? - Кайда? Кайчан? - Когда?	У, в, рядом, возле

Фигыльләр

Хәзерге заман (настоящее время) -а/-ә, -ый/ - и.

Берлек сан (Ед.ч.) Күплек сан (мн.ч)

1зат (мин) барам (без) барабыз

2зат (син) барасың (сез) барасыз

3зат (ул) бара (алар) баралар

Үткән заман (Определ.прошедшее время)

(-ды/-де,-ты/-те)

1зат (мин) бардым (без) бардык

2зат (син) бардың (сез) бардыгыз

3зат (ул) барды (алар) бардылар

Үткән заман (Неопредел.прошедшее время)

-(-ган/-гән, -кан/-кән)

1зат (мин) барганмын (без) барганбыз

2зат (син) баргансың (сез) баргансыз

3зат (ул) барган (алар) барганнар

Киләчәк заман (Определ. будущее время)

(- ачак/-әчәк, Гл. Окон. –ячак/-ячәк)

1зат (мин) барачакмын (без) барачакбыз

2зат (син) барачаксың (сез) барачаксыз

3зат (ул) барачак (алар) барачаклар

Киләчәк заман (Неопредел.будущее время)

(-р, -әр/ -ар, -ер/- ыр)

1зат (мин) барырмын (без) барырбыз

2зат (син) барырсың (сез) барырсыз

3зат (ул) барыр (алар) барырлар

Экзамен для учителей по татарскому языку 2013

Предварительный просмотр:

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

{W} авазы

1. Иҗек башында в хәрефе белән языла;

2. Иҗек ахырында у яки ү хәрефләре белән языла.

А-выл, ва-тык, да-выл, рә-веш, вак.

Яу-лык, тәү-лек, бәй-ләү, ял-кау, тау.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
Й сүз башында	О һәм ө хәрефләре алдыннан языла.	Йөрәк, йөк, йозак, йомыш, йөгер, йон.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

О һәм ө

хәрефләре

Сүзнең беренче иҗегендә языла.

Бо-лын, ко-лын, көз-ге, бө-тен, төл-ке.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

ң хәрефе

Сүзнең үзендә языла
Иялек килеш кушымчасында.
II зат тартым кушымчасында.
Фигыльдә II зат-сан кушымча-сында.

Күңел, җиңел, таң. Исемнең, атның, талның, ояның.

Китабың, апаң, гөлең, тәрәзәң.

Киттең, киләсең, белгәнсең, биисең.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
Һ һәм х хәрефләре	Язылышларын истә калдырырга кирәк.	Хөрмәт, хезмәт, һәйкәл, хат, хата, мәһабәт, гәүһәр, мәхәббәт, хәтер.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
-ый кушылмасы һәм и хәрефе сүз ахырында	-ый кушылмасы калын әйтелешле сүзләрдә, и хәрефе нечкә әйтелешле сүзләрдә языла.	Саный, таный, әби, сөйли, бии, байый, буйый, белми.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
Янәшә ике бер төрле тартык	Сүзнең үзендә языла; Сүзгә кушымча ялгаганда барлыкка килә.	Кыйммәт, эссе. Китте, иреннәр, иссә, басса, зуррак.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
-да/-дә, -та/-тә кушымчасы	Кушылып языла (басым төшә; төшереп калдырып булмый);	Урманда кошлар сайрый.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
да/дә, та/тә кисәкчәсе	аерым языла (басым төшми; төшереп калдырып була).	Син дә, мин дә тышыйк.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
да/дә, та/тә теркәгече	аерым языла (һәм теркәгече белән алыштырып була).	Алсу килеп керде дә сөйли башлады.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

Нечкәлек билгесе

(ь)

1. Авазның нечкәлеген белдерә;

2. Иҗекнең нечкәлеген белдерә.

Пальто, асфальт, фонарь,июнь.

Яшь, ша-

гыйрь, сә-гать, юнь-сез.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

Калынлык билгесе

(ъ)

Нечкә ябык иҗектәге к, г авазларының

калынлыгын белдерә.

Мәгъ-нә, тәгъ-дим, дикъ-кать, вәгъ-дә.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

Аеру билгесе

(ь,ъ)

Тартык аваз хә-

рефләрен я, ю, е сузыкла-

рыннан аерып әйтү өчен.

Дәрья, бишьеллык,

кулъяулык, дөнья, Мәрьям, берьюлы.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

Борын авазлары

(м, н, ң)

М, н, ң борын авазларына беткән сүз-ләргә күплек санда –нар/-нәр, чыгыш килешендә –нан/-нән кушымчалары ялгана.

Урамнар, рә-

семнәр, ша-

яннар, куян-

нан, килгән-

нәр, таңнар, моңнан, бо-

лыннан, ти-

еннән, имән-

нән.

Запомни!

Исеме

Кагыйдәсе

Мисаллар

-мы/-ме

кисәкчәсе

Һәрвакыт кушылып языла.

Бардыңмы, әтиеңме.

Запомни!

Исеме	Кагыйдәсе	Мисаллар
-рак/-рәк кушымча-сы	П һәм к авазларын яңгырау парлары белән чиратлаш-тыра.	Озак-озаграк, кызык-кызыг-рак, шәп-шәбрәк.

Предварительный просмотр:

1.В татарском языке:

1) всегда мягкие гласные: ә [ ә ], ө [ ө ], ү [ ү ], и [ и ], е [ э ]

мәктәп ( магазин), бүлмә ( комната ), кибет (магазин ), өй ( дом )

2) всегда твердые гласные: а [ а ], о [ о ], у [ у ], ы [ ы ]

алма ( яблоко ), йорт ( дом ), буран ( метель), кыш ( зима )

2. Кая? – Куда?

-га, -гә, -ка, -кә ( в, на )

- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное. В этом случае –га, -гә:

базар + га = базарга ( на рынок )

шәһәр + гә = шәһәргә ( в город )

Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное. В этом случае –ка, -кә:

җыелыш + ка = җыелышка ( на собрание )

мәктәп + кә = мәктәпкә ( в школу )

Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные. В этом случае –га, -гә:

бакча + га = бакчага ( в сад )

киштә + гә = киштәгә ( на полку )

К мягкому слову – мягкое окончание

К твердому слову – твердое окончание

Мин мәктәпкә барам.

Я в школу иду.

Мин киштәгә китап куйдым.

Я на полку книгу положил.

3. Кайда? – Где?

-да, -дә, -та, -тә

- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное. В этом случае –да, -дә:

Базар + да = базарда ( на рынке )

Шәһәр + дә = шәһәрдә ( в городе )

Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное. В этом случае –та, -тә:

җыелыш + та = җыелышта ( на собрании )

мәктәп + тә = мәктәптә ( в школе )

Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные. В этом случае –да, -дә:

бакча + да = бакчада ( в саду )

киштә + дә = киштәдә ( на полке )

К мягкому слову – мягкое окончание

К твердому слову – твердое окончание

Мин мәктәптә укыйм.

Я в школе учусь.

Киштәдә китап ята.

На полке книга лежит.

4. Кайдан? – Откуда?

-дан, -дән, -тан, -тән, -нан, -нән

- Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное. В этом случае –дан, -дән:

базар + дан = базардан ( с рынка )

шәһәр + дән = шәһәрдән ( из города )

Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное. В этом случае –тан, -тән:

җыелыш + тан = җыелыштан ( с собрании )

мәктәп + тән = мәктәптән ( из школы )

Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные. В этом случае –дан, -дән:

бакча + дан = бакчадан ( из сада )

киштә + дән = киштәдән ( с полки )

Если слова заканчиваются на носовые согласные м , н , ң добавляем окончания –нан, - нән

урман + нан =урманнан ( из леса )

бәйрәм + нән = бәйрәмнән ( с праздника )

К мягкому слову – мягкое окончание

К твердому слову – твердое окончание

Мин мәктәптән киттем.

Я ушел из школы.

Киштәдән китап алдым.

С полки книгу взял.

Мин бәйрәмнән кайттым.

Я с праздника пришел.

5. Ничәнче? – Который по счету? ( порядковое числительное )

-ынчы, -енче, -нчы, -нче

бишенче - пятый

алтынчы - шестой

икенче - второй

Если слова заканчиваются на согласные, добавляем окончания, которые начинаются на гласные: -ынчы, -енче:

бер + енче = беренче ( первый )

ун + ынчы = унынчы ( десятый )

Если слова заканчиваются на гласные, добавляем окончания, которые начинаются на согласные: -нчы, -нче:

алты + нчы = алтынчы ( шестой )

җиде + нче = җиденче (седьмой )

Мин икенче сыйныфта укыйм.

Я во втором классе учусь.

Әтием чиратта утыз сигезенче кеше.

Папа в очереди 38ой человек.

1-бер, 2-ике, 3-өч, 4-дүрт, 5-биш, 6-алты, 7-җиде, 8-сигез, 9-тугыз, 10-ун, 11-унбер, 12-унике, 13-унөч, 14-ундүрт, 15-унбиш, 16-уналты, 17-унҗиде,18-унсигез, 19-унтугыз, 20-егерме.

30 – утыз

40 – кырык

50 – илле

60 – алтмыш

70 – җитмеш

80 – сиксән

90 – туксан

100 – йөз

1000 – мең ( бер мең )

- Числительные от 1 до 20 пишутся слитно.

- Числительные от 21 до 29 пишутся раздельно:

21 – егерме бер, 26 – егерме алты, 29 – егерме тугыз

- Числительные от 31 до 39 пишутся раздельно:

32 – утыз ике, 34 – утыз дүрт, 38 – утыз сигез

И остальные так же: 47 – кырык җиде, 52 – илле ике, 76 – җитмеш алты, 93 – туксан өч.

101 – йөз бер

123 – йөз егерме өч

216 – ике йөз уналты

3647 – өч мең алты йөз кырык җиде

6. Кемне? Нәрсәне? – Кого? Что?

-ны/-не

Син кемне яратасың? – Ты кого любишь?

Мин әнине яратам. – Я маму люблю.

Мин кышны яратам. – Я зиму люблю.

Если в предложении речь идет конкретно о предмете, надо прибавить окончания –ны/-не. Это Винительный падеж – Төшем килеше ( в татарском языке ) Кемне? Нәрсәне? – Кого? Что? Например: Мин дәфтәрне югалттым. – Я тетрадь потерял. Что потерял? – Нәрсәне югалттың?

Если мы сообщаем о чем-то другом, например, о действии, можем и не использовать эти окончания. Пример: Что ты делаешь? Чем ты занимаешься? – Я книгу читаю ( мин китап укыйм )

7. Вопросительные предложения

Син кая барасың? – Ты куда идешь?

Мин мәктәпкә барам. – Я в школу иду.

Предложения мы строим с помощью вопросов. А также вопросы можем заменить на аффиксы –мы/-ме.

В вышеприведенном предложении мы спрашиваем куда он идет. В этом случае мы поставили сам вопрос. А если мы захотим узнать, в школу ли именно он идет, вопрос заменяем на аффиксы:

Син мәктәпкә барасыңмы? – Ты в школу идешь ли?

Әйе, мин мәктәпкә барам. – Да, я в школу иду.

8. Окончания множественного числа.

-лар, -ләр, -нар, -нәр

- Если слова заканчиваются на носовые согласные м , н , ң , всегда добавляются окончания множественного числа –нар, -нәр:

урман ( лес ) + нар = урманнар ( леса )

кием ( одежда ) + нәр = киемнәр ( одежды )

куян ( заяц ) + нар = куяннар ( зайцы )

бәйрәм ( праздник ) + нәр = бәйрәмнәр ( праздники )

В остальных случаях всегда -лар, -ләр:

китап ( книга ) + лар = китаплар ( книги )

дәфтәр ( тетрадь ) + ләр = дәфтәрләр ( тетради )

парта ( парта ) + лар = парталар ( парты )

киштә ( полка ) + ләр = киштәләр ( полки )

Имена существительные в сочетании с именами числительными в татарском языке употребляются в единственном числе:

Китаплар – книги

Семь книг – җиде китап

җиде китаплар – ошибка!!!

9. Глагол – Фигыль

Нишли? – Что делает? ( Настоящее время – обозначает действие, совпадающее с моментом речи )

-а, -ә, -ый, -и

Нишли?

Что делает?

Яза

Укый

Утыра

Ашый

Эчә

Пишет

Читает

Сидит

Кушает

Пьет

Марат китап укый. – Марат книгу читает.

Алинә чәй эчә. – Алина чай пьет.

Нишләде? – Что сделал? ( Прошедшее время )

-ды, -де, -ты, -те

Нишләде?

Что сделал?

Язды

Укыды

Утырды

Ашады

Эчте

Написал

Читал

Сидел

Кушал

Пил

Если слова заканчиваются на звонкие согласные, добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные: -ды, -де
Если слова заканчиваются на гласные, добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные: -ды, -де

Язды – написал

Укыды – прочитал

Килде – пришел

Эшләде – работал

Если слова заканчиваются на глухие согласные, добавляем окончания, которые начинаются на глухие согласные: -ты, -те

Качты – спрятался

Эчте – выпил

Ачты – открыл

Кайтты - пришел

Когда добавляем окончание к главному слову, глагол должен быть в начальной форме, который будет отвечать на вопрос нишлә? – что делай? ( повелевает, принуждает)

Нишлә?

Укы – читай! Укыды - прочитал

Яз – пиши! Язды - написал

Утыр – сиди! Утырды - сидел

Җырла – пой! Җырлады – спел

Есть отрицательная форма : аффиксы –ма, -мә

Укы ( читай ) + ма = укыма ( не читай )

Кер ( заходи ) + мә = кермә ( не заходи )

Аффиксы отрицательной формы всегда добавляем после главного слова, потом только добавляются остальные окончания.

Укы + ма + ды = укымады ( не прочитал )

Кер + мә + де = кермәде ( не зашел )

Мин – я

Син – ты

Ул – он

Без – мы

Сез – вы

Алар - они

Когда глаголы спрягаются по лицам, берут определенные окончания. Их надо запомнить!!!

глаголы в настоящем времени.

Мин укыйм – я читаю

Мин укыйм я читаю

Син укыйсың ты читаешь

Ул укый__ он читает

Без укыйбыз мы читаем

Сез укыйсыз вы читаете

Алар укыйлар они читают

Мин сөйлим – я рассказываю.

Мин сөйлим я рассказываю

Син сөйлисең ты рассказываешь

Ул сөйли___ он рассказывает

Без сөйлибез мы рассказываем

Сез сөйлисез вы рассказываете

Алар сөйлиләр они рассказывают

Глаголы в прошедшем времени

Мин сөйләдем – Я рассказал.

Мин сөйләдем я рассказал

Син сөйләдең ты рассказал

Ул сөйләде___ он рассказал

Без сөйләдек мы рассказали

Сез сөйләдегез вы рассказали

Алар сөйләделәр они рассказали

Мин укыдым – я прочитал

Мин укыдым я прочитал

Син укыдың ты прочитал

Ул укыды он прочитал

Без укыдык мы прочитали

Сез укыдыгыз вы прочитали

Алар укыдылар они прочитали

10. Соң – после

-дан, -дән, -тан, -тән, -нан, -нән + соң

Җәйдән соң – после лета

Кыштан соң – после зимы

В татарском языке находятся после главного слова, а в русском – до!

Кадәр - до

-га, -гә, -ка, -кә + кадәр

Җәйгә кадәр – до лета

Кышка кадәр – до зимы

Если слово заканчивается на звонкое согласное, добавляем окончание, которое начинается на звонкое согласное.
Если слово заканчивается на глухое согласное, добавляем окончание, которое начинается на глухое согласное.
Если слова заканчиваются на гласные, всегда добавляем окончания, которые начинаются на звонкие согласные.

Язга кадәр – до весны

Мәктәпкә кадәр – до школы

Яздан соң – после весны

Мәктәптән соң – после школы

11. Категория принадлежности имен существительных

Принадлежность ( тартым ) – это специфическая категория имен существительных в татарском языке.

Склонение имен существительных по принадлежности.

Минем – мой, моя, мое

Синең – твой, твоя, твое

Аның – его

Безнең – наш

Сезнең – ваш

Аларның – их

Слова, оканчивающиеся на согласные, берут себе следующие аффиксы:

Минем кулым ( моя рука ) дәфтәрем ( моя тетрадь )

Синең кулың дәфтәрең

Аның кулы дәфтәре

Безнең кулыбыз дәфтәребез

Сезнең кулыгыз дәфтәрегез

Аларның куллары дәфтәрләре

Минем дәфтәрем бик матур.

Моя тетрадь очень красивая.

Синең кулың пычрак.

Твоя рука грязная.

Слова, оканчивающиеся на гласные, берут себе следующие аффиксы:

Минем тәрәзәм апам

Синең тәрәзәң апаң

Аның тәрәзәсе апасы

Безнең тәрәзәбез апабыз

Сезнең тәрәзәгез апагыз

Аларның тәрәзәләре апалары

Аның апасы мәктәптә эшли.

Её сестра в школе работает.

!!!Существительные әти, әни, әби, бабай имеют специфичные аффиксы принадлежности:

Минем әтием әнием әбием бабам

Синең әтиең әниең әбиең бабаң

Аның әтисе әнисе әбисе бабасы

Безнең әтиебез әниебез әбиебез бабабыз

Сезнең әтиегез әниегез әбиегез бабагыз

Аларның әтиләре әниләре әбиләре бабалары

Безнең әбиебез балалар бакчасында эшли.

Наша бабушка в садике работает.

Слова, оканчивающиеся на глухие согласные п, к , чередуются со звонкими согласными б, г. китап, күлмәк

Минем китабым күлмәгем

Синең китабың күлмәгең

Аның китабың күлмәгең

Безнең китабыбыз күлмәгебез

Сезнең китабыгыз күлмәгегез

Аларның китаплары күлмәкләре

3 лицо мн.числа не меняется.

Категория принадлежности может выражаться и аффиксами –ныкы/-неке ( прибавляются к слову, обозначающему обладателя предмета )

дәфтәр укучыныкы – тетрадь ученика

кемнеке? – чей? чья? чьё?

Проверьте себя

1 вариант.

Найдите правильный ответ.

1.Ул Казан... кайта.

а) –дан б) –тан в) - нан

2. Алар Самара... кайталар.

а)-дан б) –дән в) –нан

3. Без Мәскәү... кайтабыз.

а) –дан б)-дән в) –нән

4. Мин Пермь... кайтам.

А) –нан б) –нән в) –тән

5. Бу кеше Саратов... кайта.

А) –тан б) –дан в) –тән

6. Бу егет Яр Чаллы... кайта.

А) –дән б) –нан в) –дан

7. Бу апа Бөгелмә... кайта.

А) –дан б) –тан в)-дән

8. Бу кеше Америка... кайта.

А) –дән б) –дан в) –нан

II. Найдите правильный перевод.

1.Без

А) они б) я в) мы

2. сәлам

А) здравствуй б) привет в) доброе утро

3. Хәерле кич

А) доброе утро б) добрый день в) добрый вечер

4. кешеләр

А) дамы б) мальчики в) люди

5. укый

А) читает б) пишет в) играет

6. уйный

А) читает б) пишет в) играет

7. Мин барам.

А) ты идешь б) я иду в) он идет

8. Киң урам

А) большая улица б) широкая улица б) узкая улица

2 вариант

Найдите правильный ответ.

1.Без кыш көне урман... барабыз.

а) –нә б) –кә в) –га

2. Урманда без җиләк җыя... .

А) –сыз б) –сың в) –быз

3. Балалар елга... су коеналар.

А) –ка б) –та в) –да

4. Төлке урманда яш... .

А) –а б) –ә в) –и

5. Аю кышын йокл... .

А) –а б) –ый в) –и

6. Без авыл... китәбез.

А) –га б) –кә в) –гә

7. Мин урман... бик яратам.

А) –не б) –нан в) –ны

8. Апам авыл... китте.

А) –га б) –гә в) –ны

II. Найдите правильный перевод.

1.Сакларга

А) работать б) охранять в) кататься

2. урманнан

А) из леса б) в лес в) в лесу

3. җыярга

А) собирать б) пилить в) охранять

4. йөрергә

А) плавать б) ходить в)кататься

5. җиләк

А)грибы б) ягоды в) деревья

6. төлке

А) заяц б) медведь в) лиса

3 вариант.

Найдите правильный ответ.

1.Дустым Казан шәһәре... бара.

А) –нә б)-на в)-гә

2. Җәен без авылда ял итә... .

А) –быз б) –сың в) –без

3. Бу әби авыл... яши.

А) –да б) –дә в) –га

4. Мин туган авылым... бик яратам.

А) –не б) –нан в) –ны

5. Урамда машина... йөри.

А) -ләр б) –лар в) –нар

6. Тиен... урманда яшиләр.

А) –нар б) –ләр в) –нәр

7. Әбием кибет... кайтты.

А) –тан б) –тән в) –дән

8. Әти өйгә кайт... .

А) –ды б) –ты в) –те

Найдите правильный перевод.

Кайтырга

А) поехать б) возвращаться в) делать

Авылда

А) из деревни б) деревня в) в деревне

Һәйкәл

А) здание б) площадь в) памятник

Бакча

А) сад б) школа в) дом культуры

Китәргә

А) уехать б) выйти в) войти

Шәһәр

А) город б) село в) поселок

Правильные ответы!

1 вариант		2 вариант		3 вариант
I	II	I	II	I	II
1	В	В	В	Б	А	Б
2	А	Б	В	А	В	В
3	Б	В	В	А	А	В
4	Б	В	В	Б	В	А
5	А	А	Б	Б	Б	А
6	В	В	А	В	В	А
7	В	Б	В		Б
8	Б	Б	А		Б

Предварительный просмотр:

Считалочки на татарском языке

САНАМЫШЛАР

1. Өйгә кергән бер чыпчык,

Очып йөри чык-чырык.

- Чыпчык, чыпчык, син чыпчык!

Атлап түгел, очып чык!

2. Тор, тор, тургай,

Таң ата бугай,

Тургай, чыпчык,

Син кал, бу чык!

3. Аладан, боладан,

Песи бара колгадан.

Песи түгел, ата каз,

Ата каздан тизрәк кач!

4. Әке-пәке-эремчек

Син калып тор, ә бу чык.

5. Әлчи, бәлчи,

Әни күлмәк үлчи

Үлчи торгач җитмәде,

Кисә торгач бетмәде.

Чәүкә, чыпчык,

Син кал, бу-чык!

6. Ыргада, мыргада

Мәче йөри елгада.

Эремчек, төн чык,

Син кал, бу чык.

7. Песи-песи поскан

Ике күзен кыскан,

Кысса, безне тота алмый,

Тотар иде - җитә алмый.

Пес-пес-пес.

8. Җыелганнар кошкайлар -

Безнең нәни дускайлар:

Песнәк, чәүкә, саескан,

Күгәрчен артка поскан.

Син-карга, син-чыпчык,

Тәрәзәдән очып чык!

9. Бер мәк, ун уймак,

Табада коймак,

Мичтә бәлеш, ал да ябыш.

Чүрәкәй үрдәк,

Чум да чык.

10. Мияу, мияу мышлаган,

Мич башында кышлаган.

Бүген тычкан тотмаган,

Тотар иде йоклаган.

11. Саескандай чайкалып,

Мин йөримен өй саклап.

Каздай булып, кыйгаклап,

Сиңа тиям, син әбәк!

12. Ары алачык, бире алачык,

Кыр капкасы шыр ачык.

Игер чык, бире чык,

Син дә торма, йөгереп чык.

13. Ыргадан-мыргадан

Мәче йөри колгадан.

Мәче түгел ата каз,

Ата казның башы таз.

Сыртыңа төшкәнче таш

Тизрәк моннан чыгып кач!

14. Бер, ике, өч, дүрт, биш,

Алты, җиде, сигез, тугыз, ун.

Байлар кия кызыл тун.

Кызыл тунның бәясе -

Йөз дә кырык сигез сум.

15. Саесканның койрыгы

Саный китсәң-унике,

Сыңар аяк, сыңар чык,

Син калып тор, ә син чык!

16. Елгада бар бер басма:

Син анда ялгыш басма.

Әгәр бассаң китереп,

Кырыйга чык сикереп.

17. Гөр-гөр гөлдер бу,

Гөрләр күгәрчендер бу.

Карыйк-карыйк каргалар,

Шыгырдаган арбалар.

Торыйк-торыйк торналар,

Тау башында юргалар.

Чут-чут сандугач,

Тәрәзәдә карлыгач.

Чырык-чырык куар чыпчык

Тәрәзәдән очып чык!

18. Уннан уймак,

Табада коймак,

Мичтә бәлеш,

Ал да ябыш.

Чүрәкәй үрдәк,

Чум да чык!

19. Берәм, берәм, берәмләп,

Әби йөри кеше әрләп

Кәҗәләрен кешәнләп

Бабай бара басуга,

Сулга карый ун агай,

Уңга карый ун агай;

Бар чыгып кит син, агай!

20. Кыш китте, яз килде,

Үрдәк белән каз килде

Тау башлары ачылды,

Ак ташлары чәчелде.

Сайрыйлар тургайлар,

Шалтырыйлар сабаннар.

Моңая сыерчык,

Җыр җырлый чыпчык,

Син тор, бу чык!

Предварительный просмотр:

Содержание

Звуки. Авазлар

Множественное число имен существительных. Исемнәрнең күплек саны

Считаем от 1 до 1000

Который час? Сәгать ничә?

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным

после основ на гласный

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным

после основ на согласный

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным типа китап, үрдәк.. 9Присоединение аффиксов принадлежности к существительным типа ай, җәй, өй... 10 Склонение существительных в татарском языке

Татар телендә исемнәрнең килеш белән төрләнеше

Склонение существительных в татарском языке.

Татар телеңдә исемнәрнең килеш белән төрләнеше

Склонение имен существительных в направительном, исходном,

местно-временном падежах

Порядок присоединения аффиксов в татарском языке

Степени сравнения прилагательных. Сыйфат дәрәҗәләре

Склонение личных местоимений по падежам.

Зат алмашлыкларының килеш белән төрләнеше

Склонение личных местоимений по падежам.

Зат алмашлыкларының килеш белән төрләнеше

Склонение личных местоимений по падежам.

Зат алмашлыкларының килеш белән төрләнеше

Повелительное наклонение. Боерык фигыль

Инфинитив ,

Настоящее время глагола изъявительного наклонения.

Хәзерге заман хикәя фигыль

Спряжение глагола настоящего времени по лицам и числам. Утвердительная форма

Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат-сан белән төрләнеше. Барлык формасы

Спряжение глагола настоящего времени по лицам и числам. Отрицательная форма

Хәзерге заман хикәя фигыльнең юклык формасында зат-сан белән төрләнеше

Прошедшее время глагола изъявительного наклонения.

Билгеле үткән заман хикәя фигыль

Спряжение глагола прошедшего очевидного времени.

Билгеле үткән заман хикәя фигыльнең зат-сан белән төрләнеше

Спряжение глагола прошедшего очевидного времени.

Билгеле үткән заман хикәя фигыльнең зат-сан белән төрләнеше

Прошедшее неочевидное время. Билгесез үткән заман

Будущее неопределенное время глагола.

Билгелесез киләчәк заман хикәя фигыль

Будущее определенное время глагола.

Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль

Условное наклонение. Шарт фигыль

Причастие. Сыйфат фигыль

Имя действия. Исем фигыль

Деепричастие. Хәл фигыль

Желательное наклонение. Теләк төрләнеше.....

Авазлар. (Звуки)

[а°] — оглубленный а [ы] — краткий ы [к] — увулярный к [э] — краткий э [г] — увулярный г

[о] — краткий о [\w] - губно-губной звук.

Например: вакыт [\wа°кыт], сәгать [сәгәт], колын [колон], кадер [кәдэр], кер [кэр], эзли [эзли]. В татарском языке 9 гласных звуков: из них 8 - парные по твердости и мягкости, один - мягкий звук - и: твердые [а] [у] [о] [ы]; мягкие [ә]

[ү] [ө] [э];

[ү], , [ө], [э]

В татарском языке 24 согласных звука, некоторые из которых парные, а некоторые - непарные по звонкости-глухости: звонкие: [б] [д] [з] [ж] [җ] [г] [г] [w] [м] [н] [л] [р] [й] [ң] глухие: [п] [т] [с] [ш] [ч] [к] [ң] [ф]

[Һ] [х] Среди этих согласных есть особые звуки, которых нет в русском языке: [җ], [ч], [г], [ң], [\у], [ң], [һ], [х].

Кроме того, только в заимствованных из русского языка словах встречаются согласные звуки: [в], [ц]

[щ]: вагон, цирк, щи.

Множественное число имен существительных Исемнәрнең күплек саны

В татарском языке множественное число имен существительных образуется посредством следующих окончаний:

-лар/ -ләр - нар/ -нәр

После гласных,

согласных звуков

После носовых

звуков

твердый вариант

мягкий вариант

твердый вариант

мягкий вариант

дус-лар — друзья авыл-лар — деревни аю-лар — медведи бала-лар — дети

күл-ләр — озера

өй-ләр — дома

кибет-ләр — магазины тәрәзә-ләр — окна

каен-нар — березы таң-нар — зори урам-нар — улицы

имән-нәр — дубы исем-нәр — имена җиң-нәр — рукава

1 — бер

2 — ике

3 — өч

4 — дүрт

5 — биш

6 —алты

7 —җиде

8 —сигез

9—тугыз

11 — унбер

12 — унике

13 — унөч

14 —ундүрт

15 — унбиш

16—уналты

17—унҗиде

18—унсигез

19—унтугыз

21—егерме бер

10 —ун

20—егерме

30 — утыз

40—кырык

50 — илле

60 —алтмыш

70 — җитмеш

80 — сиксән

90 — туксан

100 — йөз

1000 — мең

Который час? Сәгать ничә?

Сәгать 6. —6 часов. Сәгать 6 да. — В 6 часов. 6 сәгать 10 минут. — 6 часов 10 минут. 6 сәгать 10 минутта. -— В 6 часов 10 минут. Җиденче ярты. —Половина седьмого. Җиденче яртыда. —В половине седьмого

5 минуттан җиде тула. — Без пяти минут семь.

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным

после основ на гласный

		Единственное число		Множественное число
Лицо	Аффиксы	Примеры	Аффиксы	Примеры
1	-м	сумка-м — моя сумка бүлмә-м — моя комната	-быз/ -без	сумка-быз — наша сумка бүлмә-без — наша комната
2	-Ң	сумка-ң — твоя сумка бүлмә-ң — твоя комната	- гыз/ -гез	сумка-гыз — ваша сумка бүлмә-гез — ваша комната
3	-сы/ -се	аның сумка-сы — его (ее) сумка бүлмә-се — его (ее) комната	-сы / -се	сумка-сы — их сумка бүлмә-се — их комната

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным

после основ на согласный

Лицо		Единственное число		Множественное число
	Аффиксы	Примеры	Аффиксы	Примеры
1	-ым/ -ем	кул-ым — моя рука өстәл-ем — мой стол	-ыбыз/ -ебез	кул-ыбыз — наша рука остэл-ебез — наш стол
2	-ың/ -ең	кул-ьщ — твоя рука өстәл-ең — твой стол	-ыгыз/ -егез	кул-ыгыз — ваша рука өстәл-егез — ваш стол
3	-ы/-е	кул-ы — его (ее) рука өстәл-е — его (ее) стол	-ы (-лары) -е (-ләре)	кул-ы (-лары) — их рука (руки) өстәл-е (-лэре) — их стол(ы)

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным типа китап, үрдәк

При присоединении аффиксов принадлежности к словам типа китап, үрдәк — звуки [п, к] в конце
слова чередуются со звонкими парами: п — б, к — г.
Например: китап — китабы

күлмәк — күлмәге

		Единственное число		Множественное число
лицо	Аффиксы	Примеры	Аффиксы	Примеры
1	-ым/ -ем	кита(п)б-ым — моя книга күлмә(к)г-ем — мое платье	-ыбыз/ -ебез	кита(п)б-ыбыз — наша книга күлмә(к)г-ебез — наше платье
2	-ың/ -ең	кита(п)б-ың — твоя книга күлмә(к)г-ең — твое платье	-ыгыз/ -егез	кита(п)б-ыгыз — ваша книга күлмә(к)г-егез — ваше платье
3	-ы/-е	кита(п)б-ы — его (ее) книга күлмә(к)г-е — ее платье	-ы (-лары) -е (-ләре)	кита(п)б-ы (-лары) — их книга(и) күлмә(к)г-е(-ләре) — их платье(я)

Присоединение аффиксов принадлежности к существительным типа аи (месяц, луна), җәй, өй

При присоединении аффиксов принадлежности словам типа ай, җәй, өй — звуки [й+ы] или [й+э]
при письме передаются буквой е.
Например: ай-[ы]м (аем)

җәй-[э]м (җәем)

ттг

]

Единственное число

Множественное число

Лицо

Аффиксы

Примеры

Аффиксы

Примеры

2 3

-ым/ -ем -ың/ -ең -ы/-е

ай-ым - аем — мой месяц җәй-ем - җәем — мое лето өй-ем - өем — мой дом

ай-ың - аең — твой месяц җәй-ең - җәең — твое лето өй-ең - өең — твой дом

ай-ы - ае — его (ее) месяц җәй-е - җәе — его (ее) лето

-ыбыз/ -ебез

-ыгыз/ -егез

-ы/-е

ай-ыбыз - аебыз — наш месяц җәй-ебез - җәебез — наше лето өй-ебез - өебез — наш дом

ай-ыгыз - аегыз — ваш месяц җәй-егез - җәегез —ваше лето өй-егез - өегез — ваш дом

ай-ы - ае — их месяц(а) җәй-е - җәе — их лето өй-е - өе — их дом(а)

Склонение существительных в татарском языке Татар телендә исемнәрнең килеш белән төрләнеше

Название падежа	Вопросы	Аффиксы	Единственное число	Множественное число
Баш килеш Именительный падеж	кем? — кто? нәрсә? — что?	—	бакча — огород шәһәр — город	бакчалар — огороды шәһәрләр — города
Иялек килеше Притяжательный падеж	кемнең? — кого? нәрсәнең? — чего?	-НЫҢ / -нең	бакчаның — огорода шәһәрнең — города	бакчаларның — огородов шәһәрләрнең — городов
Юнәлеш килеше Направительный падеж	кемгә? — кому? нәрсәгә? — чему? кая? — куда?	-га / -гә -ка / -кә	бакчага — в огород шәһәргә — в город паркка — в парк кибеткә — в магазин	бакчаларга — в огороды шәһәрләргә — в города паркларга — в парки кибетләргә — в магазины

Название

падежа

Вопросы

Аффиксы

Единственное

число

Множственное

число

Төшем килеше

Винительный падеж

кемне? – кого?

нәрсәне? – что?

-ны / -не

бакчаны – огород

шәһәрне - город

бакчаларны – огороды

шәһәрләрне - города

Чыгыш килеше

Исходный падеж

кемнән? – от кого?

нәрсәдән? – от чего?

кайдан? – откуда?

-нан / - нән

- дан / - дән

- тан / - тән

урамнан – с улицы

киемнән- с одежды

бакчадан –с огорода

шәһәрдән- из города

парктан- из парка

кибеттән- из магазина

урамнардан – с улиц

киемәрдән – с одежд

бакчалардан – с огородов

шәһәрләрдән – из городов

парктан – из парков

кибетләрдән – из магазинов

Урын – вакыт килеше

Место-временной

падеж

кемдә? – у кого

нәрсәдә? – у чего?

кайда? – где?

да / - дә
та / - тә

урамда – на улице

шәһәрдә - в городе

паркта – в парке

урамнарда-на улицах

шәһәрдә- в городах

Склонение имен существительных в направительном, исходном,

местно-временном падежах

^\^ Падежи ^*\^^ Вопросы На каки&\^ звуки оканчиваете^"4^ основа слова ^\^	Н.п. Юнәлеш килеше куда?-кая?	И.п. Чыгыш килеше откуда? - кайдан?	М.-В. п. Урын-вакыт килеше где?-кайда?
После гласных звуков	-га / -гә Арча+га Минзәлә+гә	-дан / -дән Арча+дан Минзәлә+дән	-да / -дә Арча+да Минзәлә+дә
После звонких согласных и после [р], [л], [й], И	-га / -гә Чистай+га Идел+гэ	-дан / -дән Чистай+дан Идел+дән	-да / -дә Чистай+да Идел+дә
После носовых согласных н,м,ң	-га / -гә Сарман+га Мослим+гэ	-нан / -нән Сарман+нан Мөслим+нән	-да / -дә Сарман+да Мөслим+дә
После глухих согласных	-ка /-кә Мамадыш+ка Әлмәт+кә	-тан / -тән Мамадыш+тан Әлмәт+тән	-та / -тә Мамадыш+та Әлмәт+тә

Порядок присоединения аффиксов в татарском языке

Аффиксы присоединяются к основе существительных в следующем порядке:

сначала — аффиксы числа, далее — аффиксы принадлежности, после них — падежные аффиксы:

КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ

Название степени Дәрәҗә исеме	Образование Ясалышы	Прим еры Мисаллллар
Положительная Гади дәрәҗә		матур — красивый кызыл — красный яшел — зеленый
Сравнительная Чагыштыру дәрәҗәсе	-рак / -рәк	матур-рак — красивее кызыл-рак — краснее яшел-рәк — зеленее
Превосходная Артыклык дәрәҗәсе	частичное повторение основы + -п; -м усилительные частицы иң, үтә, бик	сап-сары — ярко желтый кып-кызыл — ярко красный зуп-зур — очень большой ямь-яшел — ярко зеленый үтә кызу — знойный (палящий) иң матур — самый красивый
Уменьшительная Кимлек дәрәҗәсе	-кылт/ -келт -гылт/ -гелт -сын / -сел "СУ	яшькелт — зеленоватый аксыл — беловатый зәңгәрсу — синеватый (голубоватый)

Склонение личных местоимений по падежам. Зат алмашлыкларьшың килеш белән төрләнеше

1 лицо

	Единственное число	Множественное число
Баш килеш Именительный падеж	мин — я	без — мы
Иялек килеше Притяжательный падеж	минем — мой (моя, мое, у меня)	безнең — наш (наша, наше, у нас)
Юнәлеш килеше Направительный падеж	миңа — мне	безгә — нам
Төшем килеше Винительный падеж	мине — меня	безне — нас
Чыгыш килеше Исходный падеж	миннән — от меня	бездән — от нас
Урын-вакыт килеше Местно-временной падеж	миндә — у меня	бездә — у нас

Склонение личных местоимений по падежам. Зат алмашлыкларының килеш белән төрләнеше

2 лицо

	Единственное число	Множественное число
Баш килеш Именительный падеж	син — ты	сез — вы
Иялек килеше Притяжательный падеж	синең — твой (твоя, твое, у тебя)	сезнең — ваш (ваша, ваше, у вас)
Юнәлеш килеше Направительный падеж	сиңа — тебе	сезгә — вам
Төшем килеше Винительный падеж	сине — тебя	сезне — вас
Чыгыш килеше Исходный падеж	синнән — от тебя	сездән — от вас
Урын-вакыт килеше Местно-временной падеж	синдә — у тебя	сездә — у вас

Склонение личных местоимений по падежам. Зат алмашлыкларының килеш белән төрләнеше

3 лицо

	Единственное число	Множественное число
Баш килеш Именительный падеж	ул — он	алар — они
Иялек килеше Притяжательный падеж	аның — его (ее, у него, у нее)	ал арның — их (у них)
Юнәлеш килеше Направительный падеж	аңа — ему (ей)	алар га — им
Төшем килеше Винительный падеж	аны — его (ее)	аларны — их
Чыгыш килеше Исходный падеж	аннан — от него (от нее)	алардан — от них
Урын-вакыт килеше Местно-временной падеж	анда — у него (у нее)	аларда — у них

Повелительное наклонение. Боерык фигыль


	Положительная форма.	Барлык формасы.
лицо	Единственное число	Множественное число
1. 2. 3.	(син) бар — (ты) иди (ул) бар-сын — (он, она) пусть идет	(сез) бар-ыгыз — (вы) идите (алар) бар-сын-нар — (они) пусть идут
	Отрицательная форма	. Юклык формасы
лицо	Единственное число	Множественное число
1. 2. 3.	(син) бар-ма — (ты) не иди (ул) бар-ма-сын — пусть (он) не идет	(сез) бар-ма-гыз — (вы) не идите (алар) бар-ма-сын-нар — (они) пусть не идут
		.

Инфинитив

Инфинитив отвечает на вопросы: что делать? что сделать? (нишләргә?)) что не делать? что не сделать? (нишләмәскә?) и образуется:

в положительной форме присоединением к основе на гласный аффиксов

-рга / -ргә

к основе на согласный аффиксов

-ырга/-ергә, -арга/ -әргә,

в отрицательной форме – аффиксов

-маска/ -мәскә:

укы — укы-рга, укы-маска; яз — яз-арга, яз-маска;

эшлә — эшлә-ргә, эшлә-мәскә; көт — көт-әргә, көт-мәскә;

кер — кер-ергә, кер-мәскә; бар — бар-ырга, бар-маска;

Инфинитив в речи часто употребляется со словами:

кирәк — надо; кирәкми — не надо;

ярый — ладно; ярамый — нельзя;

мөмкин — можно, мөмкин түгел — невозможно, нельзя.

Настоящее время глагола изъявительного наклонения.

Хәзерге заман хикәя фигыль

Настоящее время глагола образуется присоединением к основной форме глагола аффиксов:

-а/ -ә, -ый/ -и; ал-а, кил-ә

ук-ый, эшл-и.

Отрицательная форма глагола настоящего времени образуется присоединением к основной форме глагола аффиксов: -м-ыи/-м -и: ал-м-ый, кил-м-и, укы-м-ый,эшлэ-м-и.

Если основная форма глагола оканчивается на согласные звуки, на -у, -ю, и на -я, то прибавляется аффикс -а / -ә.

Основная

Настоян

?ее время

форма глагола

положительная форма

отрицателная форма

бар — иди кит — уходи ку — гони җый — собирай сой — люби

бар-а

КИТ-Ә

ку-а җы[й]-а (җыя) сө[й]-ә (сөя)

бар-м-ый кит-м-и ку-м-ый җый-м-ый сөй-м-и

Спряжение глагола настоящего времени по лицам и числам.

Утвердительная форма Хәзерге заман хикәя фигыльнең зат-сан белән төрләнеше

Барлык формасы

лицо

Единственное число

Множественное число

2. 3.

Мин ю-а-м, бар-а-м. — Я мою, иду. Син ю-а-сың, бар-а-сың. — Ты моешь, идешь. Ул ю-а, бар-а. — Он моет, идет.

Мин сиб-ә-м, бир-ә-м. — Я поливаю, даю. Син сиб-ә-сең, бир-ә-сең. — Ты поливаешь, даешь. Ул сиб-ә, бир-ә. — Он поливает, дает.

Без ю-а-быз, бар-а-быз. — Мы моем, идем. Сез ю-а-сыз, бар-а-сыз. — Вы моете, идете. Алар ю-а-лар, бар-а-лар. — Они моют, идут.

Без сиб-э-без, бир-э-без. — Мы поливаем, даем. Сез сиб-ә-сез, бир-ә-сез. — Вы поливаете, даете. Алар сиб-ә-ләр, бир-ә-ләр. — Они поливают, дают.

Спряжение глагола настоящего времени по лицам и числам.

Отрицательная форма Хәзерге заман хикәя фигыльнең юклык формасында зат-сан белән төрләнеше

лицо

Единственное число

Множественное число

2. 3.

Мин ю-м-ый-м. — Я не мою. Син ю-м-ый-сың. — Ты не моешь. Ул ю-м-ый. — Он не моет.

Без ю-м-ый-быз. — Мы не моем. Сез ю-м-ый-сыз. — Вы не моете. Алар ю-м-ый-лар. — Они не моют.

2. 3.

Мин сип-ми-м. — Я не поливаю. Син сип-ми-сең. — Ты не поливаешь. Ул сип-ми. — Он не поливает.

Без сип-ми-без. — Мы не поливаем. Сез сип-ми-сез. — Вы не поливаете. Алар сип-ми-ләр. — Они не поливают.

Прошедшее время глагола изъявительного наклонения. Билгеле үткән заман хикәя фигыль

Основа оканчивается на

Аффиксы

гласный или звонкий согласный звук яз кил де

глухой согласный звук: китте кайтты

-ды -де –

-те -ты

К основам глагола, оканчивающимся на гласные и з времени присоединяются аффиксы -ды/- де: тор-ды, К основам глагола, оканчивающимся на глухие присоединяются аффиксы -ты/-те: кайт-ты, кит-те.

вонкие согласные звуки, в прошедшем кил-де. ■ согласные, в прошедшем времени

Спряжение глагола прошедшего очевидного времени. Билгеле үткән заман хикәя фигыльнең зат-сан белән төрләнеше

Положительная форм

а. Барлык формасы.

Лицо

Единственное число

Множественное число

2. 3.

Мин булыш-ты-м. — Я помогал. Син булыш-ты-ң. — Ты помогал. Ул булыш-ты. — Он помогал.

Мин ю-ды-м. — Я мыл. Син ю-ды-ң. — Ты мыл. Ул ю-ды — Он мыл.

Мин сөрт-те-м. — Я вытирал. Син сөрт-те-ң. — Ты вытирал Ул сорт-те. — Он вытирал.

Без булыш-ты-к. — Мы помогали. Сез булыш-ты-гыз. — Вы помогали. Алар булыш-ты-лар. — Они помогали.

Без ю-ды-к. — Мы мыли. Сез ю-ды-гыз. — Вы мыли. Алар ю-ды-лар. — Они мыли.

Без сорт-те-к. — Мы вытирали. Сез сөрт-те-гез. — Вы вытирали. Алар сөрт-те-ләр. — Они вытирали.

Отрицательная фор

ма. Юклык формасы

Лицо

Единственное число

Множественное число

2. 3.

Мин булыш-ма-ды-м. — Я не помогал. Син булыш-ма-ды-ң. — Ты не помогал. Ул булыш-ма-ды. — Он не помогал.

Мин ю-ма-ды-м. — Я не мыл. Син ю-ма-ды-ң. — Ты не мыл. Ул ю-ма-ды. — Он не мыл.

Мин сөрт-мә-де-м. — Я не вытирал. Син сөрт-мә-де-ң. — Ты не вытирал. Ул сөрт-мә-де. — Он не вытирал.

Без булыш-ма-ды-к. — Мы не помогали. Сез булыш-ма-ды-гыз. — Вы не помогали. Алар булыш-ма-ды-лар. — Они не помогали.

Без ю-ма-ды-к. — Мы не мыли. Сез ю-ма-ды-гыз. — Вы не мыли. Алар ю-ма-ды-лар. — Они не мыли.

Без сөрт-мә-де-к. — Мы не вытирали. Сез сөрт-мә-де-гез. — Вы не вытирали. Алар сөрт-мә-де-ләр. — Они не вытирали.

Прошедшее неочевидное время. Билгесез үткән заман

Прошедшее неочевидное время употребляется тогда, когда речь идет о событиях, которые говорящий сам не видел или плохо помнит. Оно образуется присоединением к основе глагола аффиксов:

1) -гаи/ - гэн, если основа глагола оканчивается на гласный и звонкий согласный:
уйла-ган - думал (оказывается)

күр-гән - видел (оказывается)

2) -кан/ -кәй, если основа глагола оканчивается на глухой согласный:
кайт-кан - вернулся (оказывается)

кит-кэн - ушел (оказывается)

лицо	Единственное число	Множественное число
1.	-мын / -мен яз-ган-мын — я писал кил-гэн-мен — я пришел	-быз / -без яз-ган-быз — мы писали кил-гэн-без — мы приходили
2.	-сың / -сең яз-ган-сың — ты писал кил-гән-сең — ты пришел	-сыз / -сез яз-ган-сыз — вы писали кил-гән-сез — вы приходили
3.	яз-ган — он писал	-нар / -нэр яз-ган-нар — они писали кил-гән-нәр — они приходили

Будущее определенное время глагола. Билгеле киләчәк заман хикәя фигыль

Будущее определенное время глагола образуется посредством присоединения к основе аффиксов:

1) -ачак / -эчәк, если основа оканчивается на согласный (тартык аваз):
яз-ачак - напишет, будет писать;

кит-әчәк - уйдет, будет уходить;

2) -ячак/ -ячэк, если основа оканчивается на гласный (сузык аваз):
укы-ячак - прочитает, будет читать;

эшләячәк - сделает, будет делать.

лицо	Единственное число	Множественное число
1.	-мын / -мен яз-ачак-мын — я напишу, буду писать кил-әчәк-мен — я приду, буду приходить	-быз / -без яз-ачак-быз — мы напишем, будем писать кил-әчәк-без — мы придем, будем приходить
2.	-сың / -сең яз-ачак-сың — ты напишешь, будешь писать кил-әчәк-сең — ты придешь, будешь приходить	-сыз / -сез яз-ачак-сыз — вы напишете, будете писать кил-әчәк-сез — вы придете, будете приходить
3.	-чак/ -чәк яз-ачак ■— он напишет, будет писать кил-әчәк — он придет, будет приходить	-лар / -ләр яз-ачак-лар — они напишут, будут писать кил-әчәк-ләр — они придут, будут приходить

Будущее неопределенное время глагола. Билгесез киләчәк заман хикәя фигыль

Будущее неопределенное время глагола образуется присоединением аффиксов:

р - к основам, оканчивающимся на гласный: эзлэ-р — поищет; кара-р — посмотрит
-ар/-эр, -ыр/-ер - к основам, оканчивающимся на согласный:

яз-ар — напишет кил-ер — придет

бар-ыр — придет түз-әр — потерпит

лицо	Единственное число	Множественное число
1.	-мын / -мен яз-ар-мын — я напишу, буду писать кил-ер-мен — я приду, буду приходить	-быз / -без яз-ар-быз — мы напишем, будем писать кил-ер-без — мы придем, будем приходить
2.	-сың / -сең яз-ар-сың — ты напишешь, будешь писать кил-ер-сең — ты придешь, будешь приходить	-сыз / -сез яз-ар-сыз — вы напишете, будете писать кил-ер-сез — вы придете, будете приходить
3.	-чак/ -чәк яз-ар — он напишет, будет писать кил-ер — он придет, будет приходить	-лар / -ләр яз-ар-лар — они напишут, будут писать кил-ер-лэр — они придут, будут приходить

Условное наклонение. Шарт фигыль

Условное наклонение выражает действие, являющееся условием для осуществления другого действия и образуется от основы глагола при помощи аффикса -са/-сэ. Например: бирсә (если отдаст); бирмәсә (если не отдаст)

Берле	к сан	Күпле	к сан
барлык формасы	юклык формасы	барлык формасы	юклык формасы
Мин килсәм барсам	килмәсәм бармасам	Без килсәк барсак	килмәсәк бармасак
Син килсәң барсаң	килмәсәң бармасаң	Сез килсәгез барсагыз	килмәсәгез бармасагыз
Ул килсә барса	килмәсә бармаса	Алар килсәләр барсалар	килмәсәләр бармасалар

Причастие. Сыйфат фигыль

Причастие (сыйфат фигыль) совмещает в себе одновременно признаки глагола и признаки имени прилагательного. Оно представляет собой глагольно-именную форму. В татарском языке причастие имеет формы трех времен: настоящего, прошедшего, будущего.

Хәзерге заман сыйфат фигыль

Үткән заман сыйфат фигыль

Киләчәк заман сыйфат фигыль

а) -учы,-үче сөйләү-че кеше (рассказывающий человек) җырла-учы кыз (поющая девочка)

б) -а/ә+торган -ый/и+торган бии торган малай (танцующий мальчик)

-ган, -гән, -кан, -кән җырлан-ган җыр (спетая песня) сөйлә-гән сүз (сказанное слово)

ярат-кан эш (любимая работа) кит-кән кеше (ушедший человек)

а) -ачак, -эчәк, -ячак, -ячәк бар-ачак юл (предстоящая дорога) кил-әчәк кеше (человек, который должен прийти)

б) -ыр, -ер, -ар, -эр, -р бар-ыр юл

в) -асы, -эсе -ыйсы, -исе бар-асы юл

Имя действия. Исем фигыль

Имя действия — это форма глагола, которая одновременно обладает признаками глагола и имени существительного. Как глагол, имя действия обозначает процесс, может иметь отрицательную форму. Как имя существительное, оно обозначает это действие отдельно от действующего лица. Имя действия как существительное изменяется по числам, падежам и может принимать аффиксы принадлежности.

Б.к. И.к. Ю.к. Т.к. Ч.к.

У .В.К.

авырт(-ма)-у авырт(-ма)-у-ның\җавырт(-ма)-у-га авырт(-ма)-у-ны авырт(-ма)-у-дан авырт(-ма)-у-да

йөр(-мәү) йөр(-мә)-ү-нең йөр(-мә)-ү-гә йөр(-мә)-ү-не йөр(-мә)-ү-дән йөр(-мә)-ү-дә

Деепричастие. Хәл фигыль

Деепричастие (хәл фигыль) совмещает в себе признаки глагола и наречия и обозначает добавочное действие, поясняющее как, когда, почему, с какой целью совершается основное действие.

Деепричастие образуется при помощи следующих аффиксов:

-ып -еп -п

-гач/-гәч -кач/-кәч

-ганчы/-гәнче -канчы/-кәнче

-а/-ә

-ЫЙ/-И

ал-ып (взяв) кил-еп (придя) анла-п (понимая)

ал-гач (взяв, как только взял) күр-гәч (увидев, как только увидел) кайт-кач (вернувшись, как только вернусь) әйт-кәч (сказав, как только сказал)

кайт-канчы (пока не вернусь) кит-кәнче (пока не уйдет) кил-гәнче (пока не придет) ал-ганчы (пока не взял)

ала-ала (беря, беря-беря) сикерә-сикерә — (прыгая, прыгая-прыгая) уйлый-уйлый (думая, думая-думая)

СӨЙЛИ-СӨЙЛИ

(говоря, говоря-говоря)

Желательное наклонение. Теләк төрләнеше

Желательное наклонение в татарском языке не имеет единой унифицированной формы. Для выражения различных оттенков желания, намерения употребляется множество форм. Наиболее широко употребительной формой можно считать следующую конструкцию:

Положительные формы Единственное число

(минем) барасым килә -— я хочу ехать (идти) (синең) барасың килә — ты хочешь ехать (идти)

(аның) барасы килә — он хочет ехать (идти)

(минем) күрәсем килә — я хочу увидеть (видеть)

(синең) күрәсең килә — ты хочешь увидеть (видеть)

(аның) күрәсе килә — он хочет увидеть (видеть)

Множественное число

(безнең) барасыбыз килә — мы хотим ехать (идти)

(сезнең) барасъпыз килә — вы хотите ехать (идти)

(аларның) барасы килә — они хотят ехать (идти)

(безнең) күрәсебез килә — мы хотим увидеть (видеть)

(сезнең) күрәсегез килә — вы хотите увидеть (видеть)

(аларның) күрәсе(ләре) килә — они хотят увидеть (видеть)

Отрицательные формы Единственное число

(минем) барасым килми — я не хочу ехать (идти)

(синең) барасың килми — ты не хочешь ехать (идти)

(аның) барасы килми — он не хочет ехать (идти)

Множественное число

(безнең) барасыбыз килми—мы не хотим ехать (идти)

(сезнең) барасыгыз килми — вы не хотите ехать (идти)

(аларның) барасы(лары) килми—они не хотят ехать (идти)

Порядок присоединения аффиксов в татарском языке

Аффиксы присоединяются к основе существительных в следующем порядке: сначала — аффиксы числа, далее — аффиксы принадлежности, после них — падежные аффиксы:

Основа + аффикс + аффикс + аффикс множественного принадлежности падежа числа

КҮЗ -ЛӘР -ЕМ -НЕҢ

Предварительный просмотр:

Сүз төркемнәре (части речи)

Мөстәкыйль ( самостоятельные)	Исем (имя существительное)	Кем? Нәрсә?	Авыл, песи.
	Сыйфат (прилагательное)	Нинди? Кайсы? Кайчангы?	Баллы, язгы, куркыныч.
	Сан ( числительное)	Ничә? Күпме? Никадәр? Ничәнче? Ничәшәр? Ничәләп? Ничәү?	Өчәү, икешәр, унынчы, бишләп, тугыз.
	Алмашлык ( местоимение)		Мин, бу, кем, һәркем, әллә кем, беркайчан.
	Рәвеш ( наречие)	Ничек? Кая? Кайда? Кайдан? Күпме? Никадәр? Кайчан?	Элек, татарча, көмештәй, аз, кичен, түбәндә, шунлыктан, юри.
	Хикәя фигыль (изъявительное наклонение глагола)	Нишли? Нишләде? Нишләгән? Нишләр? Нишләячәк?	Укый, караган, язды, барачак, сөйләр.
	Боерык фигыль (повелительное наклонение глагола)	Нишлә?	Эшлә, кер.
	Теләк фигыль ( желательное наклонение глагола)	Нишлим? Нишлик?	Танышыйм, төзим.
	Шарт фигыль ( условное наклонение глагола)	Нишләсә?	Югалтса, сөйсә.
	Сыйфат фигыль ( причастие)	Нишли торган? Нишләгән? Нишләячәк? Нишлисе? Нишләр? + существительное	Коелган алма, туасы бала, язылачак хикәя.
	Хәл фигыль ( деепричастие)	Нишләп? Нишли-нишли? Нишләгәч? Нишләгәнче?	Уйнап, сөйли-сөйли, укыгач, язганчы.
	Инфинитив	Нишләргә?	Укырга, көләргә.
Ярдәмче	Теркәгеч ( союз)		Һәм, ләкин, яки, чөнки, әгәр, шуңа күрә, ...
	Бәйлек (послелог)		Белән, аша, кебек,аркылы, саен, таба, ...
	Бәйлек сүзләр ( послеложные слова)		Ас, өс, ян, як, эч, тыш, чит, урта, ара, тирә, ...
Модаль	Кисәкчә ( частица)		Ап-, иң, дөм, гына, мыни, мы, бит, һич, -дыр
	Хәбәрлек сүз (вспомогательные слова)		Кирәк, тиеш, мөмкин, ярый, бар, юк.
	Кереш сүз (вводное слово)		Әйе, әлбәттә, мөгаен, хәер, зинһар, ниһаять, дөрес, һичшиксез, димәк, ди, гүя, югыйсә.
	Ымлык ( междометие)		Ух, ах, ай-һай, ...
	Аваз ияртемнәре ( звукоподраж. слова)		Мияу-мияу, чыж-чыж, ...

Сыйфат дәрәҗәләре (степени сравнения прилагательных)

Дәрәҗә исеме

Название степени

Ясалышы

Образование

Мисаллар

Примеры

Гади дәрәҗә

Положительная

Матур

Кызыл

Яшел

Чагыштыру дәрәҗәсе

Сравнительная

-рак/-рәк

Матур-рак

Кызыл-рак

Яшел-рәк

Артыклык дәрәҗәсе

Превосходная

Частичное повторение

основы + -п; -м

усилительные частицы

иң, үтә, бик

(самый, очень, сильно)

Сап-сары

Кып-кызыл

Зуп-зур

Ямь-яшел

Иң матур

Кимлек дәрәҗәсе

Уменьшительная

-кылт/-келт

-гылт/-гелт

-сыл/-сел

-су

Яшькелт

Аксыл

Зәңгәрсу

Алмашлык төркемчәләре

(Разряды местоимений)

Разряды	Примеры
Зат (личные)	Мин, син, ул, без, сез, алар.
Күрсәтү (указательные)	Бу, шул, шушы,теге, әнә, менә,шундый, тегенди, мондый.
Билгеләү (определенные)	Үз, һәр, һәркем, һәрбер, бар, барча, барлык, бөтен, һәммә.
Сорау (вопросительные)	Кем, ни, нәрсә, кайсы, ничә, ничек, кая, кайда, кайчан.
Юклык (отрицательные)	Һичкем, һичнәрсә, һичнинди, һичничек, беркем дә, бернәрсә дә, берничек.
Билгесезлек (неопределенные)	Әллә кем, әллә нәрсә, әллә нинди, әллә ничек,әллә кайчан, кемдер, ниндидер.
Тартым (притяжательные)	Минеке, синеке, аныкы, безнеке, сезнеке, аларныкы, тегенеке, шуныкы, шуларныкы.

Сан төркемчәләре

(Разряды числительных)

Разряды	Примеры
Төп (основной)	Бер, унбер, унтугыз, егерме, йөз, мең, миллион, миллиард, ярты, өчтән бер, уннан ике.
Тәртип (порядковый)	Беренче, алтынчы, егерменче, меңенче, унтугызынчы.
Бүлем (разделительный)	Берәр, икешәр, алтышар, өчәр-өчәр.
Чама (приблизительный)	Бер-ике, унбишләп, утызлап, йөзләгән, меңләп.
Җыю (собирательный)	Унау, өчәү, бишәү, икәү.

Предварительный просмотр:

Мин һәм минем гаиләм.

Минем исемем - ............ . Фамилиям - .............. . Миңа унбиш яшь.

Мин Татарстан Республикасы Алабуга шәһәрендә яшим. Сигезенче сыйныфта укыйм. Безнең гаиләбездә .....(ике, өч, дүрт) кеше бар. Бу - әтием, әнием, апам, абыем, энем, сеңлем һәм мин. Әниемнең исеме - ........ Аңа кырык биш яшь. Ул – (кассир, укытучы,табиб, хисапчы, хореограф, сатучы, вакытлыча эшләми).

Әтиемнең исеме - .......... Аңа 42 яшь. Ул (шофер, йөк ташучы, каравылчы, эретеп ябыштыручы, электрик.) Абыемның исеме - .... Аңа 25 яшь. Ул Алабугада эшли. Апамның исеме - .... Аңа 20 яшь. Ул Алабугада техникумында укый. Энем - .......... Ул Алабуга 1 нчеурта мәктәбенең 5 нче сыйныфында укый.

Сеңлемнең исеме- ......... . Аңа 5 яшь. Ул балалар бакчасына йөри.

Мин ..... ( спорт, тарих, әдәбият, география, музыка, дизайн, математика, бию) белән кызыксынам.

Мин рус телендә яхшы сөйләшәм, татар телен өйрәнәм. Безнең гаиләбез дус һәм тату яши. Мин үземнең гаиләне яратам.

______________________________________________________________________________

Яраткан ел фасылым

Дүрт ел фасылы бар: кыш, яз, җәй, көз.

Һәр ел фасылы үзенчә матур. Кышын Яңа ел бәйрәме, Раштуа була. Яз көне агачлар яфрак яра, кошлар җылы яктан кайталар. Җәй көне без елгада су коенабыз, урманда җиләк , гөмбә җыябыз. Көз көне бакчаларда алма, слива, бәрәңге, кәбестә, кишер өлгерә.

Ә миңа күбрәк кыш айлары ошый.

Кышын көннәр салкын була. Урамнарны кар күмә. Елгаларны боз каплый. Кышын балалар чанада, чаңгыда, тимераякта шуалар.Алар кар бабай ясыйлар, хоккей уйныйлар. Кыш көне укучыларның һәм студентларның каникуллары була. Алар күңелле ял итәләр. Кышкы каникулда без мәктәптә Яңа ел бәйрәме үткәрәбез. Анда Кыш бабай һәм Кар кызы килә. Бәйрәм күңелле үтә. Без анда җырлыйбыз, биибез, ял итәбез.

____________________________________________________________________________

Татарстан Республикасы.

Безнең республикабыз – Татарстан. Ул - минем туган ягым. Татарстан – зур һәм бай дәүләт. Аның табигате дә төрле – зур урманнар, киң болыннар, елга-күлләр күп. Татарстан территориясендә 4 зур елга ага. Болар – Идел, Кама (Чулман), Агыйдел һәм Нократ (Вятка). Татарстанның кара алтыны – нефть. Нефть шәһәрләре - Әлмәт, Баулы. Безнең республикабызда КамАЗлар, вертолетлар, самолетлар, шиналар,радиоприборлар, Чистай сәгатьләре, сабын-порошок, медицина җиһазлары җитештерелә. Бездә шикәр заводлары да бар.

Татарстанның беренче президенты – Шәймиев Минтимер Шәрипович. Ә хәзер Республикабызның җитәкчесе – Миңнеханов Рөстәм Нургалиевич.

Татарстан Республикасының башкаласы – Казан шәһәре. Республикада 4 миллионга якын кеше яши. Татарстан – күпмилләтле республика. Анда татарлар, руслар, чувашлар, марилар, удмуртлар яшиләр. Татарстанда бик тырыш һәм эшчән халык яши.

_______________________________________________________________________________________

Минем дустым.

1. Минем дусларым күп.

2. Ә иң якын дустым берәү генә.

3. Аның исеме – Маша. Фамилиясе – Иванова.

4. Маша – минем классташым, яшьтәшем.

5. Без Маша белән 8 нче сыйныфта укыйбыз.

6. Машага да, миңа да 14 яшь. Аның туган көне 15 нче февральдә.

7. Без Татарстан Республикасы Алабуга районы Алабуга шәһәрендә яшибез.

8. Маша минем ышанычлы дустым, чөнки ул сер саклый белә.

9. Маша –эшчән кыз. Өйдә ул әти-әнисенә булыша: яшелчәләргә су сибә, чүп утый, өй җыештыра, пироглар пешерә.

10. Маша мәктәптә бик яхшы укый.

11. Маша китаплар (газета – журналлар) укырга (рәсем ясарга, чигәргә, бәйләргә, компьтерда уйнарга, гөлләр үстерергә, музыка тыңларга, биергә, җырларга, балык тотарга, шахмат уйнарга, волейбол уйнарга, хоккей уйнарга, футбол уйнарга, фотога төшерергә, пироглар пешерергә, турникта атынырга) ярата.

12. Җәй көне без аның белән су коенабыз, урманга гөмбәгә, җиләккә йөрибез.

13. Кыш көне тимераякта һәм чаңгыда шуабыз.

14. Маша киләчәктә (юрист укытучы, тегүче, төзүче, тракторчы, сатучы, пешекче, табиб, эретеп ябыштыручы, шофер, архитектор, дизайнер, артист, хисапчы, икътисадчы, эшмәкәр, китапханәче) булырга тели, шуңа күрә тарих һәм рус телен (физиканы, химияне, биологияне) тырышып өйрәнә.

15. Машаның характеры да яхшы. Ул гадел, кызыксынучан, эшчән, ярдәмчел, түземле, максатчан, намуслы, таләпчән кыз. Аның бу сыйфатлары миңа ошый.

16. Машаның яраткан ризыгы – бәлеш. (өчпочмак, кыстыбый, токмачлы аш, манты, пилмән, чәк-чәк, белен, гөбәдия)

17. Маша – озын буйлы , зәңгәр күзле, кыска чәчле кыз.

18. Сезнең дә минеке кебек якын дустыгыз булсын.

____________________________________________________________________________

Казан шәһәре.

Казан – Татарстанның башкаласы. Казан – борынгы һәм зур шәһәр. Казанда тарихи урыннар бик күп. Казан Кремле – ЮНЕСКО һәйкәле. Аның территориясендә Сөембикә манарасы, Благовещение соборы, Кол Шәриф мәчете, Президент сарае урнашкан.

Казан Университеты иң зур һәм борынгы университет. Ул 1804нче елда ачылган. Анда бик күп студентлар укый. Казанда 20 югары уку йорты бар. Шуңа күрә Казан – яшьләр шәһәре дә.

Казан шәһәрендә музейлар бик күп – Тукай музее, М.Җәлил музее, Толстой, Камал, Боратынский музейлары, Милли музей, Сынлы сәнгать музее.

Казан урамнарында бик күп атаклы кешеләргә һәйкәлләр куелган – Шаляпин, Җәлил, Пушкин, Тукай, Ленин, Салих Сәйдәшев һәм башкалар.

Казан – спорт башкаласы. 2013нче елда Казанда Универсиада булды.

Казан матур һәм бай шәһәр. Бик күп туристлар Казанга киләләр.

2005нче елда Казан шәһәренә 1000 яшь тулды.

________________________________________________________________________________________

Җәйге ял.
Уку елы тәмамлангач, укучыларның җәйге ялы башлана. Җәй—елның иң җылы, иң матур вакыты, шуңа күрә каникулларыбыз күңелле үтә.
Гадәттә, июнь аенда мин авылга кунакка кайтам. Анда әбием һәм бабам яши. Мин аларга булышам: су китерәм, бакчадагы яшелчәләргә су сибәм, чүп утыйм. Авылда минем дусларым күп. Без алар белән күлдә су коенабыз, көймәдә йөрибез, балык тотабыз. Кич- ләрен урамда төрле уеннар уйныйбыз. Еш кына урманга барабыз һәм анда җиләк-җимеш, гөмбә җыябыз. Мин авылда булганда, анда Сабантуй бәйрәме үтә. Мин бигрәк тә ат чабышын, милли көрәш, кул көрәше, багана башына менү, чүлмәк ватуны карарга яратам. Үзем дә төрле уеннарда, спорт ярышларында катнашам.
Авылдан кайткач, мин әтием һәм әнием белән ял итәргә барам. Анда су керәм, кояшта кызынам, яңа дусларым белән аралашам, күңелле ял итәм.
Июль аенда мәктәптә җәйге практика була. Без мәктәпне яңа уку елына әзерлибез: сыйныф бүлмәләрен җыештырабыз, тәрәзәләрне юабыз, парталарны буйыйбыз, мәктәп бакчасында эшлибез. Практика 10 көн дәвам итә.

Сәламәтлек—зур байлык

Сәламәт булу өчен, һәркем тырышырга тиеш. Сәламәт булырга теләсәң, иң беренче чиратта, яхшы тукланырга кирәк. Ашый торган ризыкта витаминнар булуы бик мөһим. Шуңа күрә кешеләр ит тә, сөт ашамлыклары да, яшелчәләр дә, җиләк-җимеш тә ашарга тиеш. Ләкин һәр ризыкны норма белән генә ашау яхшы.
Көндәлек гигиена таләпләрен үтәү дә бик әһәмиятле: иртән физик күнегүләр ясарга, ашаганнан соң тешләрне чистартырга, өс һәм аяк киемнәренең чисталыгын сакларга, бүлмәне даими чиста тотарга һәм җилләтергә, атнага 2—3 тапкыр физкультура һәм спорт белән шөгыльләнергә, саф һавада күбрәк булырга кирәк. Үзеңне чыныктыру да мөһим эш булып санала.Салкын су белән коенсаң, организмга бик файдалы.
Кышын да, җәен дә көн саен саф һавада йөрү яки йөгерү кеше организмына файда китерә. Җәен су коенырга, йөзәргә, көймәдә йөрергә, урманга барырга, футбол яки бадминтон уйнарга мөмкин. Ә кышын тимераякта, чаңгыда, чанада шуу, хоккей уйнау бик файдалы.
Шуны да истә тотыгыз: сәламәтлегегезне сакларга теләсәгез, тәмәке тартмаска, аракы эчмәскә, начар кешеләр белән аралашмаска, стрессларга бирешмәскә кирәк.
Сәламәтлек— зур байлык ул. Сәламәт тәндә — сәламәт акыл, диләр.

_____________________________________________________________________________
Мәктәптә.

Мин Алабуга шəҺəренең 1 нче номерлы мəктəбендə укыйм. Безнең мəктəп зур, чиста Һəм матур. Мəктəбебез дүрт катлы. Тышкы яктан ал төскə буялган.

Беренче катта: директор, сəркатип бүлмəлəре бар. Татар теле, хезмəт, җыр кабинетлары урнашкан. Ашханə, музей эшли.

Икенче ката: актлар залы, спорт залы, табиб бүлмəсе бар. Химия, биология, чит теллəр кабинетлары урнашкан.

Өченче катта: укытучылар бүлмəсе, татар теле инглиз теле, математика, информатика, физика кабинетлары урнашкан. Башлангыч сыйныф укучылары кабинетлары да бар

Дүртенче катта: рус теле кабинетлары, рəсем сəнгате, тарих, татар теле кабинетлары, ки-тапханə урнашкан. Мәктәбебездә хореография залы эшли. Логопед бүлмәсе дә дүртенче катка урнашкан. Мəктəпнең директоры Оленева Р.Д.. Мин үземнең мəктəпне яратам.

_________________________________________________________________________________________

Көндәлек режим

Иртән торгач, мин юынам. Юынгач, иртәнге ашны ашыйм. Ашагач, мин әнигә рәхмәт әйтәм һәм мәктәпкә китәм. Дәресләр беткәч, мин өйгә кайтам. Кайткач, мин кулларымны юам, көндезге ашны ашыйм. Ашагач, мин бераз ял итәм, музыка тыңлыйм, журналлар карыйм. Ял иткәч, мин урамга чыгам. Анда саф һавада йөрим, дусларым белән уйныйм. Уйнагач, мин өйгә керәм, юынам һәм кичке ашны ашыйм. Аннары мин дәресләремне әзерлим. Өй эшен эшләгәч, мин әнием белән сөйләшәм, әтием белән шахмат уйныйм. Сәгать тугыз тулгач, мин йокларга ятам.

Яшәү режимын — хезмәтне һәм ялны дөрес оештырырга кирәк. Сәламәтлек өчен бу бик әһәмиятле.

Көндәлек режимны төгәл үтәү — сәламәтлекнең нигезе.

____________________________________________________________________________________________

Беренче сентябрь — Белем көне

Беренче сентябрьдә укулар башлана. Бу көн — Белем бәйрәме. Бу көнне мәктәпләрдә, гимназияләрдә, лицейларда, колледжларда, техникумнарда, институтларда, университетларда беренче дәресләр, беренче лекцияләр башлана.

Мәктәпкә беренче мәртәбә баручылар өчен бу көн бигрәк тә истәлекле. Балалар матур киенеп, чәчәкләр тотып киләләр. Мәктәп тә матур, чиста. Балаларны укытучылар, сыйныф җитәкчеләре каршы ала.

Бу көн — ата-аналар өчен дә бәйрәм. Алар, бигрәк тә әниләр, балаларын матур киендереп, мәктәпкә озаталар, тәмле ашлар пешерәләр.

Без белем иленә сәяхәткә чыктыгыз. Күп нәрсә беләчәкбез, яңалыклар белән танышачакбыз. Яңа әсәрләр укырбыз, язучылар, шагыйрьләр белән очрашырбыз. Тарихи вакыйгаларны аңлаячакбыз, математика, алгебра, геометрия кебек катлаулы фәннәр өйрәнәчәкбез; табигать серләренә төшенәчәкбез.

Белем бәйрәме котлы булсын!

Уңышлар юлдаш булсын!

_________________________________________________________________________________________

Базарда

Радик әти-әнисе белән базарга килде. Менә бу рәттә яшелчә бик күп. Кәбестә, кишер, чөгендер, кыяр, помидор, суган, сарымсак, баклажан саталар.

Җиләк-җимеш тә күп. Кәрзин-кәрзин алма, әфлисун, лимон, чия, карлыган, җир җиләге, кара җиләк, слива, кура җиләге...

Әнисе салат өчен яшелчә, кайнатма өчен кура җиләге, карлыган сатып алды. Бу базарда бәяләр очсызрак икән.

Ит рәтендә сыер, сарык, дуңгыз итләре, тавык саталар. Әнисе бер тавык алды. Кич белән тәмле токмач булачак! Радик токмачны бик ярата.

Радикның әбисе өрек белән чәй эчәргә ярата. Шунда ук йөзем, күрәгә, әстерхан чикләвеге, как, кара җимеш, хөрмә, кипкән алма, груша, инҗир дә бар икән. Ләкин һәммәсе бик кыйбат!..

Базарда чәчәкләр дә күп икән. Шундый матурлар!

Өстәлләрдә төрле-төрле гөмбәләр: ак гөмбә, гөреҗдә, каен гөмбәсе, әтәч гөмбәсе, майлы гөмбә...

Әнә бер әби көнбагыш сата. Стаканы 3 сум. Әнисе Радикка бер стакан көнбагыш алды.

__________________________________________________________________________________________

Табигать һәм кеше

Кеше тормышы табигать белән тыгыз бәйләнгән. Табигать безгә азык, кием, торыр урын бирә. Җирдән без файдалы казылмалар алабыз, кырларда иген үстерәбез. Урман безгә агач, тиреләр, җиләкләр, гөмбәләр бирә. Димәк, кеше тормыш өчен кирәкле бар нәрсәне табигатьтән ала. Шуңа күрә табигатьне сакларга кирәк. Табигатьне саклау — һәр кешенең изге бурычы.

Табигать безнең тормышыбызны бизи. Күпме шатлык китерә ул безгә! Кошлар сайрый, чишмә ага, урман шаулый... Киң басуларда игеннәр үсә, елгалар ага, зәңгәр күлләр ялтырап ята.

Әмма табигать байлыклары чиксез түгел. Кеше ул байлыкның кадерен белергә, аннан акыллы файдалана белергә тиеш.

Табигатьне саклау турында дәүләт законы бар. Туган җирнең табигатен саклау, табигый байлыклардан дөрес файдалану һәр кеше өчен мәҗбүри.

____________________________________________________________________________

Һөнәрләр.

Безнең сыйныфта 23 укучы укый. Без бүген «Нинди һөнәр сайларга?» дигән кичә үткәрдек. Кичәгә әтиләр һәм әниләр килде. Алар үзләренең һөнәрләре турында сөйләделәр.

Ленаның әтисе — инженер, ул оптика заводында эшли. Әнисе — укытучы. Ул инглиз теле укыта.

Сашаның әнисе компьютерда эшли. Әтисе — поездда машинист.

Маринаның әнисе — хат ташучы. Әтисе — трамвай йөртүче. Ул 5 нче трамвайларны йөртә.

Коляның әтисе заводта тимерче булып эшли. Аның хезмәте бик авыр. Әнисе — хастаханәдә шәфкать туташы.

Валяның әнисе ашханәдә официант булып эшли. Валяның әтисе елга портында эшли. Ул — капитан.

Костяның әнисе балалар бакчасында тәрбияче булып эшли. Әтисе — спортчы.

Раяның әнисе генә бар. Ул институтта эшли, химия укытучысы.

Васяның әнисе килгән. Ул кибеттә сатучы булып эшли. Әтисе өйдә юк икән: Хабаровскига киткән, ул — очучы.

Катяның әтисе — профессор. Ул университетта биология укыта.

Безгә әтиләр, әниләр үз һөнәрләре турында сөйләделәр. Һөнәрие дөрес сайлау бик җаваплы, бик әһәмиятле икән. Һөнәр сайлаганда, һәр кеше үз мөмкинлекләрен яхшы белергә тиеш.

____________________________________________________________________________

Чисталык

Минем ике кулым бар. Ике кулда бишәр бармак. Бармакларда тырнаклар.

Бу — баш. Бусы — чәч. Иртә белән дә, кич белән дә мин чәчемне тарыйм.

Минем ике күзем бар. Күз өстеңдә каш бар. Ул күзне тузан керүдән саклый.

Ә болары — колакларым. Монысы — муен. Болары — аяклар. Аякларда да бармаклар бар.

Авызда тешләр бар. Иртән һәм кичен мин аларны чистартам.Ә монысы — тел.

Мин иртән дә, кичен дә салкын су белән юынам. Сөлге белән сөртенәм. Һәм атнада мунчага барам. Киемнәремне дә чиста тотарга тырышам. Минем сәламәт буласым килә.

____________________________________________________________________________

Кибеттә .

Һәр кеше кибеттә чиратка басарга тиеш. Авырулар, инвалидлар, балалы кешеләр чиратсыз алырга хокуклы.

Сатучы сатып алучылар белән сөйләшә яисә акча исәпли икән, аны борчымаска, сорау бирмәскә кирәк. Әз генә көтегез. Сатучыга карата ихтирамлы булыгыз. Истә тотыгыз: кеше күп җирдә канәгатьсезлек, тыйнаксызлык күрсәтмәгез, күңелсезлек башкаларга да тәэсир итә.

Азык-төлек кибетендә дә, кием кибетендә дә товарлар белән сак булыгыз, әйберләрне кул белән тотмагыз.

Товарны, ошамаса, беркайчан да хурламагыз.

Әдәпле генә итеп, «без бүген алмыйбыз» яисә «акча җитми» дип әйтә аласыз. Сатучыга рәхмәт әйтергә онытмагыз, гафу үтенегез.

Сатучы этикасы кибеткә кергән сатып алучыларга зур игътибар таләп итә. Сатучы кечкенәләргә да, зурларга да ихтирамлы булырга тиеш, алар белән теләп сөйләшергә, әйбер сайларга ярдәм итәргә тиеш. Без сатучылардан моны таләп итәргә хаклы.

____________________________________________________________________________

Хайваннар

Табигатьтә хайваннар күптөрле. Күп хайваннар кешегә тире, ит бирәләр.

Хайваннарның саны, кызганыч, кими бара. Пошилар, кешләр, зубрлар, сусарлар азая. Дәүләт, бу хайваннарны арттыру өчен, әлбәттә, төрле эшләр алып бара. Аерым тыю-

лыклар бар. Мәсәлән Воронеж тыюлыгындагы далада төлкеләр, сусарлар, аслар, затлы боланнар, кыр кәҗәләре яши. Бу тыюлыклар аеруча кондызлары белән танылган.

Кондызлар — төзүче хайваннар. Алар тыныч урман инешләрендә плотиналар төзиләр. Ак төлке, кеш, сусар, тиеннәрне, күбәйгәч, башка җирләргә күчерәләр. Россиягә, Татарстанга, мәсәлән, чит илләрдән нутрия һәм ондатра китергәннәр. Алар яхшы гына үрчиләр.

Урманнарыбызда, бәхеткә, кошлар да күп. Алар табигатьне бизиләр, безне матур тавышлары белән шатландыралар. Сыерчыклар, песнәкләр, каргалар, күгәрченнәр, саесканнар, күкеләр, сандугачлар, карлыгачлар, карчыгалар, лачыннар, бөркетләр, тилгәннәр, мәче башлы ябалаклар, торналар, челәннәр, аккошлар, көртлекләр, кыр казлары, кыр үрдәкләре — нинди генә кошлар юк безнең Татарстанда! Аларны, һичшиксез, сакларга кирәк.

__________________________________________________________________________________________

Сөмбелә бәйрәме

Татар халкының борын-борыннан килгән Сабантуй, Җыен, Корбан, Рамазан, Нардуган, Нәүрүз кебек күркәм бәйрәмнәре инде күптән бөтен дөньяга танылдылар, күпчелек төрки халыкларның уртак тамашасына әверелделәр.

Язгы кыр эшләрен халык Сабантуй бәйрәме белән төгәлләгән. Көзге икмәкне җыеп алгач, зурлап Сөмбелә бәйрәме үткәргәннәр.

Бәйрәмнең хуҗабикәсе Сөмбелә исемле алтын-сары толымлы сылу кыз булган. Уңыш: алиһәсе Сөмбеләне авылдашлары иң уңган, иң чибәр кызлар арасыннан сайлап алганнар. Сөмбелә ни әйтсә, шуны тыңлаганнар, ни кушса, үтәгәннәр. Кызлар аның башына алтын башаклардан Сөмбелә такыясы үреп кидергәннәр. Ил агайлары Сөмбеләне көлтәләр белән бизәлгән биек тәхеткә утыртканнар. Аның каршында уеннар, бию булган, уңган игенчеләргә дан җырланган.

___________________________________________________________________________

Татар халкының күренекле шәхесләре

Муса Җәлил

(1906-1944)

Безнең илебездә М. Җәлилне белмәгән кеше юктыр.

Шагыйрьнең тормышы фашистларның «таш капчыгы»нда — төрмәдә фаҗигале тәмамлана. Үлем аша Җәлил үлемсезлеккә атлады.

1945 нче елның апрелендә совет солдатлары Моабит төрмәсенең ишегалдында Җәлилнең китап битенә язылган хатын табалар. Җәлил бу хатта үзен үлемгә хөкем итүләрен хәбәр иткән. Хат күрсәтелгән адрес буенча Мәскәүгә Язучылар союзына җибәрелә...

Җәлил Германия үзәгендә антифашистик оешмада эшләгән. Бу оешма Берлин, Дрезден, Гамбург, Познань шәһәрләрендә әсирләр арасында патриотик эш алып барган.

Яшерен оешма 1943 нче елның 14 нче августында әсирләр восстаниесен әзерли, әмма гестапо аларны кулга ала.

1944 нче елның февралендә Җәлилгә һәм аның көрәштәшләренә Дрезденда суд була. Суд аларны үлем җәзасына хөкем итә. Җәлилне һәм җәлилчеләрне 25 нче августта Плетцензее төрмәсендә гильотинада үтерәләр.

Җәлилнең 93 шигыре туган илгә кайткан...М. Җәлил — Советлар Союзы Герое.

Габдулла Тукай

(1886—1913)

Әгәр дә дөньяда бик аз яшәп тә, күп эшләр эшләп киткән язучылар турында сүз бара икән, аның берсе, һичшиксез, Габдулла Тукай булыр. Аңа бит үлгәндә нибары егерме җиде яшь кенә була. 1886 нчы елның апреле һәм 1913 нче елның апреле. Яз аенда туган, яз аенда үлгән...

Ул 1886 нчы елның 26 нчы апрелендә хәзерге Арча районының Кушлавыч авылында туа. Әтисе мулла була. Габдуллага дүрт ай ярым булуга, ул үлә. Әнисе, аны Шәрифә исемле карчыкка вакытлыча калдырып, Сасна авылы (Балтач районы) мулласына кияүгә чыга. Менә шуннан шагыйрьнең авыр тормышы башлана. Габдулла авыр язмыш кичерә: ятимлек, фәкыйрьлек, кимсетүләр...

1895 нче елны Габдулланы әтисе ягыннан апасы Уральск шәһәренә алдыра. Анда ул мәдрәсәдә һәм бер үк вакытта өчьеллык рус мәктәбендә укый. Мәдрәсәдә гарәп, төрек, фарсы телләрен бик яхшы үзләштерә, рус телен дә өйрәнә. Бу аңа Европа әдәбияты белән танышырга мөмкинлек бирә. Габдулла Тукай 1907 нче елның көзенә чаклы Уральскида яши, аннан Казанга килә һәм гомеренең соңгы көннәренә кадәр Казанда була. Без аның “Шүрәле”, “Су анасы”, “Кәҗә белән Гали” әсәрләрен яратып укыйбыз.

___________________________________________________________________________________________

Һөнәрләр.

Җир йөзендә бик күп төрле һөнәрләр бар. Болар – укытучы, табиб, эшче, сатучы, официант, юрист, хисапчы, очучы һәм башкалар. Хәзерге вакытта яңа һөнәрләр дә барлыкка килде: менеджер, риэлтор, мерчендайзер, дизайнер, программист, брокер, банкир, секретарь – референт.

Һөнәр сайлау – бик җаваплы эш, шуңа күрә мин бу турыда еш уйлыйм. Һөнәр сайларга миңа әти-әнием һәм укытучылар да булыша.

Безнең гаиләдә күп төрле һөнәр ияләре бар. Минем әтием – эретеп ябыштыручы. (шофер, слесарь, агроном) Ул совхозда эшли. Әнием – сыер савучы. (хисапчы, кассир, укытучы, хоеограф) Ул да совхозда эшли. (Ул Казанда, клубта эшли.). Минем әбием пешекче (сыер савучы, кассир, тегүче), бабам – шофер.(тракторчы, комбайнчы, атчы, терлекче).

Тугызынчы сыйныфтан соң мин Казанга укырга китәргә телим. Киләчәктә минем шофер (фармацевт, тегүче, парикмахер, төзүче) буласым килә. Аның өчен мәктәптә тырышып укырга кирәк.

____________________________________________________________________________________________

Җəйге ялыгыз турында сөйлəгез.

Мин җəйне яратам. Җəй көне каникуллар була. Гаилə белəн без урманга ял итəргə барабыз. Урманда җилəклəр, гөмбəлəр, чəчəклəр җыябыз. Дусларым белəн елгага балык тотарга йө-рибез. Эссе көннəрдə елгага су коенырга йөрибез, комда кызынабыз. Мин лагерьда ял итəргə яратам. Анда төрле уеннар, кичəлəр, дискотекалар оештырыла. Без анда дару үлəн-нəре җыябыз. Спорт ярышларында катнашабыз. Мин туризмны яратам. Җəен гаилə белəн экскурсиялəргə йөрибез. Дусларыма төрле сувенерлар алып кайтам. Җəен без еш бакчага йөрибез. Мин əниемə чүп утарга, су сибəргə, җилəк җыярга булышам. Җəйге каникулның күп вакытын авылда үткəрəм. Анда əбиемə булышам: су сибəм, бакчада эшлим, чебилəрне ашатам. Шулай күңелле итеп җəйне уздырам

___________________________________________________________________________________________

Бакчада

Безнең мәктәбебез янында бакча бар. Укучылар мәктәп бакчасында эшлиләр. Яз көне алар җир казыйлар һәм түтәлләр ясыйлар. Аларга яшелчәләр, чәчәкләр утырталар. Җәй көне һәр сыйныф укучылары хезмәт практикасын үтә.Һәр сыйныфка үз кишәрлеге бүленеп бирелә. Сыйныфлар арасында иң матур кишәрлеккә конкурс үздырыла. Малайлар түтәлләргә су сибәләр, кызлар чүп утыйлар. Бакчада төрле матур чәчәкләр, кишер, чөгендер, бәрәңге үстерелә.Чәчәкләр тирә-якка ямь бирә, кешеләрне куандыра.

Көз җиткәч, укучылар бакчада уңыш җыялар. Яшелчәләр һәм җиләк-җимешләрне мәктәп ашханәсенә тапшыралар. Балалар мул уңышка шатланалар.Көз көне бакчаны төрле чүпләрдән чистарталар, кышка әзерлиләр.

____________________________________________________________________________________________

Кунакта

Татар халкы – бик кунакчыл халык . Татарлар кунак каршыларга һәм сыйларга бик яраталар.Төрле бәйрәмнәрдә туганнар бер-берсенә кунакка йөриләр. Кода- кодагыйны кунакка алу үзе бер бәйрәм кебек уза.Сабантуйда, юбилейларда, милли бәйрәмнәрдә төп йортка бик күп кунаклар кайта. Кунакка баруның һәм кунакта үзеңне тотуның кагыйдәләре бар. “Кунак булсаң – тыйнак бул”,- ди халык мәкале.

Беренче чиратта, матур итеп исәнләшергә, хәлләрен сорашырга кирәк. Гадәттә, кунакка барганда күчтәнәч алып баралар. Кунакка баргач, үзеңне бик тыйнак һәм әдәпле тотарга кирәк. Өстәл янында утырганда, кычкырып сөйләшмәскә, авызыңны чапылдатып ашамаска, ризыкларны алдыңа тартып алмаска кирәк. Кунакта бик озак булырга кирәк түгел. Хуҗаларга рәхмәт әйтергә һәм кайтып китәргә кирәк.Хуҗалар белән саубуллашкач, аларны да кунакка чакырырга кирәк.

Ашханәдә

Безнең мәктәптә ашханә бар. Ул беренче катта урнашкан. Пешекче апалар тәмле ашлар пешерәләр. Укучылар көн саен ашханәдә кизү торалар. Без көндезге ашны ашханәдә ашыйбыз.Ашар алдыннан кулларыбызны юабыз, бер-беребезгә “ашыгыз тәмле булсын” - дибез. Безгә ашханә ошый. Тәрәзә төпләрендә матур гөлләр үсә. Ашханәдә меню төрле-төрле була.Укучыларга кәбестә ашы да, токмачлы аш та пешерәләр. Ә боткалар компот белән тәмле була. Аннан соң без чәй, кесәл , какао эчәбез.Теләгән кеше камыр ризыкларын сатып ала. Без пешекче апаларга рәхмәт әйтәбез

____________________________________________________________________________________________

Әдәплелек кагыйдәләре турында сөйлә.

«Әдәплелек» сүзен син ничек аңлыйсың? Әдәплебулу – башка кешеләргә карата игътибарлы булу, дөрес аралаша белү дигән сүз. Әдәпле кеше белән аралашу рәхәт, шуңа күрә андый кешене һәркем ярата, хөрмәт итә. Гадел, саф күңелле, намуслы, эчкерсез, сабыр булу – әдәплелек сыйфатлары.

. Әдәпле булу «Исәнмесез» сүзеннән, кешеләрнең бер-берсе белән елмаеп исәнләшүеннән башлана. Тәрбияле, әдәпле кешегә башкалар, гадәттә, яхшылык белән җавап бирәләр. Шундый кешенең генә ышанычлы дуслары, танышлары була.

Әдәплелек кагыйдәләре бик күп. Өйдә, мәктәптә, урамда, транспортта, кибеттә, подъездда, лифтта - кыскасы, һәркайда үзеңне әдәпле яки әдәпсез тотарга була.

Әдәпле кеше һәрвакыт үзенең якыннарына, дусларына һәм бер дәт аныш булмаган кешеләргә дә ярдәм итәргә әзер. Әдәплелек кагыйдәләрен үтәргә үнегергә кирәк.

____________________________________________________________________________________________

Без әти –әнигә булышабыз.

Безнең гаилә бик дус һәм тату. Без әти-әнигә бик булышабыз.Мин әниемә булышырга яратам. Мин әнием белән аш бүлмәсендә төрле тәмле ризыклар пешерергә яратам. Аннан соң бик теләп әниемә бүлмәне җыештырырга булышам. Ял көннәрендә без пироглар, бәлешләр пешерәбез. Шимбә көннәрендә, мәктәптән кайткач, без өйне ялт иттереп җыештырабыз. Башта тузан суырткыч белән бөтен почмакларны, келәмнәрне чистартабыз. Аннан соң тузанны сөртәбез, идәннәрне юабыз.Энем чүп чыгара һәм кибеткә бара.Өйнең һавасы чистарып, яхшырып китә. Әти дә, эштәнкайткач, бик шатлана, безгә рәхмәт әйтә.Ял көннәрендә без бакчада эшлибез. Мин түтәлләргә су сибәм. Әтием һәм энем җир казыйлар. Су ташыйлар. Бергә эшләү күңелле һәм рәхәт.

___________________________________________________________________

________

Предварительный просмотр:

Аңлатма язуы.

Имтихан билетлары татар телен “Татарча да яхшы бел” укыту-методик комплекты буенча өйрәнүче 9 нчы класс укучылары өчен төзелде. Имтихан телдән үткәрелә. Һәр укучыга әзерләнү өчен уртача 30 минут, җавап бирү өчен 8-10 минут вакыт бирелә. Имтихан өчен гомуми билге өч биремнең суммасыннан уртача чыгарылып куела.

Барлыгы 20 билет тәкъдим ителә. Һәр билетта өчәр бирем.

Беренче бирем укучыларның УМК дан алынган темалар буенча сөйли белү күнекмәсен (монологик сөйләм) тикшерүне максат итеп куя. !әр темага сөйләм тексты үрнәге бирелә. Укучылар бу текстларны үзгәртеп кулланырга, үзләре турында мәгълүмат, үз фикерләрен өстәп сөйләргә тиеш. Сөйләм текстлары лексик-грамматик яктан дөрес, логик эзлеклелектә төзелгән булырга тиеш. Җавапларның күләме: “5”ле – 12-15 җөмлә, “4”ле – 10 җөмлә, “3”ле – 7-8 җөмлә.

Икенче биремнең максаты – аутентик характердагы таныш түгел текстны укып аңлау, анда сүз барган проблемага карата фикерне белдерү. Текстлар УМК ның төрле класс дәреслекләрендә үтелгән темаларга туры китереп сайланды. Алар гадиләштерелгән, адаптацияләнгән, таныш грамматик материалга нигезләнеп үзгәртелгән. Төп эчтәлекне аңлау өчен кирәк булган берничә таныш булмаган сүзнең тәрҗемәсен тексттан соң сүзлекчә итеп бирергә мөмкин. Шул сәбәпле, текстларны укыганда сүзлекләрдән файдаланмаска тәкъдим ителә.

Текстны аңлауны, укучыларның тел белү дәрәҗәләренә карап, түбәндәге биремнәр ярдәмендә тикшерергә тәкъдим ителә.

Югары дәрәҗә (“5”ле): Текстның төп эчтәлеген татарча сөйләргә. Әсәрнең исемен, авторын, анда сүз барган вакыйганың кайда һәм кайчан баруы, текстта нинди проблема күтәрелүе, геройларның бу проблемага карашы турында әйтергә, аларга характеристика бирергә. Текстта сүз барган вакыйгалар, проблема турында фикер белдерергә.

Уртача дәрәҗә (“4”ле): Текстны аңлауны эчтәлек буенча сораулар биреп тикшерергә.

Түбән дәрәҗә: Текстның эчтәлеген русча сөйләү яки “А” вариантына туры килгән тест биремнәре эшләү (тәкъдим ителгән җавап вариантлары арасыннан дөресен табу).

Текстны укып аңлауны тикшерү биремнәре “Татарча да яхшы бел” УМК сының һәр классы өчен чыгарылган “Контроль тестлар һәм текстлар” җыентыгында бирелгән.

Өченче бирем укучыларның лексик-грамматик һәм гомуми сөйләм эшчәнлеге күнекмәләренең формалашуын, тел материалын белүне тикшерү өчен бирелә.

Билет №1

1. Гаиләң һәм үзең турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Олимпия уеннары.

Спорт сәламәтлекне сакларга, үзеңне яхшы хис итәргә ярдәм итә. Кешеләр спортны шуңа күрә яраталар, спорт белән шөгыльләнәләр. Шәһәрләрдә стадионнар, бассейннар бар, төрле спорт клублары эшли. Спорт залы булмаган нинди дә уку йортын табу кыендыр.

Профессиональ спорт өлкәсендә иң зур ярышлар – Олимпия уеннары. Анда спортның барлык төрләре буенча көч сынала: җиңел атлетика, авыр атлетика, гимнастика, футбол, волейбол һәм башкалар.

Олимпия уеннары безнең эрага кадәр үк 1777 нче едда Грециядә барлыкка килгән. Ул 12 гасыр дәвамында Олимпия дигән шәһәрдә дүрт ел саен уздырылып килгән. Анда йөгерү, бокс, көрәш һ.б. буенча ярышканнар. Олимпия уеннары тынычлык һәм дуслык символы булган. Шуңа күрә ярышлар уздырылганда хәтта сугышлар тукталып торган.

Хәзерге вакытта һәр илдә Милли Олимпия уеннары уздырыла. Ә бөтендөнья Олимпия уеннары кыш һәм җәй көне үткәрелә. Күп илләр халыкара Олимпия уеннарын үзләрендә уздырырга телиләр. Ләкин бу зур чыгымнар таләп итә. Спорт залларын, стадионнарны, кунакханәләрне, төзекләндерү яки яңаларын төзү өчен күп акча кирәк. Ярышлар узган көннәрдә төрле очрашулар, чыгышлар, күргәзмәләр, фестивальләр оештырыла. Шуңа күрә биредә спортчылардан башка меңнәрчә журналистлар һәм канаклар килә.

Җәйге Олимпия уеннары, Кышкы Олимпия уеннары кебек үк, дүрт елга бер тапкыр уздырыла. Ярышлар спортның түбәндәге төрләре буенча үткәрелә: җиңел һәм авыр атлетика, уктан ату, бокс, бадминтон, баскетбол, волейбол, байдарка, велосипед, суга сикерү, йөзү, фехтование, дзюдо, теннис, көрәш һәм башкалар.

Сүзлек

өлкә - область

ярыш – соревнование

халыкара – международный

уздырырга – проводить

чыгым – затрата, расход

таләп итә - требует

төзекләндерү – реставрировать

күргәзмә - выставка

оештырыла – организовывается

уктан ату – стрельба

3.Фразеологизмнарның мәгънәләрен һәм русча эквивалентларын тап.

а) алмадан җилләр искән ___ көчкә йөри ___ языком мелет

б) шөрепләре бушаган ___оста сөйли ___хороший аппетит

в) тегермәне яхшы тарта ___ юкка чыккан ___ ветером сдуло

г) берәр этлек көт тә тор ___начарлык эшләр ___крыша поехала

д) аяк өсте йоклый ___авыр аңлый ___жди свинства

е) телләре телгә йокмый ___аппетиты яхшы ___на ходу спит

Билет №2

1. Мәктәбең турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Ипи кадере.

Беркөнне шулай җан әрнеткеч бер нәрсәгә туры килдем, дип башлап китте Хәлил абый сүзен. Бераз ял итим, хәл алыйм дип урам бакчасына кереп утырдым. Бакча уртасындагы асфальт җәелгән мәйданда малайлар туп уйныйлар. Зурлар түгел, бәләкәй малайлар. Күрәм: болар каткан булканы туп итеп типкәләп йөртәләр. Үзләре көлешәләр, булканы мәйданның бер башыннан икенче башына куалар. Күрсәгез иде, бөтен бер булка.

Түзмәдем, уйнаучылар янына бардым. Шунда уйнаучы бер малайдан сорыйм:

Нигә булка белән уйныйсыз? – дим.
Тубыбызны алып чыкмаган идек, - ди.
Каян алдыгыз соң аны? – дим.
Чүплектән, - ди, кулы белән каршыдагы йортларның берсенә таба күрсәтеп.
Улым, син үзең яхшы малай шикелле күренәсең, әйт әле: ипине шулай типкәләп уйнарга ярыймы соң? – дип сорыйм тегеннән.

Малай җавап бирми, башын иеп, тик басып тора. Кем малае икәнен дә, кайсы йортта торучы икәнен дә әйтергә теләми.

Ахырдан мин аңа:

Кара әле, улым, тыңла әле. Ипине алай мыскыл итеп, типкәләп уйнарга ярамый бит. Ипи бит ул – бик кадерле, бик кыйммәтле ризык. Аның һәр бөртеген кешеләр ел буе тир түгеп, тырышып эшләп табалар. Дөньяда тагын аннан да кадерле нәрсә юк. Бер кеше дә иписез яши алмый, - дим.

Малай, бер сүз дә дәшмичә, сүземне тыңлап торды-торды да, иптәшләре янына йөгереп китеп барды. Алар шундук уеннарыннан туктап калдылар. Үзара нидер сөйләштеләр, миңа таба да карап-карап алдылар да төрлесе төрле якка йөгереп китеп тә бардылар.

Сүзлек

җан әрнеткеч – душераздирающий

типкәләп йөртәләр – пинают

мыскыл итәргә - унижать, издеваться

кыйммәтле – дорогостоящее

кадерле – дорогой

бөртек – крошка

3. Мәкальнең ахырын табып күрсәт.

а) Белмәү оят түгел, _______белемле кеше меңне егар.

б) Эше барның, _______белемнән эзлә.

в) Бәхетне юлдан эзләмә, _______белергә теләмәү оят.

г) Телләр белгән _______ашы бар.

д) Һөнәрле үлмәс, _______илләр гизгән.

е) Көчле кеше берне _______һөнәрсез көн күрмәс.

Билет №3

1. Телләр белүнең кирәклеге турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Хәлең ничек әби?

Хәлимә әби берүзе яши. Ләкин ул ялгызлыкны сизми, чөнки аның күршеләре яхшы. Алар әбинең хәлен белеп, кирәк вакытта аңа ярдәм итеп торалар.

Бүген дә Хәлимә карчык янына кызы Резидә килеп керде.

Хәлимә әби, исәнме. Хәлләрең ничек?
Исәнме, кызым Резидә! Аллага шөкер, әйбәт. Хәл белергә керүең өчен рәхмәт.
Хәлимә әби, бүген минем буш вакытым күбрәк. Әйдә мин тиз генә өеңне җыештырып алам.
Һай, рәхмәт төшкере, кызым, бик яхшы булыр. Картайдым шул, билем авырта, иелеп идән юа алмыйм.

Резидә идәннәрне юды, тузан сөртте. Күрше әбигә мәктәп тормышындагы яңалыкларны да сөйләргә онытмады. Ялгыз әбигә бүген нәрсә дә кызык иде.Ул Резиданы кызыксынып тыңлады, вакыт-вакыт сораулар да бирде. Шулай күңелле итеп эшләгәч, эш тә тиз бетте.

Әби! Хәзер йөгереп кенә кибеткә дә барып килим әле. Иртәгә мәктәптә дәресләрдән соң зур бәйрәм була, шуңа күрә мин соң кайтам. Синең яныңа кирергә өлгермим. Кибеттән нәрсә алыйм?
Рәхмәт балам. Катык, сөт, икмәк ал. Картайдым шул, аякларым начар тыңлыйлар. Кибеткә барып кайту хәзер җиңел эш түгел.

Резидә яшь шул, кибеткә дә тиз генә барып кайтты.

Әби, менә әйткәннәреңнең барысын да алып кайттым.
Игелекле бала икәнсең, рәхмәт төшсен.
Әби мин хәзер кайтыйм инде. Әниләр эштән кайтканчы, өйне җыештырырга, балалар бакчасыннан сеңлемне алырга кирәк. Мин берсекөнгә тагын килермен. Сау бул, әби!
Сау бул, балам, сау бул, - дип, Хәлимә әби Резидәне аркасыннан сөеп озатып калды.

Сүзлек

ялгызлык – одиночество

билем авырта – поясница болит

тузан – пыль

соң – поздно

өлгермим – не успею

берсекөнгә - послезавтра

3. Бирелгән сүзләрне кулланып, югалган песи баласы турында белдерү яз.

Сүзләр: сигез айлык, бар, кичке, Актәпи, песи баласы, югалды, гәүдәсе, соры тап, кушаматы, ак, кара, күрсәгез, зинһар, шылтыратуыгызны үтенәбез, тәпиләре, борыны да, маңгаенда, сәгать, 6 дан соң, 4-62-52-74 телефонына, ярдәм итегез.

Билет №4

1. Дустың турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Шатлык.

Иптәш кызлары белән шау-гөр килеп мәктәптән чыкканда, көн бик матур иде. Җәй үтүенә дә, инде көз җитүенә дә ышанасы килми иде Гүзәлнең. Укуның беренче көне шундый күңелле булды, дүрт дәрес сизелмичә үтеп китте. Классташлары, укытучылары, яраткан мәктәбе белән яңадан очрашуга бик шат иде кыз.

Ләкин быелгы беренче сентябрь Гүзәл өчен башка еллардагы кебек үк күңелле дә булмады. Ни өчен дисезме? Элек бу көнне Гүзәл мәктәпкә абыйсы белән бара, абыйсы белән кайта иде. Белем бәйрәменә җитәкләшеп баручы абыйлы-сеңелле Гүзәл белән Фәриткә күпләр сокланып карап калалар иде. Бәйрәмчә киенгән, кулына чәчәк бәйләме тоткан Гүзәл абыйсы янәшәсендә горурланып атлый. “Күрәсезме, минем нинди абыем бар!” ди кызның күз карашы.

Ә быел Фәрит, мәктәпне тәмамлап, Казанга укырга китте. Гүзәл мәктәпкә әбисе белән барды. Әбиләре, әниләре, әтиләре белән килүче балалар күп иде. Күзләре белән күпме эзләсә дә, кыз абыйсы белән җитәкләшеп килүче баланы күрмәде. Аның абыйсы кебек абый беркемдә дә юк шул! Әлбәттә, Гүзәл абыйсы өчен шатлана, аның белән горурлана. Ләкин аның бүген иртәдән бирле җылыйсы килә. Абысы бүген сеңлесен юксына микән?

Дәресләрдән соң кыз өйгә беренче тапкыр үзе кайтты. Абыйсы студент булгач, Гүзәл дә зур үсте дигән сүз бит инде!

Менә Гүзәлләрнең йорты, әнә аларның балконы. Балконда елмаеп әбисе оныгын көтеп тора иде.

Әбием, әбием! Мин өйгә берүзем кайттым!

Әбисе елмаеп Гүзәлнең башыннан сыйпады. Әби һәм онык коймак белән чәй эчәргә утырдылар. Шул вакыт ишектә звонок шалтырады. Телеграмма китергәннәр. Гүзәл Миңлегалиевага дип язылган. Әбисе телеграмманы оныгына сузды.

Кызым, бу - сиңа.

Гүзәл гаҗәпләнеп телеграмманы алды һәм ашыга-ашыга укый башлады. “Кадерле сеңлем Гүзәл! Сине Яңа уку елы белән котлыйм. Мин бүген синең белән бергә шатланам. Абыең Фәрит”.

Гүзәлнең никтер тагын елыйсы килеп китте. Ләкин ул белә: еларга ярамый! Аның хәзер студент абыйсы бар. Гүзәл шатланып елмайды.

Сүзлек

шау-гөр – шумно

сизелмичә - незаметно

янәшәсендә - рядом

сокланып – восхищаясь

бәйләм – букет

горурланып – гордо

юксына – скучает

онык – внук, внучка

3. Укытучыңны нинди дә булса бәйрәм белән котлап, открытканы язып бетер.

______________________________________________________________________!

________чын күңелдән______________белән котлыйм. _______________уңышлар, _____________________________ телим.

__________белән__________________________.

Билет №5.

Көн режимы турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремнәрне үтә.

2. Текстны сәнгатьле итеп укы.

Тыңлаусыз песи.

Безнең өйдә бер бүлмә бар. Анда китаплар, кәгазьләр бик күп. Бу бүлмәне әтием эш бүлмәсе ди. Әтием заводта инженер булып эшли. Кичләрен ул бу бүлмәдә соңга кадәр эшли, ниндидер кәгазьләр карый, сызым сыза. Эш бүлмәсенә кермәгез, ди ул безгә. Әтием кушмагач, без анда кермибез. Песине дә кертмибез.

Беркөнне әтием эшкә чыгып китте. Әнием дә өйдә юк иде. Карасам, әтиемнең эш бүлмәсе ачык калган. Мин әкрен генә ишек янына килдем дә бүлмә эченә карадым. Ни күрәм: бүлмәдә безнең шаян песиебез “кәгазь бураны” чыгарган! Аның гадәте шундый: өстәлме, урындыкмы - бөтен җиргә сикерә. Менә шул песи әтиемнең эш өстәлендәге кәгазьләрне идәнгә тартып төшергән дә, рәхәтләнеп, аларны кыштырдата-кыштырдата, уйный.

Мин тиз генә кәгазьләрне җыеп алдым да өстәлгә куйдым. Ә песине, ачуланып, бүлмәдән куып чыгардым, ишекне ябып куйдым. Ә тагын керсә? Мин киткәнне генә көтеп торадыр әле ул. Ишекне тәпиләр белән ачарга өйрәнгәч, әтиемнең кәгазьләренә тияргә ярамаганны аңламый.

Уенчыкларымны алып килдем дә эш бүлмәсе янында уйный башладым. Уйный-уйный идәндә йоклап киткәнмен. Кухняда аш пешереп йөргән әбием дә мине күрмәгән. Әтием күтәреп алгач кына уянып киттем. Ул инде эштән кайткан икән.

- Нишләп монда йокладың, кызым? –дип сорады әтием.

- Әтием, мин бүген сакта тордым. Песи бүлмәңнең ишеген ачарга өйрәнгән, мин шуны сакладым, - дидем.

Сүзлек

соңга кадәр-до поздна

сыза-чертит

сикерә-прыгает

гадәт-привычка

рәхәтләнеп-с удовольствием

куып чыгардым- выгнал, прогнал

тәпи-лапа

уянып киттем-проснулся

сак-пост,охрана

3. Тиешле репликаларны табып куй.

Саша: Алло, исәнмесез. Миңа Гүзәл кирәк иде.

Гүзәл: Сәлам, Саша. _________________________________________________________

Саша: Гүзәл, син бүген мәктәпкә килмәдең, әллә авырдыңмы?

Гүзәл: ___________________________________. Башым авырта, кичтән температурам югары булды.

Саша: ___________________________________________________________________

Гүзәл: Рәхмәт, бүген яхшырак. Температурам булмаса, иртәгә мәктәпкә киләм. __________________

Саша: Юк, барысы да искечә. ________________________________________________. Укытучы өйгә 3 мисал чишәргә бирде.

Гүзәл: Син миңа яңа теманы аңлата аласыңмы? _________________________

Саша: __________________________. Бер сәгатьтән киләм.

Гүзәл: Рәхмәт. Мин сине көтәм.

Саша:_____________________________.

Репликалар:

а) Син бит, беләсең, математика – минем өчен авыр фән.

б) Әлбәттә, бик рәхәтләнеп.

в) Мин сине тыңлыйм.

г) Ә бүген хәлең ничек?

д) Математикадан яңа тема өйрәндек.

е) Авырдым шул.

ж) Очрашканга кадәр.

з) Яңалыклар бармы?

Билет №6

Бәйрәмнәр һәм үзең яраткан бәйрәмең турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремнәрне үтә.

Текстны сәнгатьле итеп укы.

Финляндиядәге татарлар.

Финляндиягә татарлар XIX гасырда сәүдәгәр буларак килгәннәр. Ил буйлап келәм, тукыма сатып йөргәннәр. Хәзерге вакытта татарларның күбесе илнең башкаласы- Хельсинкида, Тампере, Ярвенпяя шәһәрләрендә яшиләр. Һәр өч шәһәрдә дә мәчәт эшли. Хельсинкида татарларны берләштерүче оешма бар. Аның төп максаты - татарларны бер-берсе белән очраштыру, таныштыру. Анда төрле кичәләр, милли бәйрәмнәр үткәрелә. “Тургай” исемле татар хоры да эшли. Финлянлиядә яшәүче татарлар балаларын туган телгә өйрәтүне үзләренең бурычлары итеп саныйлар. Туган телен, туган халкынның тарихын, мәдәниятен, әдәбиятын белмәгән татарларны милләттәшләре хөрмәт итмиләр.

Фин татарлары фин мәктәпләрендә белем алалар. Алар ике дәүләт теле – фин һәм швед телләрен яхшы беләләр. Фин хөкүмәте татарларга үз телләрен өйрәнү өчен мөмкинлекләр тудыра. Татар балалары атнага бер тапкыр татар теле дәресләренә йөриләр.

Җәй көне барлык татар балаларны 2-3 атнага татар лагерена җыелалар. Бу лагерь Швециядә һәм Америкада яшәүче татар балалары өчен ачылган. Балалар биредә бер-берсе белән аралашып, татарча сөйләшеп, күңелле ял итәләр. Сабан туе бәйрәме дә үткәрәләр.

Сүзлек

гасыр-век

сәүдәгәр-торговец

келәм-ковер

тукыма-ткань

оешма-организация

максат-цель

бурыч-долг

хөкүмәт-првительство

3. Тиешле кушымчаларны ярдәмендә сыйфатлар ясап языгыз.

-лы/-ле: ________________________________________________________________________________

-чан/-чән:_______________________________________________________________________________

-чыл/-чел:______________________________________________________________________________

Сүзләр: әдәп, хәрәкәт, намус, вак, үпкә, максат.

Билет №7

Әдәплелек турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремне үтә.

Текстны сәнгатьле итеп укы.

Урман суы төшкәндә.

Улым, бер эш кушыйм әле, - диде Зифа әби оныгы Рәҗәпкә. Буген бабаңның туган көне. Бәлеш салам, аш пешерергә телим. Баздан суган белән кишер генә алып мен әле.
Вакытым юк, әби. Вазихлар белән тауга менәбез.

Рәҗәпнең ишекне шап итеп япкан тавышы гына ишетелеп калды. Урамда аның каршысына Вазих килә иде. Урамда көчле ташу. Бу-урман суы.

-Тауга менәбезме?-диде Рәҗәп.

-Минем әби апаларга кунакка киткән иде. Иртә белән үк. Хәзер ничек кайта инде? Башта әбиемне алып кайтыйм, Рәҗәп. Аннан соң уйнарбыз.

Вазих, ике дә уйламый, түбән очка йөгерде. Рәҗәп тә аңа иярде. Маһинур әби, чынлап та,ничек кайтырга белми, аптырап тора иде. Оныгын күргәч, сөенеп туя алмады. Менә алар өй янына кайтып җиттеләр.

-Менә,әби, кайтып та җиттек! Өйгә кер, ял ит. Без тауга менәбез. Киттек, Рәҗәп! Ләкин Рәҗәп урыныннан кузгалмады.

-Мин тауга соңрак менәм. Өйгә кайтырга кирәк. Әби бер эш кушкан иде...

Ләкин... ул өйгә кергәндә, Зифа әби кишерне чистарткан, суган әрчеп утыра иде. Рәҗәп әбисенең күзләренә карады һәм, аның керфекләрендә күз яшьләре куреп, башын читкә борды. Нигә елый аның әбисе?

Сүзлек

ташу-половодье

иярде- пошел с ним

сөенеп туя алмады- ненарадовался

кушкан-велел

керфек-ресницы

елый-плачет

3. Тиешле репликаларны табып яз.

- Сөйләшә белүче песи күрәсең киләме?

- _________________________________! Песиләр сөйләшмиләр, моны хәтта кечкенә балалар да белә.

- _________________________________! Юкка ышанмыйсың, мин чынлап әйтәм. Ул песи-робот. Әтием Япониядән алып кайтты.

- _________________________________! Ул чыннан да сөйләшәме?

-_________________________________ сөйләшә, тик японча. Теләсәң, иртәгә дәресләрдән соң безгә кил. Үз күзләрең белән күрерсең.

- _________________________________. Сеңлемне дә алып килсәм ярыймы? Ул да күрсен эле.

- _________________________________. Мин сезне көтәм.

Репликалар: Килештек, әлбәттә, менә әкәмәт, шәп булыр, юкны сөйләмә, билләһи.

Билет №8

Кием һәм дөрес киенү турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремне үтә.

Текстны сәнгатьле итеп укы.

Тәрбияле бала.

Беркөнне Зиннәт урамнан акча янчыгы табып керде. Аның шатлыгы эченә сыймый иде. Бумажник эчендә байтак кына акча, блокнот, бер хәрби кешенең фоторәсеме дә бар иде.

Зиннәтнең йөзе балкый, күзләре көлә, ә башында – матур хыяллар. Бу акчага тимераяк та, өр-яңа велосипед та алып була. Әле аннан да артып калыр. Малай, шатлана-шатлана, әнисенә шушы уйларын әйтте.

Әнисе рәсемне кулына алды. “Бу офицер фронтта һәлак булган, ахры. Бәлки ул немецларга каршы әтиең белән бергә сугышкандыр. Бу әйберләрне югалткан кеше хәзер бик кайгыра торгандыр. Бәлки улына соңгы рәсемедер бу”,- диде.

Әнисенең бу сүзләреннән соң Зиннәт уйга калды. “Кемнеке икәнен белсәк, илтеп бирер идек”,- диде ул.

Әнисе улыннан шушы җавапны көтә иде. Көткән сүзләрне ишеткәч, ул улын кочаклап алды. Шуннан соң алар бу әйберләрнең хуҗасын эзләргә булдылар. Икенче көнне урамдагы баганаларга белдерү кәгазьләрен ябыштырдылар.

Беркөнне аларның ишеген кемдер акрын гына шакыды. Өйгә озын мыеклы бер абый керде. Ул үзенең акча янчыгын югалтканын әйтте һәм аның нинди икәнлеген, эчендә нәрсәләр булганын аңлатты. Әнисе табылдык бумажникны алып хуҗасына бирде.

Мыеклы кеше бик шатланды, кат-кат рәхмәт әйтте һәм Зиннәтне үзләренә кунакка чакырды. Зиннәт бу абыйларда кунак булды. Саубуллашканда абый аңа бер төргәк биреп җибәрде.

Өйдә Зиннәт белән әнисе төргәкне ачып карадылар. Аның эченә күп конфет һәм акча салынган иде.

Сүзлек

Акча янчыгы - бумажник

Шатлыгы эченә сыймый - счастью не было предела

Хәрби - военный

Һәлак булган - погиб

Кайгыра - переживают

Уйга калды - задумался

Илтеп бирер идек - отнесли бы, вернули бы

Кочаклап алды - обнял

Шакыды - постучался

Төргән – сверток

3. Репликаларны кирәкле тәртиптә урнаштырып, сөйләшү тексты төзе.

______ - Юк, бармадым, өйдә генә булдым. Безгә ел саен Яңа елны каршыларга Алабугадан, Бөгелмәдән кунаклар килә. Быел да туган-тумачалар күп җыелды, күңелле булды.

______ - Яңа ел – гаилә бәйрәме. Шуңа күрә аны туганнар белән бергә үткәрү – яхшы гадәт.

______ - Рәхмәт, Коля. Мин дә сине котлыйм. Быел Яңа елны ничек каршыладың? Күңелле булдымы?

______ - Бик күңелле булды. Мин канәгать. Без гаиләбез белән Мәскәүгә әнинең апаларына кунакка бардык. Каникул буе шунда булдым. Ә син кая да булса бардыңмы?

______ - Килешәм. Яңа ел бәйрәме бер үк вакытта күңелле дә, мәшәкатьле дә, чөнки барыбызга да эш җитте. Чыршы бизәү, бәйрәм өстәлен әзерләү, котлаулар һәм бүләкләр...

______ - Сәлам, Булат. Сине Яңа ел белән котлыйм. Бәхет-шатлык, сәламәтлек, укуыңда уңышлар телим.

Билет №9

Укытучы һөнәре турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә..
Биремнәрне үтә.

2. Текстны сәнгатьле итеп укы.

Батырлык.

Бу хәл көз ахырында булды. Салкын төннәрнең берсендә ак күл өсте көзге кебек шома боз белән

капланган иде.

Иртә белән бу хәбәр яшен тизлеге белән балаларга ишетелде. Алар, кәшәкә таякларын алып, күлгә

таба йөгерделәр. Башта яр буендагы бозны аяклары белән типкәләп, аннан таяклары белән

суккалап карадылар. Боз ныкмы, яхшы катканмы? Балаларны кутәрерме? Шулай итеп бозны тикшергәч,

күл уртасына таба шуып киттеләр. Аларның аяк астында җиңелчә генә боз чытырдаган тавыш

ишетелде, ләкин шау-гөр килеп шатланучы балалар моңа игътибар итмәделәр.

Барысын да узып, иң алдан Маратларга килгән кунак кызы йөгерә иде. Зәңгәр күзле, тузган

сары чәчле, сипкелле, малайлардан да кыюрак, җитезрәк бу кыз һәрвакыт беренче булырга ярата.

Ул, күл уртасына кадәр кереп, рәхәтләнеп шуа башлады.

Без, бөтен дөньябызны онытып, хоккей уйнаганда, кинәт ачы итеп кычкырган тавыш ишетелде.

Бөтенебез тавыш килгән якка борылып карадык. Бозлар арасында, суга бер батып, бер калкып, кунак

кызының башы гына күренгәли иде. Бер минуттан, ул инде кычкырмый да башлады.

Без куркудан катып калдык. Кайбер малайлар, кычкырышып, ярга таба йөгерә башладылар. Менә

шул вакытта Марат, бозга ятып, кулындагы таягын алга сузып, батучы кызга таба шуыша башлады. Кыз

малай сузган таякка чытырдап ябышты. Марат, әкрен генә артка таба шуып, кызны боз өстенә тартып та

чыгарды.

Җиде яшьлек Маратның бу батырлыгы безне таң калдырды.

Батырлык...Батырлыкның юл башы бар. Ул балачактан башлана. Ә ахыры юк, ул

гомер буе дәвам итә.

Сүзлек

хәл - случай, событие

шома боз - гладкий лёд

яшен тизлеге - молниеносно

кәшәкә таяклары - клюшка

типкәләп - потопая

шуып киттеләр - начали кататься

чытырдаган тавыш – звук, потрескавшего льда

сипкелле - с веснушками

ачы итеп - горько, жалобно

куркудан - от страха

яр - берег

батучы кыз - тонущая девушка

таң калдырды - поразил

буын – поколение

3. Алмашлыкларның төрен һәм тәрҗемәсен күрсәтегез.

а) кем __________ юклык алмашлыгы _______кто-то.

б) кемдер __________билгеләү алмашлыгы _______кто.

в) беркем __________ билгесезлек алмашлыгы ________ каждый.

г) һәркем __________сорау алмашлыгы ________никто.

Билет №10

Татар язучысы яки шагыйре турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремнәрне үтә.

2.Текстны сәнгатьле итеп укы.

Кызлар шатлыгы.

Зөлфия узенә кулмәк текте. Тегеп бетергәч, ул үз эшенә сокланып карап торды: яңа күлмәк бик матур иде. Кыз, күлмәген киеп, көзге алдына килеп басты. Күлмәк аңа шулкадәр килешә! Ул матур күбәләккә охшап калган иде. Зөлфия, үзе дә сизмичә, шатлыгыннан бөтерелеп бии башлады.

Аннары ул, яңа күлмәген күрсәтергә дип, дусты Айгөл янына кереп китте. Айгөл дә аның күлмәгенең матурлыгына соклансын, дустының сөенечен уртаклашсын әле! Әгәр кирәк булса, Зөлфия аңа да күлмәк тегеп бирер. Икесе дә матур булырлар.

Шатлыктан алмадай кызарып, аларга барып кергәч, ни күрсен?! Көзге алдында өр-яңа күлмәк кигән Айгөл басып тора. Күлмәге шулкадәр матур инде! Дусты канатлы коштай менә-менә очып китәр кебек.

Кызлар, бер-берсенә карап, беразга сүзсез калдылар. Беренче булып Зөлфия сүз башлады. Ул дустын сораулар белән кумде:

-Ай, матур! Әллә үзең тектеңме? Болай матур итеп тегәргә әниең өйрәттеме?

-Юк, мин тугел. Авылдан әбием бүләк итеп җибәргән, - диде Айгөл.

- Синең дә күлмәгең бик килешле! Әллә үзең тектеңме?

-Әйе,- дип пышылдады Зөлфия. Аның бу сүзендә чиксез горурлык та, канәгатьләнү хисе дә бар иде. Һәм ул бөтерелә-бөтерелә биеп килде дә дустын кочаклап алды.

Сүзлек

Текте – сшил

Килешә - идет, к лицу

Уртаклашсын - пусть поделиться

Канәгатъләнү – удовлетворённость

3. Тиешле сүзләрне сайлап яз.

Өченче уку чирегендә Азат яңа мәктәптә укый башлады. Аның әтисе хәрби, шуңа күрә аларның гаиләсе башка шәһәрдән (А)________ килде. Яңа мәктәпкә малай бераз (Б)______ һәм куркып килде. Ләкин классташлары малайны (В)_______каршы алды. Азат та алар белән (Г)_____тырышты: туган шәһәре, элекке классы, нәрсә белән кызыксынуы турында сөйләде. Балаларның уртак шөгыльләре дә табылды, алар арасында яхшы (Д)______ урнашты. Тиз дуслашырга класс җитәкчесе дә (Е)_____. Укучылар тәнәфестә дә, дәрестән соң да күп вакытны бергә уздырдылар. Тиздән Азатны яңа классташлары (Ж)______.

(А) күчкән; күчеп; күчте

(Б) дулкынланып; дулкынлана; дулкын

(В) дуслаша; дуслык; дусларча

(Г) аралашу; аралашсын; аралашырга

(Д) мөнәсәбәт; кәеф; шөгыль

(Е) ярдәм итте; ярдәм көтә; ярдәм кирәк

(Ж) үзенә әйттеләр; үз иттеләр; үзләре киттеләр

Билет №11

Бөек татар шагыйре Габдулла Тукай турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремнәрне үтә.

2. Текстны сәнгатьле итеп укы.

Тату йорт.

Казан шәһәрендә казанлыларга гына түгел, бөтен Татарстанга билгеле бер йорт бар. Нинди йорт дисезме? Ул нәрсәсе белән данлыклы дип сорыйсызмы? Башкаланың Идел буе районында Дубравная урамында урнашкан бу йортта иң тату күршеләр яши.

Ун катлы, дүрт подъездлы бу йортта яшәүчеләрнең саны - 488 кеше, шуларның 140ы-балалар.

Социаль ипотека программасы буенча төзелгән бу йортта медицина хезмәткәрләре, укытучылар, тәрбиячеләр, милиция хезмәткәрләре, экономистлар, сатучылар, ике музыкант, ике композитор, Кәрим Тинчурин исемендәге татар драма һәм комедия театры артистлары, җырчылар һәм башка һөнәр ияләре яши.

Татарлар, руслар, украиннар, белоруслар, марилар, чувашлар, чеченнәр, башкортлар яшәгән йорт бер зур һәм тату гаилә кебек. Йортта яшәүчеләр бер-берсен яхшы беләләр, хәл белешеп, ярдәм итешеп, борчу-шатлыкларын уртаклашып торалар.

Монда яшәүчеләр йортларын үзләре матурлыйлар. Халык йортны үз акчасына койма белән әйләндереп алган. Ишегалдына матур куаклар, чәчәкләр утыртканнар, аларны үзләре карап үстерәләр. Подъездларда һәм ишегалдында һәрвакыт чисталык, чөнки аларны беркем дә пычратмый. Елга берничә тапкыр, олысы-кечесе бергә җыелып, өмә ясыйлар. Йортның ишегалдында балаларга төрле таганнар, комлык, ә өлкән яшьтәгеләргә утырып ял итәр өчен җайлы утыргычлар эшләнгән.

Бу йортта яшәүчеләрнең үз традицияләре бар. Алар йортларының туган көнен ел саен сабан туе кебек итеп үткәрәләр. Бу бәйрәмдә төрле уеннар, ярышлар, төрле конкурслар уздырыла. 1нче класска укырга керүче балаларны Белем бәйрәме белән, олы яшьтәгеләрне Өлкәннәр көне белән бергә җыелып котлау, якындагы урманга чыгып кышкы сабантуй үткәрү, анда кайнар коймак белән чәй эчү гадәткә кергән.

Сүзлек

данлыклы - прославленный, знаменитый

борчу-шатлык - беспокойство-радость

уртаклашу - поделиться

өмә - коллективная помощь

таган - качели

җайлы –удобный

гадәт - обычай, привычка

3. Парлы исемнәр яса. Телдән тәрҗемә ит.

а) тимер- ____чар

б) төс- ____корт

в) чүп- ____саба

г) кош- ____көлке

д) кирәк- ____кыяфәт

е) уен- ____су

ж) исәнлек- ____тумача

з) туган- ____томыр

и) савыт- ____ярак

к) аш- ____саулык

Билет №12

Ел фасыллары турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.
Биремнәрне үтә.

2. Текстны сәнгатьле итеп укы.

Матур ялган.

Фәридәнең әбисе авырды. Берничә көн элек кенә тәмле-тәмле өчпочмаклар, пәрәмәчләр пешергән Зариф әби бүген авырып ята. Күзләре шундый боек, тавышы да көчкә ишетелә. Фәридә әбисен шундый кызгана. Маңгаен тотып карый - бик кайнар әбисенең маңгае. Бүген әби янына табиб чакырдылар. Ак халатлы апа әбине бик озак карады, кан басымын үлчәде, йөрәген тыңлады. Аннан соң, кечкенә кәгазьгә нәрсәдер язып, Фәридәнең әнисенә бирде.

- Дару алырсыз, - диде.

Табибны озатырга әнисе белән Фәридә дә чыкты.

- Мин сезгә дөресен әйтәм инде, - диде табиб, - әбинең хәле начар.

Фәридә бу сузләрне бик куркып тыңлады һәм әбисенең бүлмәсенә йөгереп керде.

- Әбием, - диде ул тиз генә, - табиб синең турында...

Кыз шунда туктап калды. Ул әбисенең күзләрендә яшьләр күрде. Аның әбисе елый! Һәрвакыт көлеп, елмаеп йөргән, башкаларны да көлдергән әбисе елый...

- Я, кызым, нәрсә диде врач апаң минем турында?

- Әбиең тиздән терелер, борчылмагыз. Берничә көннән тагын тәмле өчпочмаклар пешерер, - диде.

Бүлмәгә кергән әнисен күргәч, уңайсызланып китте кыз: ялганлый бит!

- Дөрес, кызым, - диде әнисе дә, - нәкъ шулай дип әйтте. Зарифә әби елмайды, йөзләре алсуланды.

- Алайса, озак авырмам инде, - диде ул, тынычланып.

Әби, чыннан да, тиз терелде, чөнки балалары аны яхшы дарулар белән генә түгел, тәмле сүзләре һәм ягымлы йөзләре белән дә дәваладылар. Фәридә уйланып-уйланып йөрде дә әнисенә:

Әнием, теге вакытта мин әбиемә ялганладым бит. Син моны ишеттең, ялганым өчен ачуланмадың, - диде.

- Ялганың матур иде синең, кызым. Әгәр шунда дөресен әйтсәң, әбиеңнең хәле тагын да начарланыр иде. Ә синең яхшы сүзләреңне, матур теләгеңне ишетү аңа яхшы дару булды. Шуңа күрә тиз терелгәндер дә синең әбиең, -диде әнисе.

Сүзлек

Боек - грустный, унылый

Көчкә - еле-еле

Кан басымы — давление Яшьләр – слезы

Терелер - выздоровит

Уңайсызланды - стало неудобно Ялганлый - обманывает

Авыру - больной

Дәвалады - лечил

3. Җөмләләрне язып бетер.

Уку елы тәмамланса, _____________________________________________________________.

Уку елы тәмамлангач, _____________________________________________________________.

Уку елы тәмамланмыйча, __________________________________________________________.

Уку елы тәмамланганчы, __________________________________________________________.

Уку елы тәмамланса да, ____________________________________________________________.

Билет №13

Юл йөрү кагыйдәләре турында сөйлә.
Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.
Биремнәрне үтә.

2. Текстны сәнгатьле итеп укы.

Актәпи ник моңая?

Актәпине әнисеннән елатып аердылар. Ул, әнием янына кире кайтарыгыз, дип, шыңшый-шыңшый ялынды. Яңа хуҗалары салып биргән сөткә әйләнеп тә карамады. Аның сөтне савыттан эчәсе килми, әнисен имәсе килә иде. Юк шул, тыңламадылар аны. Алай гына да түгел, икенче көнне иртән бүлмәдә берүзен калдырып киттеләр. Бу Актәпигә бөтенләй ошамады. Көчек сузып-сузып елады. Елый торгач, тәмам хәле, тавышы бетте. Инде нишләргә? Шулвакыт стена буендагы идән ярыгыннан “чи-чи” дигән нечкә генә тавыш ишетелде. Актәпи тынып калды, Шул якка карап тора башлады. “Чи-чи” диде ярыкта кемдер. Аннары: “Син кем? Кайдан килдең?” – дип сорады.

Актәпи тагын елап җибәрде. Ярыкта нәни генә тычкан баласы күренде. “Син монда үзең генәме? Мыеклы ерткыч юкмы яныңда?” – дип сорады ул. Юк, Актәпи янында берәү дә юк иде. Моның шулай икәненә ышангач, тычкан баласы, ялт кына идән өстенә чыгып, арткы тәпиләренә утырды.

“И, син бәләкәй икәнсең шул әле. Бәләкәйләр генә елак була. Менә мин, зур булгач, еламыйм. Исемем дә матур – Чи-чи,” – диде.

Актәпи моңа бик гаҗәпләнде. “Син үзең бәләкәй, әнә ич нинди бәләкәй!” – диде ул аңа.

Чи-чи бәхәсләшеп тормады (зурлар һәрвакыт юл куя белә), тавышсыз-тынсыз гына бүлмәне әйләнеп чыкты. Актәпигә дип салган сөт савыты янына килде. Иреннәрен ялады. Ул тәртипле тычкан иде, бик ашыйсы килсә дә, сөткә тимәде. “Нигә сөтне эчмисең? Бик тәмледер ул?” – диде.

Актәпи, савыт янына килеп, сөткә телен тидерде. Әйе шул, сөт чынлап та тәмле иде. Ул Чи-чине дә бергәләп сөт эчәргә чакырды.

Сүзлек

аердылар – разлучили

шыңшый-шыңшый ялынды – умоляя скулил

әнисен имәсе – материнское молоко

сузып-сузып – протяжно, жалобно

карлыкты – охрип

яларга – облизывать, лизать

ирен – губы

юл куя – уступает

бәхәсләшү – спорить

елак – плаксивый

арткы тәпи – задние лапы

ялт кына – быстро

ерткыч – хищник

ярык – щель

ошамады – не понравилось

3. Фигыльләрне һәм сорауларны кирәкле кушымчалар белән язып бетер.

после того, как отдохнул ял ит____________ Нишлә_________

в то время, когда отдыхает ял ит____________ Нишлә_________

если отдыхает ял ит____________ Нишлә_________

если даже отдыхает ял ит____________ Нишлә_________

пусть отдыхает ял ит____________ Нишлә_________

Билет №14

1. Татарстанда балалар ял итү урыннары турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә..

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Бәхет

Җәйге ял вакытында Гөлгенә Казаннан авылга, әнисенең бертуган абыйсы гаиләсенә кунакка кайтты. Миргазыян абый – авыл укытучысы. Көннәрнең берсендә ул Гөлгенәгә “Үзең буя” (“Раскрась сам”) дигән альбом һәм буяу карандашлары бирде. Альбомда йорт кошларының һәм хайваннарының рәсемнәре ясалган иде.

Дәү абыйсы Гөлгенәне үзенең янына утыртты да сораштыра башлады:

Менә монысы нәрсә инде, сеңлем?
Каз, - диде Гөлгенә.
Ә бусы?
Гусак.

Миргазыян абый яхшылап кына аңлатты.

Русчасын дөрес әйттең – гусак. Ә татарчасы ата каз була. Ата каз.

Укытучы абый альбомның алдагы битен ачты.

Ә монысы нәрсә инде?
Тавык, - дип җавап бирде Гөлгенә.
Ә бусы?
Ата тавык.

Миргазыян абый көлеп җибәрде. Әмма, Гөлгенәне үпкәләтмәскә тырышып, әкрен генә әйтте:

Без татарча аны әтәч дибез. Русчасы петух була.

Алар шулай итеп альбомның башка битләрен ачтылар. Туган телне чамалы белгән шәһәр кызы башка рәсемнәрдә дә хаталар ясады. Дәү абыйсы аның һәр сүзен кат-кат төзәткәч, Гөлгенә әллә никадәр яңа сүз өйрәнде. Гөлгенә аларны тагын бер кат кабатлап чыкты. Миргазыян абыйсы аңа тагын бик күп кошларның, чәчәкләр, агач-куакларның татарча исемнәрен өйрәтте.

Шәһәргә кайтканда, Гөлгенә татарча матур итеп сөйләшә белә иде. Рәхәт икән ул үз туган телеңдә сөйләшә белү! Зур бәхет икән ул!...

Сүзлек

Җайлап-ипләп – корректно

Чамалы – немного

Төзәтү - исправить

3. Фигыльләрне һәм сорауларны кирәкле кушымчалар белән язып бетер.

вот бы отдохнуть ял ит____________ Нишлә_________

не отдохнув ял ит____________ Нишлә_________

отдохнув ял ит____________ Нишлә_________

до того, как отдохнуть ял ит____________ Нишлә_________

отдыхать ял ит____________ Нишлә_________

Билет №15

1. Татарстан Республикасы турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә..

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Чәчәкләр.

Уку елы тәмамланырга аз гына вакыт калган иде. Дамир белән Диләрә мәктәптән бергә кайттылар. Дамир кызга бакчадагы язгы эшләр турында сөйләде. Диләрә белә: Дамир бакчада эшләргә ярата. Кайчан җир казырга, нәрсәне кайчан утыртырга кирәклеге турында малай мавыгып сөйләде. Диләрә аны гаҗәпләнеп тыңлады: Дамир һәр эшнең тәртибен белә иде.

Ә хәзер нәрсә утырту вакыты? – дип сорады ул малайдан.
Бүген чәчәкләр утыртам. Телисеңме, кил, бергә утыртырбыз, - дип, ул Диләрәне үзләренә чакырды.

Диләрә белә: 1 нче сентярьдә иң матур чәчәкләрне мәктәпкә һәрвакыт Дамир алып килә. Малай аларны ничек утырта икән? Бәлки Диләрә дә шундый матур чәчәкләр үстерә алыр? Класташлары Диләрә үстергән чәчәкләрне күреп сокланыр. Шул турыда уйлап, кыз ризалашты.

Дамир, өйгә кайтып, киемнәрен алыштырды, ашады-эчте, өйдәге эшләрне бетерде. Ә Диләрә һаман юк. Кызны көтә-көтә, ул бакчага чыкты. Чәчәкләр утыртыр өчен җир йомшартты., түтәл ясады.

Диләрә килгәч, алар икәү эшләделәр. Дамир кызга эшнең тәртибен күрсәтте, аңлатты. Чәчәкләр матур булып үссен өчен, җәй буе аларга көн саен су сибәргә, җирне йомшартырга кирәк диде.

Эш беткәч, Диләрә өйләренә кайтып китте. Ул, бакчаларына чыгып, чәчәкләр утырту өчен урын сайлады. Дамир биргән орлыкларны утырту өчен түтәл ясады.

Шул вакыт дус кызлары кереп, Диләрәне урамга чакырдылар. Диләрә, нишләргә белмичә, әле чәчәкләр түтәленә, әле дусларына карады. Кыз бакчадан дуслары белән чыгып йөгергәндә, чәчәк орлыклары түтәл янында калды.

Ул өйгә кич белән кайтты. Бик арыган иде. Ашады да ятып йоклады. Ә иртә белән кыз чәчәкләр турында бөтенләй онытты.

Дамир чәчәкләргә көн саен су сипте. Алар бик матур булып үстеләр. Көн артыннан көн үтте. Алтын көз килеп җитте. Беренче сентярьдә Дамир, үзе үстергән чәчәкләрне тотып, мәктәпкә килде. Диләрәгә шул вакытта бик кыен булды. Шундый матур чәчәкләрне ул да үстерә ала иде бит!

Сүзлек

Тәмамланырга – до окончания

Мавыгып – увлечённо

Гаҗәпләнеп – удивлённо

Сокланырга – восхищаться

Түтәл – грядка

Җир йомшарту – разрыхлять землю

Орлык –семена

Кыен булды – неудобно

3. Фигыльләрнең юклык формаларын яз.

Барлык формасы Юклык формасы

уйнар____________________________________________________________

уйнасын__________________________________________________________

уйнау_____________________________________________________________

уйнаячак___________________________________________________________

уйнап____________________________________________________________

уйнарга____________________________________________________________

Билет №16

1. Татарстанның башкаласы турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Бүләк.

Илшат мәктәптә рәсем ясау белән танылды. Дуслары да көн саен диярлек, аңа рәсем ясатырга керәләр. Ялындырмый малай, тиз генә ясап бирә.

Илшат бүлмәсендә әтисе ясап биргән барлык җиһазларга да күз ташлап алды да сөенеп елмайды. Улына рәсем ясарга җайлы булсын дип тырышкан әтисе. Менә аның кечкенә өстәле. Нинди генә буяулар юк монда? Җаның ниндиен тели, шундыйны сайла.

Өч көн элек Илшат янына дусты Радик кергән иде.

Берсекөнгә минем абыйның туган көне, сине дә чакырырга кушты. Кич белән үткәрәбез. Кил, яме! Бик матур рәсем ясап кил!

Илшат чакыруны кабул итте, килергә сүз бирде. Рәсем дә матур булды. Радикның абыйсы шатланыр инде, бүләккә сокланыр.

Бер атнадан Илшатның әтисенең дә туган көне җитә. Шуннан озак та түгел әнисенеке. Илшатлар гаиләсендә туган көннәрне һәр ел матур итеп үткәрәләр. Бәйрәм табыны әзерлиләр, теләкләр әйтәләр. Илшат та әтисе белән әнисенә, кибеттән сатып алып, матур әйберләр бүләк итә. Әлбәттә инде, акчаны я әтисе, я әнисе бирә. Ләкин алар моңа әллә ни сөенмиләр кебек. Рәхмәт әйтәләр дә тыйнак кына елмаеп куялар. Бүген Илшат, уйлана торгач, әлеге тыйнак рәхмәтнең серенә төшенде. Радикның абыйсына бүләк итәргә дип ясалган рәсемне күргәч, әнисенең аңа сокланып карап торганын исенә төшерде. Бәлки әнисенең шушы рәсемне бүләккә алачак егет урынында буласы килгәндер? Илшатка шулай тоелды.

Әйе, моннан соң әтисе белән әнисенә дә үз кулы белән эшләнгән бүләк бирәчәк ул. Иң кадерле кешеләре өчен бөтен күңел җылысын, мәхәббәтен салып ясаячак ул бу рәсемнәрне.

Сүзлек

Танылды – прославился

Ялындырмый – не заставляет упрашивать

Җиһаз – мебель

Берсекөнгә - послезавтра

Кабул итте – принял

Теләк – желание

Сөенмиләр – не радуются

Тыйнак – скромно

Сокланып – восхищённо

3. Фигыльләрне татарча язып бетер.

моет ю______________________

помогает мыть ю______________________

моется (сам) ю______________________

моется (кем-то или чем-то) ю______________________

заставляет мыть ю______________________

Билет №17

1. Үзеңнең яшәгән җирең турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Күгәрчен һәм малай.

Урам чатындагы чүп савытларына кемдер чуалып беткән капрон җепләр ташлаган. Шул җепләргә тәпиләре белән бер күгәрчен эләккән. Мескен кош ярсып бәргәләнгән саен, капрон җеп аның аякларын ныграк авырттыра. Күгәрчен яныннан узып барган кешеләргә ялварулы караш ташлый, кызганыч тавыш белән эндәшә. Чүп савытлары өстендә чыр-чу килеп, әле аска төшеп, әле югарыга күтәрелеп, күгәрчен көтүе оча. Әйтерсең, алар яраланган иптәшенең хәлен сорыйлар, аңа ярдәм итү юлын эзлиләр.

Ә кешеләрнең бәргәләнгән күгәрчендә эшләре юк. Һәркем үз юлы белән китеп бара. Һәркемнең үз мәшәкате, үз шатлыгы, үз кайгысы.

Хәер, барысы да алай ук битараф түгел икән әле. Кулына футбол тубы тотып, стадионга таба йөгерүче бер малай бәлага эләккән күгәрченне күрде һәм шунда ук аңа ярдәмгә ашыкты. Чүп савыты янына килеп, тубын җиргә куйды һәм күгәрченне тотмакчы булды. Ә күгәрчен аннан куркып, тагын да ныграк талпына, бәргәләнә башлады. Канаты белән малайның битен, кулларын бәргәләде...

Тырыша торгач, малай күгәрченне тотып алды. Бер кулы белән сак кына аның тәпиләрен җептән ычкындырды. Нык курыккан кошчык тынып калды, аның гәүдәсе малай кулында дерелди иде. Малай, кошны ике куллап тотып, күгелҗем төймәләрне хәтерләткән күзләренә карады, аннары өскә күтәрде...

Ул зәңгәр киңлектә очкан күгәрченне күздән югалганчы елмаеп карап калды...

Сүзлек

Җеп – нитка

Тәпи – лапа

Эләккән – попал

Авыттыра – причиняет боль

Ялварулы караш – умоляющий взгляд

Кычганыч тавыш – жалобный голос

Бәргәләнү – бьется

Мәшәкать - забота, беспокойство

Хәер – впрочем

Битараф – равнодушный

Бәла – беда

Талпына – пытается взлететь

Ычкындырды – освободил

Гәүдә - тело

Дерелди – дрожит

Киңлек – простор

Күгелҗем төймәләрне хәтерләткән күзләр – глаза, напоминающие пуговицы

3. Кыска җаваплар буенча тиешле сорау җөмләләрне яз.

-___________________________________________ бардың? -Кара диңгезгә.

-___________________________________________ бардың? -Гаиләбез белән.

-___________________________________________ бардыгыз? -Июль башында.

-___________________________________________ бардың? -Спорт лагеренда.

-___________________________________________ бардың? -Бер ай.

-___________________________________________ бардың? -Шәп.

Билет №18

1. Табигатьтә үз-үзеңне тоту кагыйдәләре турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Бурыч.

Фатирымнан ашыга-ашыга чыкканда, күрше ишектә звонок биреп торучы бер карчыкны күрдем. Звонок төймәсе шактый биектә, ә әбинең буе тәбәнәк. Шуңа күрә ул, аяк очларына басып, өскә үрелә. Язгы пальто өстеннән бөркәнгән ак шәле җилкәсенә җыерылып төшкән. Йөзе борчулы, күз карашында, ниндидер өметсезлек, аптырау сизелә иде.

Мин әбигә күршеләремнең бер атна элек ялга китүләрен әйттем. “Бик кирәк идемени соң алар?” – дим. Карчык баскан җирендә таптанып алды, авыр сулады. “Кирәк иде шул, бәбкәм, бик кирәк иде. Өченче тапкыр киләм инде. Мунчага барганда, акчам җитмәгәч, Хәбирәдән ике сум акча алып торган идем. Шуны бирәсем бар иде.”, - ди. “И, әби, шул 2 сумны бирәм дип кат-кат йөрмәсәң инде, - дим, - әллә ни зур акча түгел ич!”

Карчык миңа гаҗәпләнеп карап алды. Сүзләремне ошатмавы йөзенә чыкты. “Бирәчәкнең зурысы-кечесе юк аның, бала. Олы кешегә андый бирәчәк белән яшәү дөрес түгел. Карт кешенең хәлен белеп булмый, үлеп китсәм, өстемдә кала ич!” – диде. “Алайса, калдыр соң миңа ике сумыңны. Күршеләр кайткач, кертеп бирермен”, - дим.

Әбинең йөзе балкып китте, ул ашыгып, 2 сум акчаны миңа сузды. “И балам, игелекле кеше икәнсең, тагын ничек килермен дип борчылган идем. Рәхмәт, балам!”.

Әбинең өстеннән тау төштемени! Ул ашыга-ашыга ишектән чыгып китте...

Сүзлек

Ашыга-ашыга – торопливо

Үрелә - тянется

Борчулы – беспокойно

өметсезлек – безнадёжно

сулады - дышал

гаҗәпләнеп – удивлённо

бирәчәк (здесь) – долг

өстемдә кала – останется на мне

игелекле – добрый

тау төштемени – будто гора упала с плеч

3. Тиешле сорауларны һәм сүзләрне күрсәт.

а) шарт фигыль ____Нишләгәч? _____аңлау

б) хәл фигыль ____Нишләсә дә? _____аңлаучы

в) исем фигыль ____Нишләүче? _____аңлагач

г) кире шарт фигыль ____Нишләсә? _____аңласа да

д) сыйфат фигыль ____Нишләү? _____аңласа

Билет №19

1. Сәламәтлекне саклау турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Әти бүреге.

Сания апа белән биш яшьлек улы Варис күрше авылга кунакка киттеләр. Варисның башында олы, эче йонлы матур бүрек - әтисенең бүреге. Аны әнисе: “Көн суык, җәяүле буран да чыгарга тора, төпчек улым туңмасын”, - дип, бик кадерләп, сандыктан алып кидерде. Варисның әтисе сугыштан кайтмады. Әнисе фермада бер караңгыдан икенче караңгыга кадәр эшләде. Көндез тамак ялгарга кайтса да, “әтиегез кайтмый микән” дип, күзе һаман тәрәзәдә булды. Төнлә балалары йоклап киткәч тә, “кайтып ишек шакыр да, ишетмичә калырмын” дип, бик сак йоклады. Иренең кайтмаячагына күңеле һаман ышанмады. Варис йокысыннан уянгач күзләрен ачып:

Әтием кайтмадымы? – дип һәркөн сорады. Ә әтисе никтер һаман кайтмады.

Ана һәм улы урман юлыннан нәрсәдер сөйләшеп баралар. Ярый әле чана юлын көрт басмаган. Юлның уң ягындагы зифа буйлы ак каеннар үзара пышылдашалар:

Матур бүрек кигән бу үскән егет кая бара икән?

Олы бүрек бик җылытты. Варис эченә сыймаган шатлыгын әнисе белән уртаклашасы итте:

Әни, әни бу бүрек бик җылы икән. Эх, әтием кайтса, бөтенләй үземә бирер иде! – дип, алга таба йөгерде...

Әнисе нәрсә әйтергә дә белмәде, баскан урынында туктап калды. Аның күзләреннән кайнар күз яшьләре акты.

Бу минутта ана белән урман да елый иде ахры.

Сүзлек

Йонлы бүрек – меховая шапка

Җәяүле буран – метель

Төпчек – последыш

Тамак ялгарга – покушать

Сак йокы – чуткий сон

Көрт басмаган – не замело

Күз яшьләре – слёзы

3. Исемнәрнең килешләрен һәм тәрҗемәләрен күрсәт.

а) Мәктәбең ___Чыгыш килеше _____ в твоей школе

б) Мәктәбеңнең ___Юнәлеш килеше _____из твоей школы

в) Мәктәбеңә ___Баш килеш _____ твоя школа

г) Мәктәбеңне ___Төшем килеше _____ твоей школы

д) Мәктәбеңнән ___Иялек килеше _____твою школу

е) Мәктәбеңдә ___Урын-вакыт килеше _____ в твою школу

Билет №20

1. Компьютерның файдасы һәм зарары турында сөйлә.

2. Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы, эчтәлеген сөйлә.

3. Биремнәрне үтә.

2.Бирелгән текстны сәнгатьле итеп укы.

Җәйге бер көн.

Җәйнең бер матур көнендә Азатлар авылына шәһәрдән ике малай кунакка кайтты. Берсенең исеме – Рөстәм, икенчесенеке – Илдус. Азат кунаклар кайтканны бик ярата. Ул көннәр буе яңа дуслары белән уйнады.

Беркөнне Азат шәһәр малайларын балык тотарга алып барды. Елга аларның бакча башыннан ерак түгел генә ага. Гадәттә, анда балык шәп эләгә. Ләкин бу юлы су буенда озак тора алмадылар. Кырмыскалар бүген әллә нишләгәннәр, тешлиләр дә тешлиләр. Шундый авырттырып тешлиләр, һич түзәрлек түгел. Кармакларын җыеп, малайлар кайтырга җыендылар.

Әни, кырмыска тешли, - Азат, капкадан керә-керә.
Яңлыр була инде алайса, - диде әнисе.

Балыктан иртә кайтулары бик әйбәт булды. Малайлар бер кош баласын үлемнән коткардылар. Ул оясыннан егылып төшкән мескен. Ярый әле песи тотып ашамаган. Аны ничек оясына куярга? Оя биек, буй җитәрлек түгел.

Азат ярдәмгә әнисен чакырды. Ярый әле чыпчык баласы имгәнмәгән иде. Азатның кошчыкны сыйпыйсы килгән иде дә, әнисе рәхсәт итмәде. “Кеше кагылганнан соң ана кош баласын яратмый башлый”, - диде ул. Әни белеп әйтә инде ул! Азатның әнисе хайваннарның “телләрен” белә. Мәктәптә дә шул фәнне укыта. Әнисе кош баласын, яфраклар белән тотып, оясына куйды.

Очарга өйрәнергә теләгән ул, - дип аңлатты малайларга.
Кошлар очарга егыла- егыла өйрәнәләр икән, - дип уйлап куйды Азат.

Көн шундый эссе. Эх, су коенып кайтырга! Дуслары Азатның шушы сүзләрен әйткәнне көтеп кенә торганнар диярсең. Алар шатланып риза булдылар.

Сүзлек

Эләгә - клюёт

Тешлиләр – кусают

Кармак – удочка

Мескен – бедняга

Оя – гнездо

Буй җитәрлек түгел – не достать

Имгәнмәгән – непокалечился

Сыйпыйсы килгән иде – хотели погладить

Егыла-егыла - падая

3. Исемнәрнең килешен, санын, затын билгелә, нинди сорауга җавап биргәнен әйт, аффиксларын күрсәт.

мәктәбебезне______________________________________________________________

дусларыгызга-_____________________________________________________________

әбиеңнең-__________________________________________________________________

оныгына-__________________________________________________________________

дәфтәрләремдә-_____________________________________________________________

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

6 нчы СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН УКУҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

«Каралды»Методик берләшмә җитәкчесе________/ Г.П.Шарифуллина подпись расшифровкаПротокол № _______...

1 нче СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН ЯЗУ ҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

«Каралды»Методик берләшмә җитәкчесе________/ Г.П.Шарифуллина подпись расшифровкаПротокол № _...

1 нче СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН УКУ ҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

«Каралды»Методик берләшмә җитәкчесе________/ Г.П.Шарифуллина подпись расшифровкаПротокол № _______...

рус телле балаларда татар теленнән татар төркемнәрендә эш программасы 5 класс татар теле

укытучыларга ярдәмгә...

Татар теленнән "Татар теленең сүзлек составы" исемле презентация

5-9 нчы сыйныф укучылары өчен...

УМК "Татар теле. 9нчы сыйныф:рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен уку әсбабы (татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/Р.Х.Мирзаһитов, М.М.Шәкүрова, Н.Х.Мусаяпова;Татар.кит.нәшр..2017.-190 б.

Рус мәктәпләренең 9нчы сыйныфында укучы татар телен туган тел буларак өйрәнүчеләр өчен уку әсбабы кушма җөмлә синтаксисы, текст һәм пунктуация, стилистика һәм сөйләм культурасы бүлекләреннән тор...

УМК .Татар теле. 10нчы сыйныф: рус телендә гомуми белем бирү оешмалары өчен дәреслек(татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен)/ Г.Р.Галиуллина, М.М.Шәкүрова, Н.Х.Мусаяпова; Казан: Татар.кит.нәшр.,2018.-112б.

10нчы сыйныф өчен Татар теле дәреслеге рус мәктәбендә укучы татар телен туган тел буларак өйрәнүче укучылар өчен тузелгән. дәреслеккә рецензияне Ф.Ф.Харисов язган. Дәреслек 2018нче елда басмага ...

Мне нравится

Навигация

Библиотека

Татар телен өйрәнәбез
материал на тему

Скачать:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

6 нчы СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН УКУҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

1 нче СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН ЯЗУ ҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

1 нче СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН УКУ ҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

рус телле балаларда татар теленнән татар төркемнәрендә эш программасы 5 класс татар теле

Татар теленнән "Татар теленең сүзлек составы" исемле презентация

Навигация

Библиотека

Татар телен өйрәнәбезматериал на тему

Скачать:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

Предварительный просмотр:

По теме: методические разработки, презентации и конспекты

6 нчы СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН УКУҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

1 нче СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН ЯЗУ ҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

1 нче СЫЙНЫФТА ТАТАР ТЕЛЕННӘН УКУ ҺӘМ СӨЙЛӘМ ТЕЛЕН ҮСТЕРҮ ДӘРЕСЛӘРЕ БУЕНЧА УКЫТУ ПРОГРАММАСЫ.

рус телле балаларда татар теленнән татар төркемнәрендә эш программасы 5 класс татар теле

Татар теленнән "Татар теленең сүзлек составы" исемле презентация

Татар телен өйрәнәбез
материал на тему