"Кызыл-Даамнын ылгалы деп чул?" К. Чульдум.
классный час (9 класс) на тему

9-ку класска тыва чогаалга

Уран-дарган эр чуртун алгаар деп темалыг

Кан-оол Чульдумнун «Кызыл-Даамнын ылгалы чул?»

шулунге класстан дашкаар номчулга кичээлдин планы.

Кичээлдин сорулгалары:

1. Кан-оол Чульдумнун «Кызыл-Даамнын ылгалы чул?» деп шулуунге даянып, Тывада, Россияда, делегейде ат-сураа алгаан чонар-даштын чурту Сарыг-Хая болгаш даш чонукчуларнын дугайында билигни билиндирер.
2. Оларны торээн черинге ынак болурунга, уран чуулдун база бир тывызыксыг ус-шеверлел ажылынга сонуургалын оттурар.
3. Уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кичээлдин дерилгези:

1. Уран кыс ширтек сырып билир,

Ус оол монгун шуткуп кудар.

2. Уран  кыстын оеэ чараш,

Ус дарганнын эди чараш.

3. «Тывага аян -чорук» деп кинодан узунду.

Кичээлдин чорудуу:

I  Организастыг кезээ:

Кичээлдин сорулгазы, темазын дамчыдары.

II Чаа тема:

Кан-оол Чульдумнун «Кызыл-Даамнын ылгалы чул?» деп шулуун номчуур.

Словарьлыг ажыл

1.Хаажылашкан-

2. Когээреди- бугу.

Улуг-Коп-Соок,Саамчыырларга, Ооругларга

Угулзалай хаажылаткан Кызыл-Даамнын

Оскелерден онзаланыр шинчи демдээн

Оргун чонум адатпайн, болгаанарам.

Аалдарывыс аккыр онун магаданар,

Аянныынга сеткил таалап, амырай бээр

Тудуг сууру чапты берип, хогжуп алган

Туткан ижисуларавас, сузук чуртум.

Ажы-толу ажыл-ишчи уран боорга,

Ачылыглар соннеп кааны хайыразы-

Чонар-даштын хензиг бузуун тктса безин

Чонуп, силбип, диргизиптер.

Коштай оглу, Тойбу-Хаанын мергежилин

Кочаа Сергей, Дондук, Казак уламчылаан-

Эткир хогжум каасталгалар, эзер-чуген,

Эрги шагнын когээржиин-даа олар кылыр

Кадыннарны каастаптарга, таныттынмас,

Кадыг эрлер оттук, бижээн астып чанар.

Монгуннеп каан эгин-садаан, кадыг идиин

Моге кижи кедиптерге тоолзуг-даа.

Хензигийни Тыва чернин алдар-адын

Когээреди делегейде сурагжыткан,

Уран-шевер, сосчу-мерген оолдарлыг,

Улуг Коп-Соок-ие чери мандып турзун.

«Кызыл-Даамнын ылгалы чул?» деп шулуктун сайгарылгазы.

Бо чер чурттуг Россиянын болгаш Тыванын куруне шанналдарынын эилекчизи, Тыванын улустун чурукчузу Тойбухаа Хертек Коштаевич чонар даш уран чуулду сайзырадырынга улуг улуун киирген.

Дыннадыг:

1. «Тойбухаа Хертек Коштаевич Республанын улустун чурукчузу».
2. «Ат алдары элеп читпес».

Схема-биле ажыл.

1. Тойбухаа Хертек Коштаевич-Россиянын болгаш Тыванын (улустун чурукчузу) куруне шанналдарынын эдилекчизи, Тыванын улустун чурукчузу.
2. Мижит-Доржу Сегбеевич Хертек   - РФ-нын Репин аттыг куруне шанналдарынын эдилекчизи.
3. Норбу Салчак Чаштайович Тыванын, Россиянын куруне шанналдарынын эдилекчизи.
4. Когел Мижитеевич Саая – РФ-нын Репин аттыг куруне шанналдарынын эдилекчизи.
5. Тойбухаа Хертекович Дондук-Тыванын комсомол шанналынын лауреады, РФ-нын алдарлыг чурукчузу, «Куш-ажылчы шылгарал дээш» деп медаль, РФ-нын куруне шанналын тывыскан.
6. Владимир Салчак, Кочаа Сергей – ТР-нын алдарлыг чурукчузу, Тыванын комсомол шанналынын лауреады.
7. Александр Ойдуп – дээди эртемниг скульптор.
8. Валерий Окпан-оолович Ооржак – Тыванын улетпир яамазынын сайыды албан дужаалга ажылдап чораан.

  «Тывага аян - чорук» деп кинодан узундунун корулдези болгаш сайгарылгазы.

Бердинген айтырыгларга харыылыыр.

1. Шулукте чунун дугайында бижип турарыл?
2. Кызыл-Дагнын оске черлерден ылгалы чул?

Кызыл-Даг-чонар даштын чурту.

Бригад Дупчур «Сарыг-Хая-Сарыг-Хаяа» деп ырызын дыннаар.

(Бригад Дупчур деп кымыл? Бригад Дупчур – чогаалчы, композитор, даш чурукчузу).

Тыванын девискээринде Сарыг-Хая деп адаар черлер эвээш эвес, олар шуптузу бодунуу-биле чараш бойдус чурумалдыг, бай байлактыг Бай-Тайганын Коп-Соокте Сарыг-Хая унелиг эртинези – чонар-дажы-биле оскелерден онзаланып, ылгалып турар.

        Сарыг-Хаяаны Тывага, Россияга, делегейге ат-сураан алгаткан кол байлаа – чонар-даш.

Байлак-ла оран.

        Бо эртине кажан тывылганыл, кым ону бир дугаарында амыдыралга ажыглааныл? Деп айтырыг солун дээрзин кайгамчык мастер, РФ-нын Репин аттыг куруне шанналынын эдилекчизи Саая Мижитеевич Когелдин тоолчургу чугаазын дыннаалынар.

Дыннадыг. Чонар-даштын тывылганы.

        Бойдустун чаяаганы кайгамчыктыг ховар байлак Сарыг-Хаянын чонар-дажынын тывылганы Коп-Сооктун чонунун амыдыралынга улуг салдарлыг болган. Оларны чазаныр уран-чуулге ол хандыкшыткан, чогаадыкчы, тывынгыр угаан-бодалын сайзыраткан. Оон туннелинде, республикага, Россияга, делегейге сураглыг кайгамчык шеверлер моон шылгарап унген. Ынчангаш Коп-Соокту «уран шеверлернин чурту» деп адап турарывыс онзагай.

Туннел:

1. «Даш чонары - уран-чуулдун ыраажызы». (Монгуш Кенин – Лопсан)
2. Уран  кыстын оеэ чараш,

Ус дарганнын эди чараш.

3. Уран дарган эр чуртун алгаар.