Баглааш – торээн чурттун херечизи, салгалдарнын сулдези.
учебно-методический материал (11 класс) на тему

Екатерина Ыйдымбууевна Ондар

Алдан-Маадыр ортумак школазынын тыва дыл болгаш чогаал башкызы.

Шомаадыр Кууларнын «Баглааш» деп чогаалынын бирги ному

 «Ыяш баглааш» деп номунга сайгарылга.

Баглааш – торээн чурттун херечизи, салгалдарнын сулдези.

 Ажылдын сорулгазы:  Баглааш – тыва улустун бир ыдыктыг эдилели, ол кажан-даа куруг турбас ужурлуг, ол кижинин чуртунун демдээ, оон херечизи, салгалдарнын узуктелбес сулдези, ужуу дээрзин  бадыткаары.

Ажылдын проблемазы:  Аныяк салгалга  чер- чуртунга ынак, анаа камныг болурун кижизидери, ооредири.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы: Аныяк салгалга бодунун ада-огбезинин тоогузун ооренип, чаагай чанчылдарга кижизидип, ёзу- чанчылдарны утпайн сагып чоруурур кылдыр ооредир.

                                                                                    Ада олур- оглу артар,

                                                                                   Аът олур- баглаажы артар.        

              Чогаалчы, журналист  болгаш чурукчу Шомаадыр Дойлуевич Кууларнын «Баглааш» деп романында  дыка улуг темаларны чырыдып коргузуп турар. Ол дээрге торээн черинге ынакшыл, анаа хумагалыг хамаарылга, куш- ажыл,  Кара-Суг арбанынга аткан дагнын хаяазы дег,  улуг-биче кижилернин ужук- бижикти ооренип, чаа школанын тутунганы, МЧАЭ –нин хогжулдези, орук тудуу,  Ада-чурттун Улуг дайыны, Тыванын ССРЭ-нин хурээленинге киргени ,  фронтуга дузаламчы,  эки турачыларнын фронтуже чоруп турары.

              А оларнын аразында озек тема – амыдыралдын тончу чогу, салгалдарнын аразында харылзаазын, торээн черинге ынакшылды Баглааштын  овур-хевирин дамчыштыр коргускени.

             Баглааш-монге амыдыралдын читпес демдээ, тыва улустун амыдыралынын  ыдыктыг символу.

              Номда оскен- торээн  эзимнин ээзи бооп чораан хадыннын кижиге бараан болу бергени, оон чарылбас ээзи болуп, салгалдан салгал дамчып, уенин оскерлиишкининин аайы-биле амыдыралдын эки –багын корген баглаашты кижинин амыдыралы-биле холбап коргускени кончуг солун болгаш тывынгыр, чечен-мерген философчу угаадыглар-биле коргускени

 номчукчуну хаара тудуп, салдынмастады бээр.

              Бо романда Аът, Кижи, Баглааш, Уе ол дорт- дириг амыдыралдын сулдези деп философтуг угаадыг номнун эгезинден тончузунге чедир лейтмотив, символ хевирлиг катаптаттынып турар.

              Шынап-ла, романны номчуп олургаш, Баглааштын уе-уенин ангы-ангы хевирлиг турарын, маадырларнын сеткил-хоону-биле хооннеш бооп турары чогаалда доктаамал коступ турар.

              Бо чурттун ээлеринге бараан бооп келирде эзимге эш- оорунун аразынга хостуг- чоргаар озуп турган. Ол кижинин караанга илдигип, анаа Баглааш болуп, бараан болу бергенинге хомудаваан, харын-даа, анаа чоргаарланып турган. Бир эвес ол ээн Эзимге турган болза, ону кым эскерер боор. Кандыг уелер турбады дээр, кандыг эрлер, кандыг кыстар, улуг-биче кижилер келбеди дээр.Оларны уткуп, удеп турда-ла, Уе солчуп, кырып келгенин-даа билбейн барган.  

             Романнын эгезинде баглааш Узун-Ашактын оонун орнунда шала ийлени берген турар. Ону коргеш , Ак-Начын ирей мынчаар боданыр: «Бо -даа солуур четкен эт- тир, чеже боор, бо оол ону бодап олур ирги бе ?»- деп  Улуг-Ашактын оглу Оолакайнын дугайында боданыр.Ол уеде Оолакай уругларын эдертип алгаш,арыгдан баглааш кылыр хадын кезип алыр дээш чорупкан болур.Бо чуну коргузуп турарыл дээрге, уе солчуп, ачазынын баглаажын оглу солуп турары бо. Оолакайнын авазы : «Мен бо аалга келиримге-ле, элей  берген турар Баглааш чораан»  -деп олурар .Оглу Баглааш ыяжын балды даажы дынналбас черден,элээн ырактан, кезип эккээр, ол чул дээрге суун ижип олурары Кара-Суунун балык-байланы ырай бербезин  деп  бойдузун  хумагалап турарында.

         Баглаашты солуур апаар, а солуттунмас чуве – кижинин чурту болдур ийин, а Баглааш  оон  херечизи ,  салгалдан салгалче  узуктелдирбейн дамчыдып берип турар сулдези, ужуу-дур деп Ак-Начын угаадып турар.  Бо домак ханы уткалыг, мында чогаалчы номчукчуну чер-чуртунга ынак болурунга, кижинин амыдыралы торээн  черинден   ужукталыр деп угаадып турар. Улаштыр кырган чогаалдын аныяк маадыры , Оолакайнын оглу Чылбар-оолга : «Сээн ада-огбелерин кажан шагда чурту, торээн черин база бо-дур, ону  черле уттуп болбас, оглум  » - деп чагып олурар.

       Бедик суур баштыг, шандалап каан хадындан кылып каан Баглааш хып дээн аныяк чалыы эр дег, чоргаар болгаш чараш кылдыр козулген. Баглааш бо чурттун ээлеринин, амыдыралынын узуктел чок уламчылап орарынын херечизи болуп база бир аданын уези эртип турарын чугаалап турганзыг.(ар. 14)

       Тыва кижиге Баглааш база бир ыдыктыг эдилел болур. Ынчангаш олар эрги баглаажын кажан-даа оттулбайн чораан, анаа-ла ирип тонер азы бир черже аппарып каар.Эн-не ужур билбес, тенек  улус ону оттулупкан болур-дур. Ол дээрге ада-ызыгуурун, торээн чуртунун бир булунун, торээн черин боду-ла орттедипкенинге  домей болур ышкажыл деп Ак-Начын угаадып олурар. (ар.15) Чылбар-оол  ашактын  чугаазын дыннааш, торээн черинден эргим чуве чок-тур деп билип олурган.

        Кырганнын чугаазынга сылдап,  Оолакай оглунга чагып олурган: «Уе уе-ле  ыйнаан . Шынап-ла, арат кижинин амыдыралынга кайгамчык эки чаа уе келгени бо ышкажыл. Ында маргыш чок. Оон-биле кады мындыг чагыым бар: « Ада олур –оглу артар, аъды олур-баглаажы артар» деп тыва чоннун чиге соглээнин уттуп болбас, оглум. Торээн черин кижи кажан-даа ээн каап болбас.  Кижинин торээн чери   дээрге,  торээн чуртунун хан-дамырынын бир кезии. Ынчангаш каяа-даа чорааш, кажан-даа болза, ада- чуртунче ээп кээп, оон амыдыралын уламчылаар ужурлуг сен.(ар.18)

         Ол хунден эгелээш, чаа Баглааш оларнын уезин санап эгелээн. Баглааш кажанда-даа куруг турбас ужурлуг деп  Оолакай санап чораан: ында аалдын аъды турар болза, огнун эр ээзи - оранында-дыр дээрзи тодаргай , оске аът турар болза, ында улус чону чедип келген , чурттун ээзи-биле чугаалажып орар-дыр деп билир. Бир эвес аът-холун баглаашка тургуспас, анаа-ла бош салыпкан болза, чок-ла болза кончуг далаш келген улус,чок-ла болза чувенин ужур-човун билбес кенен оолдар-дыр деп билир апаар. Уе -шагдан бээр ынчаар туруп келген, ындыг турар-даа ужурлуг деп ашак шуут-ла бузуреп чораан (ар.30-31)                                                                                                                                                                            

        Чаа Баглааш бир аянныг чоргаар болгаш куштуг кылдыр козулген. Оолакай оозунга буду чоргаарланып, имистелип бар чыткан отту катап кыпсыпканы дег, сеткил-сагыжы чырык сергек апарган.(ар. 42)

          Дунеки уеде Баглааш база кижи ышкаш, шыпшынга алзып, кум кыннып ап турар. Оглунга уруг айтыргаш келгеш, адашкылар база-ла баглаажынга дужер. Баглааштан туттунгаш ачазы чугааланган: Тускай амыдыралды тудар деп барган кижи-дир сен,  оглум, уези келгени ол-дур. Ынчангаш ачан чагыын утпа: «Ада олур- оглу артар, аъды олур-баглаажы артар» деп  чоннун чугаазы бар болгай. Ачаннын бо Баглаажы- ам сээн баглаажын, оон соонда оглуннуу болур, ону кезээде камныг эдилеп чор. Амыдырал-чуртталга черле ындыг, кезээде  уланчылыг. Баглаажын куурарып турар болза, улус-чонун , эжин-оорун сенден ырап турары ол. Баглаажын устуг чуве дег, кылан турар болза, улус-чонун, сени Кижи деп хундулээш, аал-оранынга кирип турары ол. Ынчан сээн амыдыралын эн-не каас-чараш, бай-шыдалдыг болур.

       Кара-Суг арбанынга бижик   билбес чорукту узуткап,улуг –бичии кижилер бижикти                                                                                                                                                                       ооренип эгелей бээрге, Баглааш ынчан база бир оорээн: «Баглааш анаа ооруп чаа амыдыралдын чырыткылыг, эртем-билиглиг оруу –биле, Кижилер- биле кады бурунгаар чоруп орарынга чоргаарланып орган». (ар. 73)

        Орук тудуу тонерге, Чылбар-оол биле Чараштаа аалынга келгеш, ушкаштыг аъды-биле чортпушаан, Баглаашка кээп душкен. Аныяк  Баглааш уе -черге ээлери  кады чедип келирге оорээн дег, улам аян-шинчилиг болгаш чараш кылдыр козулген. Маадырларнын  хону-биле хооннеш, уе-биле ден.

        Аъттарны сигенниг кажаа чанынга тургузуп каарга, кышкы уеде Баглаашка чааскаанзыргай болгаш чалгаараанчыг, ынчалза-даа ээзи ак ошку кежи чагызын баглааш дозунге октап каарга, чагынын хоюг дуктери ону дораан-на чылыдыптар, ол чааскаанзыргай, донуп турганын уттуптар.(ар.214)

       Чайнын башкы айында Чылбар-оолдун ог-булезинге оол торуттунген, ол беш дугаар салгалдын адазы болур. Анаа Баглааш аажок оорээн, сактырга, ол чаш кижи-биле оон оглу база торуттунген ышкаш. Шынап-ла,  алызы барып, оон бодун аныяк баглааш-биле солууру дээрге-ле ,  оон оглунун кижи болуру ышкажыл. (ар.236) Оолакай бичии уруглар дег, ооруп халып турган. Оолакай Баглааш дозунге торуттунген, авазы огже кирип четтикпейн, Баглааш дозунге оглун чиигээн, а оон оглунун оглу оон бажынынга торуттунген.

         Чылбар-оол шеригден келгеш, бир-ле дугаарында баглаажы-биле мендилежир. Ол уенин иштинде Баглааш хуннун херелинге , сооктун ажыг чыварынга онуксай берзе-даа, сур-кучузу хевээр,четчип дадыга берген, кадыг-бергени эрткен аныяк эр ышкаш сагындырган. «Че, чул мон , кайы- хире бараан болуп тур силер,эш Баглааш?»-деп, Чылбар-оол оон унун суйбавышаан, дириг чуве дег чугаалашкан.(ар.264)   Баглааш Чылбар-оолга                                                                                                                                                                   домей, кадыг-бергени эрткен, аныяк, сур-кучузу хевээр, четчип дадыга берген. Берге таварылгада Чылбар-оол баглаажынга барып, оон-биле сумележип, ону дыннаар.   Ада-чурттун  Улуг дайыны эгелей бээрге,  ол фронт баар деп бодап алгаш, баглаажынга чеде бээр.

        Торээн черинин хини-биле тудуш  Баглааш, Чылбар-оолга шириин болгаш мунгаргай козулзе-даа, «Бодундан аревэчи адын сыкпайн, ие торээн черин камгалап, бодундан эгеле»дээн ышкаш болган. Ол ынчаар эки тура-биле фронтуже чоруур деп шиитпирлеп алган.(ар.275)

         Оолакай фронт   чорудар малдарны кызыгаарже чедиржип чоруптарга, Баглааш улуг ээзин чунун-даа соолунге чедир удей коруп, сагыш-сеткили дойлуп, мунгаргай турган. Ол бодунун ээзин соолгу катап коруп турары ол ышкаш болган. Оолакай ол чоруткаш, дедир ээп келбейн баар. Баглааш ээзинин салым-чолун баш бурунгаар коруп турганзыг болган.

         Намзырай биле Арбай-оол Чылбар-оолдун ачазы чок болган деп медээни аалынга дыннадып кээрге,  Баглааш—даа , келген кижилернин аъттары-даа холугур болгаш мунгак козулген.(ар. 295)

       Ачазы чок боорда, оглунга чагыын дамчыткан: Баглаажывыс кажан-даа куруг турбазын, оглум.  Ол дээрге «Торээн черин кагбайн, азыраан малдыг,  эдеришкен эштиг-оорлуг, аал- оранынга арат чонун кирип чорзун дээни ол-дур, багай ачаннын, оглум! »деп иези тайылбырлаан.

       Эки турачылар-биле Чылбар-оол дайын баар дээнин дыннааш, Баглааш чурээнин ханызындан мунгарап хулээп алган. «Ол дайын деп чул? Кижилер бот-боттарын олуржуп турар, оон чуу болурул?» деп баглааш бодангаш , бугу сеткилинин ханызындан йорээп турган: «Мени орттен камгалаанынар  ышкаш, чаагай сеткилдиг Кижилерни дайын ортунден камгалашкаш, аал- оранынарга ээп келинер». (ар. 301)

          Эртенги шалын Баглааштын хону унун куду, карак чажы ышкаш бадып турган. Баглааштын караанын чаштары торээн черинче бадып турган. Ээзи чоруткан ояар Баглааш козулдур-ле куурарып, ону долгандыр чашпан-сиген дургени-биле унуп, улам-на оон дозунче чыырлып кел чыткан, сактырга, оларны узе-чаза ызырып чип, тазартыр базып турар аъттар чокта, ам-на ол Баглаашты тудуп чип кааптар-дыр дээнзиг. Ээлер чок деп чуве ол ышкажыл. Бир эвес олар чок турган  болза , ол кончуг чашпан- дайзыннар оон чанынче кадып куурарып-ла каар ыйнаан .(ар.303) Баглааш ээлерин чоктап, кайын чагдаар, кан- болат дуюгларнын адаанга узе бастырып, мунгаргай болгаш чааскаанзыргай хуннер, чылдарны чурттап эртип турган.

          Чылбар-оолдун оглу Болат озуп, ургулчу Баглааш дозунге ойнаар боорга , Баглааш чоорту арыг,  сактырга, ол бичии  кижи чашпан - сигенни оон чанынче чагдатпайн турганзыг. Чылбар-оол дайындан чедип кээрге, Баглааш кымдан-даа артык оорээн. Оон караанын         чаштары торээн черинче эртенги шалын болуп бадып турган                                                                                                                                                                                                                                                                                                              (ар.351)

        Ада-огбенин чуртун ээлээн Баглааш Чылбар-оолду фронтуже удеп тура, мунгаралдын шалын чажын сулагай унун дургаар бадырып турган болза, кажан ол тиилелгелиг чанып кээрге, оорушкунун шалын чажы-биле уткуп аары база аалга арткан чаш толдуг эжи Чараштаанын оорушку-мунгаралдын карак чаштарынын дамдызы-биле холбап, диригжидип коргускени- ёзулуг философчу угаадыг-дыр.

           Эрте бурунгу шагдан тура тыва улустун сагып чораан чаагай чанчылдары салгал аайы-биле дамчып, бо хуннерге  чедир сагыттынып турары оорунчуг, эки чуулдернин  бирээзи. Чижээ: Кошкен огнун одунун орнун баспас, мал кажаазын уреп, оттулуп болбас, куураарып она-даа берген болза, аъттын ыдыктыг баглаажын тура соп , ону  урегдеп болбас чораан.Баглааш база кончуг улуг ужур- уткалыг, аал -коданынын бай- шыдалдыын, бодуунун, унген- кирген чонун илередип  турган.  Аал коданынче чоокшулап кел чораан аалчы баглаашта аъттардан огнун ээзи бар- чогун, ында кижилерден кым барын билип болур. Баглааш эмин эртир бедик болбас, чуге дизе тыва кижинин дурт-сыны ортумак, аътты баглаарынга таарымчалыг турар ужурлуг.

       Чуртталганын узун Баглаажы, шынап-ла,  Чер , Дээр-биле тудуш ышкаш сагындырар. Ол каракка козулбес-даа болза, кижилерни устуу, ортаа болгаш алдыы ораннар-биле харылзаштырып  турар хуулгаазын куш.  Баглааш- амыдыралдын эрткен, амгы, келир уелерин сагындырып, кичээндирип турарын билир-ле кижи билир, билбес кижи тоомчага албайн баар. Чуртталганын баглаажы дээрге торээн черинин хини ол –дур.  Ынчангаш ону хинивис кескен иевис ышкаш бодап чоруулунар.                

Ажыглаан литература:

1) Ш. Д.Куулар «Баглааш». Кызыл-2002.

2)«Шын» солун. 2006 чылдын  ноябрь 7. Сегбе Ондар «Ханы уткалыг роман».

3)«Шын» 2003 чыл апрель 26. Маадыр-оол Артаа «Баглааш- сулде» .

4) Сут-Хол кожуун «Эрткен уеге могейиг- биле, келир уеже бузурел-биле» Суг-Аксы -2013