"Исемдәр донъяһында" (тикшеренеү эш)
проект на тему

БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫ

МӘҒАРИФ МИНИСТРЛЫҒЫ

БАШҠОРТ ГИМНАЗИЯ - ИНТЕРНАТЫ

«Исемдәр донъяһында»

темаһына тикшеренеү эше

         Эшләне: 4-се а класы уҡыусылары

                                                                               Карамова Рената һәм

           Шәймәрҙәнова Элина

                                                                                Етәксеһе: башҡорт теле һәм

                                                     әҙәбиәте уҡытыусыһы

                                      Ғарипова Г. Р.

Нефтекама-2012

Йөкмәткеһе

Инеш

Беренсе бүлек. 1. Теоретик өлөш.

                              Исемдәрҙең килеп сығышы.

Икенсе бүлек.    2. Практик өлөш.

Башланғыс  класс уҡыусыларының исемдәрен өйрәнеү.    

Йомғаҡлау

Библиография

Ҡушымта

Инеш

«Исемең матур, кемдәр ҡушҡан, һине күреп кем туйған» тигән йыр бар. Ысынлап та, һәр кешенең үҙе яратҡан һәм күркәм исеме була. Исемең шәп булһын, ырыуыңа тап булһын, ырыуыңа тап булмаһа, ораныңа тап булһын.

Сығышыбыҙҙың маҡсаты: ҡайһы бер исемдәр тураһында мәғлүмәт биреү.

Теманың актуаллеге: бөгөнгө көндә бик күп төрлө исемдәр бар. Яңы тыуған балаларға исем ҡушҡанда атай - әсәйҙәр бик ҙур иғтибар бирелә. Исем һайлау мине ҡыҙыҡһындырҙы, шуға күрә мин уны тикшеренеү эшенең темаһы итеп алдым. Шулай итеп, бала кешегә исем ҡушыу ул мөһим эш. Сөнки исем кеше менән гел бергә була һәм уның яҙмышына тәҫьир итә. Баланың киләсәген дә, ниндәй булып үҫерен дә исем менән бағлайҙар. Тимәк, исем – ябай ғына атама түгел. Бөгөнгө көндә бала кешегә исем һайлау проблемаһы әле лә актуаль булып ҡала.

Теманың исеме:  исемдәр донъяһында.

Тикшеренеү эшенең маҡсаты:

• исемдәрҙең килеп сығышын өйрәнеү, уларҙың әһәмиәтен асыҡлау;
•  башланғыс класс уҡыусыларҙың исемдәренең мәғәнәһен асыҡлау;

Ҡуйған маҡсаттарға ирешеү өсөн, түбәндәге мәсьәләрҙе хәл итергә кәрәк:

• исемдәр тураһында әҙәбиәтте өйрәнеү;
• башланғыс кластарҙа исемдәр буйынса тикшеренеү эше үткәреү;

Тикшереү эшенең предметы – исемдәр.

Тикшереү эшенең объекты – башҡорт гимназия-интернатының

башланғыс класс уҡыусылары.

Беренсе бүлек.

Теоретик өлөш. Исемдәрҙең килеп сығышы.

Билдәле рус яҙыусыһы Антон Павлович Чеховтың ошондай һүҙҙәре бар: “Кешелә бөтә нимә лә - йөҙө лә, кейеме лә, тәне лә, күңеле лә матур булырға тейеш”. Шуға өҫтәп әйтергә булалыр, моғайын: исемдең дә үҙ матурлығы, мәғәнәһе бар ҙа баһа.

Матур, яғымлы, ҡолаҡҡа ятышлы исемде кем генә яратмай. Әммә шуныһы бар: кешегә үҙ исемен үҙенә һайлау мөмкинселеге бирелмәгән. Уға исемде ата-әсәһе һайлай.

Әйтеп китергә кәрәк, исем ҡушыу ябай ғына нәмә түгел. Ә исемдәр донъяһын өйрәнеү үҙе бер фән ул. Кеше исемдәрен генә түгел, ә бөтә төр яңғыҙлыҡ исемдәрҙе өйрәнә торған фән бар донъяла. Ул ономастика тип атала.

Ә хәҙер исемдәрҙең төркөмдәргә бүленешен ҡарайыҡ:

1. Тасуири исемдәр. Мәҫәлән: Урал, Таңсулпан, Айсыуаҡ, Ҡарлуғас, Һарысәс, Буранғол, Ирәндек, Мәргән, Таңбикә һ. б.

2. Теләк исемдәр. Мәҫәлән: Булат, Арыҫлан, Тимербай, Яҡшыбай, Алтынбикә, Юлтимер һ. б.

3. Арнау исемдәр. Мәҫәлән: Көнһылыу, Һәҙиә, Көнбикә, Айыухан, Бүләк, Ҡунаҡбай, Ишҡусты һ. б.

Шәжәрәләргә иғтибар итһәк, унда күп боронғо исем күреп була. Балаға ата-әсәләре, бала оҙон ғүмерле, сыҙамлы булһын өсөн, исем ҡушҡанда, шул теләктәрҙе исемгә лә һалғандар: Йәнтимер, Йәноҙаҡ (ғүмере оҙон булһын тигән теләктәр), Йәнсура (батыр егет), Тимерйән, Тимерғәле, Таштимер (ныҡлы булһын өсөн), Алмас (бала ныҡ, үткер булһын тигән теләкте белдерә).

Хәҙерге ваҡытта Салауат исеме йыш осрай. Был батыр исеме. Тимәк, ошо исеме йөрөтөүсе малайҙар көслө, ҡыйыу булырға тейеш.

Башҡорттарҙа һоҡланғыс исемдәрҙең тағы береһе – Урал. Уның да тәрән мәғәнәһе һәм тарихы бар. Урал, билдәле булыуынса, беҙҙең тыуған еребеҙ,  Урал тауының атамаһы. Ул бик боронғо замандарҙа уҡ барлыҡҡа килгән. Урал һүҙе, Урал исеме башҡорт халҡы өсөн ҡәҙерле лә, матур ҙа, тимәк, популяр ҙа.

Шулай итеп, бик күп исемдәр йөҙәр, меңәр йыл йәшәп килә. Бер генә исем дә осраҡлы барлыҡҡа килмәгән. Исемдәрҙә, ҡыҫҡа ғына әйткәндә, тарих сағылған.

Шулай уҡ, әкиәт, эпостарға мөрәжәғәт итһәк, унда ла бик күп боронғо исемдәр осратырға була. Мәҫәлән, Айһылыу, Таңһылыу, Айбикә, Ҡарлуғас, Һандуғас һ. б. Бында күренеүенсә, ниндәй генә сағыштырыуҙар юҡ бында. Һылыу, ай, көн, гөл, алтын, аҫыл, ынйы кеүек һүҙҙәр исемдән исемгә теҙелеп киткән. Мәҫәлән: Айҙар, Айнур, Айрат, Айгөл, Айһылыу, Айсолтан, Айсара, Айваз, Гөлназ, Гөлшат, Гөлбикә, Гөлйемеш, Гөлйөҙөм, Гөлгөнә, Гөлкәй, Гөлмира, Илсур, Илнур, Илһам, Илбатыр, Илгиз, Илгизәр, Илдар, Илдус, Илмир, Илшат, Ильяс, Илбикә, Илгизә, Илүсә  һ. б.

Заманалар үҙгәргән һайын, яңы исемдәр барлыҡҡа килә. Мәҫәлән: Ренат- революция, наука, труд һүҙҙәренән алынған. Шулай уҡ, сит телдәрҙән исемдәр инә башлай. Роберт (инглиз теленән – бөйөклөк тигәнде аңлата).

Һуңғы йылдарҙа күп кенә яңы исемдәр индерелде: Илшат, Гөлнур, Гүзәл, Ләйсән, Миләүшә, Лилиә, Азат, Ирек, Илгиз.

Дөйөм алғанда, башҡорт исемдәренең күпселеге ғәрәп һүҙҙәренән алынған, ғәрәп исемдәре беҙгә дин менән бергә ингән, шуға үҙләшеп киткән. Саф башҡорт исемдәре лә күп. Ғалимә Таңһылыу Кусимованың “Исемдәр  донъяһында” тигән китабында һәр бер кеше үҙ исеменең тәржемәһен таба ала.

                                     Икенсе бүлек.

Практик өлөш.

Башланғыс  класы уҡыусыларының исемдәрен өйрәнеү.

 Тикшеренеү эшенең темаһы буйынса эксперимент Нефтекама ҡалаһы башҡорт гимназия-интернатының башланғыс кластарында үткәрелде. Тикшеренеү эшендә 218  уҡыусы ҡатнашты.

 Беҙ уҡыусылар араһында кем үҙ исеменең мәғәнәләрен белә, кем белмәй икәнен, шулай уҡ һәр исем ниндәй мәғәнә йөрөтөүен асыҡланыҡ.

Исемдәрҙең мәғәнәләре  таблицала бирелгән.

Һөҙөмтәләр түбәндәгесә:

1. Башланғыс кластарҙа үҙ исемдәренең мәғәнәһен 24 уҡыусы белә.
2. Башланғыс кластарҙа:

• 48 уҡыусы ғәрәп исемдәрен йөрөтә
• 18 уҡыусының исеме башҡорт теленән алынған
• 11 уҡыусының исеме славян теленән
• 22 уҡыусының исеме боронғо грек теленән
• 6 уҡыусының исеме боронғо герман теленән
• 2 уҡыусының исеме рус теленән
• 22 уҡыусының исеме латин теленән
• 4 уҡыусының исеме еврей теленән
• 4 уҡыусының исеме француз теленән
• 1 уҡыусының исеме инглиз теленән
• 5 уҡыусының исеме төрки теленән
• 4 уҡыусының исеме татар теленән
• 1 уҡыусының исеме скандинав теленән
• 2 уҡыусының исеме монгол теленән
• 14 уҡыусының исеме фарсы теленән
• 7 уҡыусының исеме  башҡ + фарсы теленән
• 1 уҡыусының исеме кельт теленән
• 7 уҡыусының исеме франко-герман теленән
• 7 уҡыусының  иҫкергән исем йөрөтәләр

     Беҙҙең күреүебеҙсә, беҙҙең уҡыусылар төрлө телдәрҙән килгән матур-матур исемдәр йөрөтә.

     Һәр уҡыусының исем мәғәнәһе исемлектә бирелгән.

Ә хәҙер беҙ һеҙгә бер уйын тәҡдим итәбеҙ, “Кем күберәк исемдәр белә” тип атала. Ике уҡыусы саҡырыла. Һеҙ Ал, Ай, Гөл  һүҙҙәре булған исемдәр әйтергә кәрәк. Бер аҙым – бер исем. Кем тиҙерәк ултырғысҡа барып етә, шул еңә. (Айгөл, Айҙар, Айрат, Айнур, Айһылыу, Айзат, Алһыу, Алмас, Алина, Гөлшат, Гөлназ, Гөлсәсәк, Гөлфиә, Гөлнур һ. б.)

Йомғаҡлау

Шулай итеп, исемдең тамырҙары сал тарихҡа барып тоташа. Ул халыҡ тарихының, туған телдең күп быуаттар буйы тупланып килгән алтын-көмөштәй ҡиммәтле, ҡәҙерле бер хазинаһы.

Беҙҙең тикшеренеү эшенең маҡсаты булып, исемдәрҙең килеп сығышын өйрәнеү, уларҙың әһәмиәтен асыҡлау, уҡыусыларҙың исемдәренең мәғәнәһен асыҡлау торҙо.

Тикшеренеү эшенең һөҙөмтәләрен анализлағас, түбәндәге һығымталар барлыҡҡа килде:

1. Башланғыс кластарҙа үҙ исемдәренең мәғәнәһен белеүсе уҡыусылар һаны асыҡланды:  218 уҡыусы араһынан – 24 уҡыусы белә.
2. Һәр исемдең мәғәнәһе асыҡланды.

Әйтеп үтергә кәрәк, балаға исемде ата-әсәһе һайлаһа ла, был исем менән баланың ғүмер буйы йәшәйәсәген иҫтә тотоу мотлаҡ. Шулай уҡ, балаға милләтенә ҡарап исем ҡушһалар, яҡшыраҡ булыр ине. Бер исем дә эҙһеҙ юғалмаҫ ине.

Беҙ был тикшеренеү эшенең маҡсаттарына ирештек, тип

уйлайбыҙ.

Библиография

1. Методические указания по выполнению дипломных и курсовых работ. – Уфа: БГПИ, 1998.
2. Бураҡаев И. Д., Бураҡаева М. С., Юлмөхәмәтов М. Б. Тормош һабаҡтары: 5-се класс өсөн дәреслек. (Тулыландырылған икенсе баҫмаһы). - Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 1996.
3. Кусимова Т. Х. Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. - Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991.
4. Хигир Б. Ю. Энциклопедия имен / М.: “Издательство ФАИР”, 2008.
5. Һеҙ яратҡан йырҙар. 1-се сығарылыш / Төҙ. Ғәзизов. Р. - Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1992.