Мифтахетдин Аҡмулланың юбилейына арналған әҙәби-музыкаль композиция «Аҡмулланың аҡ юлдары»
методическая разработка (8 класс) по теме

А3мулланы4 а3 юлдары

Б5й5к баш3орт м91риф9тсе8е 89м ша1иры

 Мифтахетдин А3мулланы4

тыуыуына 180 йыл

 (1831 - 1895)

 А3мулланы4 юбилейына арнал1ан әҙәби-музыкаль композиция.

Ма3сат. 8 класс у3ыусыларын М. А3мулланы4 торош юлы, кил9с9к быуын1а ф98ем булырлы3 5нд9729ре мен9н таныштырыу. У3ыусылар2а белем алыу1а ынтылыш, тыу1ан илг9 85й57, ту1ан телг9 х5рм9т, ауырлы3тар2ы е49 беле7, саф к74еллелек 8ы2аттары т9рби9л97.

Йы8азландырыу. М. А3мулланы4 портреты, «Баш3орттарым, у3ыу к9р9к, у3ыу к9р9к!», «Белемлелек – ары6ландан к5сл5 батыр», «У3ы1андар к7кт9 осор, 8ыу2а й525р» тип я2ыл1ан плакаттар; та3тала А3мулланы4 ши1ыр2арынан 525кт9р я2ыл1ан; «М51жиз9л9р яланы» барабаны, уйын 7тк9ре7 5с5н красворд 92ерлл9нг9н; у3ыусылар М. А3мулланы4 биография8ына арнап йыр2ар я22ы.

Ирт9лекк9 вожатый2ар са3ырыла.

У3ытыусы. Балалар, б5г5н бе2 баш3орт хал3ыны4 ар2а3лы ш9хесе, революция1а тиклемге баш3орт 929би9те тарихында ки4 билд9ле исеме бе22е4 к5нд9рг9 килеп етк9н ша1ир, тура8ында белем алыр1а йыйылды3. Ирт9лекк9 уны4 ши1ыр юлдары алып инер. (Хор мен9н та3танан у3ый2ар.)  

Баш3орттарым, у3ыу к9р9к, у3ыу к9р9к

Арабы22а на2андар к7п, у3ыу к9р9к.

А41ыра айыу2ан Уралда1ы 3ур33андай,

Эй, ту1андар, на2анлы3тан 3ур3ыу к9р9к!

• Кем я21ан был ши1ыр юлдарын? Был ши1ыр юлдары ша1ир2ы4 портреты мен9н 89р ва3ыт берг9 о2атылып кил9.
• А3мулла я21ан.
• Афарин, балалар, быйыл Мифтахетдин А3мулланы4 тыуыуына 175 йыл тула. (й29ге2 9ле, у3ыусылар, уны4 тап3ыр, а4-белемг9 5нд97 юлдарын плакаттар2ан да у3ып, уйланайы3 (у3ый2ар). (Ирт9лект9 V синыф у3ыусылары ижад итк9н йыр2арын йырлай2ар.)

Йыр. А3мулла.

               1.Эй, А3мулла, А3мулла!

                С9с9н 872ле         А3мулла!

                У3ыр1а 8ин 5нд9не4

                На2анлы3ты 85йм9не4

                *ине ма3тай йыр2арым,

                *ине данлай йыр2арым.

               2.Эй, А3мулла, А3мулла!

                Тура 872ле А3мулла!

                Саф булыр1а 9й29не4

                Хал3ы4 5с5н й9ш9не4.

                *ине ма3тай йыр2арым,

                *ине данлай йыр2арым.

• 1-се вожатый. Мифтахетдин Камалетдин улы А3мулла 1831 йылды4 26 декабренд9 %ф5 губерна8ыны4 Б9л9б9й 5й92е Елд9р волосы (х92ер Ми9к9 районы) Ту38анбай ауылында тыу1ан. (с98е үлеп киткәс, А3муллаға бик йәшләй үгәй әсә8енең 3ыйыр8ытыу2арын күреп ү6ергә тура килә. Ул башта ү2 ауылында ата8ынан тәүге 8аба3тар2ы ала, унан күрше ауылдар2ағы мә2рәсәләр2ә укый. А2а3 тыуған ауылынан сығып китә. Бер нисә йыл ата3лы Стәрлебаш мә2рәсә8ендә у3ый, һуңынан Троицк 3ала8ына юл тота. #ышын ул мә2рәсәләр2ә у3ып, йәй көндәрен 3а2а3 далаларына китеп, 3а2а3 балаларына 8аба3 биреп йөрөй.

Революцияға тиклем тыуған

Миәкә ер29ренд9.

Ту38анбай тигән ауылды

Һа3лаған уй2арында.

А3мулла китеп йөрөгән

#а2а3 далаларына.

*аба3 биреп йөрөр булған

#а2а3 балаларына.

2-се вожатый. А3мулла күп ғүмерен 3ышын балалар у3ытып, йәй көндәрен балта о6та8ы булып эшләп үткәргән. Халы33а аң-белемгә эйә булырға өндәп шиғыр2ар я2а. У3ымышлылығы, тура 8ү2лелеге, сәсәнлеге өсөн халы3 уны А3мулла тип атай. А3мулла 3а2а3са тура 8ү2ле, ғә2ел кеше тигән 8ү2.

#ышын балалар у3ытып,

Аң-белемен тараткан.

Йәй көнд9рен балта тотоп,

О6талығын күрһәткән.

А3мулланы4 шиғыр2ары

Өндәй белем алырға.

Шиғыр2арын яттан 8өйләп,

Халы3 данлаған шуға.

У3ымышлы ла булған ул,

Тура 8ү2ле булған ул.

О6та сәсән дә булған ул,

Ғә2ел кеше булған ул.

Саф күңелле булған өсөн

А3мулла тип атағандар.

Тап3ырлығы өсөн уны

Бар ер2ә ярат3андар.

3-сө вожатый. А3мулла донъя ги2ергә ярат3ан. Баш3ортостанда ул Урал тау2арының мәғрүр 3аялары, йәйләү2әр2ең 3абатланма6 күрке менән 8о3лан8а, 3а2а3 я3тарында и8ә дала уның күңелен биләгән. Шул гүзәл тәбиғәт күренештәре, йыл ми2гелдәре ха3ында дәртләнеп шиғыр2ар сығарған.

Баш3ортостан т9биғ9тен

Ма3тап шиғыр2ар я2ған.

#а2а3 далаларына 8о3ланып,

Сәсәнлеген арттырған.

( VIII синыф укыусылары "Яҙ" шиғыры менән таныштыра.)

1-се у3ыусы.

#ы6ма3  7теп, 3ыш үтк9н 8уң, килде я2,

#ый3ыулашып, килде осоп өйрәк-3а2.

Ян-януар йәшел үләнг9 сығып,

Көллө ғ9м9л шатланышып булды мәж.

2-се у3ыусы.

Ер2ең ө6тө б9рхәт кеүек йылтырар,

Күктә монар, ер2ән быу2ар бор3орар.

Ары3 малдар й9шел үл9нгә туйып,

#ыр2ан өйгә уйна3лашып 3айтыр2ар.

3-сө у3ыусы.

Тирбәлешеп, тәрән күлд9р шал3ый2ыр

Төрлө 3оштар дәртл9нешеп 3ал3ый2ыр.

Күлдә 8ылыу томбойо3тар сай3ала,

И6ерткес көслө й9ш е6 аң3ый2ыр.

4-се у3ыусы.

#упшы 3ы22ай шишмә аға сылтырап,

Алы6та монар ята тонйорап.

Турғай сырлап, былбыл йырлап 8айраша

Теле сы33ан йәш балалай былдырлап.

4-се вожатый.         Халы3 А3мулланы саф күңеллелеге, тап3ырлығы өс5н ярата,  бай2ар, түрәләр и8ә уның 872ен9н 3ур3ыр булгандар. Уларға әсе шиғри 872 менән тел тей2ергән өсөн үс алырға тырыш3андар, хатта бер заман наха33а ғәйепләп төрмәгә ултырт3андар. А2а3тан кешеләр яллап, уны 1895 йылда Урал тау2ары араһында үлтереп киткәндәр. А3мулланың ғүмере шулай фажиғәле 52өлә. Уны 1895 йылдың 8 октябренд9 Миәс 3ала8ының Мосолмандар зыяратында ерләгәндәр.

У3ытыусы. А3мулла Салауат Юлаевтан 8уң беренсе булып, ү2 хал3ына "Баш3орттарым!" тип мөрәжәғәт ит9. Уны белемгә, 8өнәргә, ғилем ниге22әренә эйә булырға са3ыра. Кешенең я3тылы33а, прогрес3а мәңгелек ынтылыуын ра6лап, а3ыллылы3ты, ғә2еллекте, кешелелекте данлай. А3мулла баш3орт ә2әби телен ү6тереү2ә 8әм байытыу2а мө8им роль уйнай. Әй2әге2, күмәкләшеп уны4 "Тел" шиғырынан ө2өк у3ып китәйек.

Татлы телдең төбө ш9рбәт, мөләйем,

Тибрә8ен шул шәрбәт телем 8әр даим.

Бир2ең, тә4рем, телде бе2гә, һөйл9, тип

Тура юлға телде шуға әй2әйем!

— Ә х92ер,  ял минуттары  ойоштороп, уйнап алайы3.

1. А3мулланы4 тыу1ан ауылы.

2. Просветитель – т9ржем9се.

3. Авторитетный – т9ржем98е.

4. С9с9н – синоним.

5. Йыл1а.

6. Настойчивый – т9ржем9.

Вертикаль буйынса афарин 872е килеп сы1а.

А3мулла1а арнал1ан видео та6ма 3арау.

У3ьггыусы. А3мулланың шиғыр2ары, ижады, я3ты исеме халы3 күңелендә мәңгегә 3ала. Миәкә районының Ту38анбай ауылында 1981 йылда А3мулланың музейы асылды.

Миәкә район Советы 3арары менән 1989 йылда ә2әбиәт 8әм сәнғәт ә6әр6әре өсөн А3мулла исемендәге премия булдырыдды. 15 кеше уның лауреаттары булды.

Урал тауы 3уйынында

Ар2а3лы ш9хес ята.

Халы3 уны онотмаған

Дан йырлай уның ха3та.

Әй2әге2, ду6тар, у3ыйы3

Биреп бөтә теләкте.

Ү6еп еткәс бик 8уң булыр

Тешл9п булма6 тер89кте.

Тырыш булайьг3 у3ыу2а,

Тырышты һөйә белем.

А3мулланы4 ха3 һ7229ре

А3 юл бит бе22е4 өсөн.

Ши1ыр2ар дауам ител9.

6 б синыфы у3ыусылары Ф97зи9 Р9хим1олованы4 «А3мулла» ши1ыры мен9н таныштыра

*ин донъя1а р9х9т кен9

Й9ш97 5с5н тыума1ан8ы4.

!7мере4 буйы с9й9х9тт9

Янып-яр8ып йырла1ан8ы4.

Й5р9ге4д9н ур1ыл1ан мо4

Ул 7т9 л9 3айнар бул1ан

Изге к74елд9рг9 шунду3

Я2 на22ары булып тул1ан.

(й29г9н8е4 я3ты юл1а,

%нд9г9н8е4 гел я3шы1а…

Терел9р29н тере булып

Й9ш9й8е4 8ин ана шу1а!

Хыялым

                        А3мулланы4 ши1ыр2арын

                        Кешел9р бик ярата.

                        А3мулланы4 ши1ыр2ары

                        А4-белем, нур тарата.

                        &2емде4 д9 хыялым бар –

                        А3мулла1а о3шар1а:

                        А4-белем, нур таратыр1а,

                        Дан ши1ыр2ар я2ыр1а.

Уҡытыусы. #ә2ерле у3ыусылар! А3мулла кеүек шәхестәр2ән өлгө алып, Баш3ортостаныбы22ы алға алып барырлы3 а3ыллы, белемле, тәртипле, саф күңелле, 3ыйыу кешеләр булып ү6еге2. Белем алыу еңел түгел. Ләкин тырыш, ны3ышмалы, ихтыяр көсө тап3ан кешеләр ауырлы3ты 8ис шик8е2 еңеп сыға.

Викторина 8орау2ары

1. Кем ул А3мулла? (с9с9н, ша1ир, импровизатор)

2. #ай2а тыуа? (Ми9к9 районы Ту38анбай ауылында)

3. Нис9нсе йылда тыуа? (1831 йылды4 26 декабренд9)

4. Нинд9й м92р9с9л9р29 у3ый? (&2 ауылында, М9н97езтама3, Ст9рлебаш, Троицк м92р9с9л9ренд9)

5. Ул та1ы кем бул1ан? (У3ытыусы)

6. Ши1ыр2ары халы3ты ним9г9 5нд9й? (Белемг9)

7. Ни 5с5н уны халы3 А3мулла тип атай? (Саф, та2а к74елле, и1тибарлы бул1ан 5с5н)

8. А3мулланы4 17мере нисек 525л9? (Бай2ар уны к7р9 алмайынса, Кеше яллап, 7лтер9л9р)

9. Нис9нсе йылда? (1895 йылда)

10. #ай2а ерл9н9? (Ми9с 3ала8ында)