9- сы класс өсөн башҡорт теленән грамматик эш төрҙәре
учебно-методический материал (9 класс) по теме

       1).  Һөйләмдең аҙағын билдәләп, тыныш билдәләрен ҡуйығыҙ.

       Кескәй генә сағымдан уҡ мин башҡорт театрында эшләүсе актриса булырға хыяллана инем ләкин ҡалабыҙҙа башҡорт мәктәбе булмағанлыҡтан, мин башҡорт телен, әҙәбиәтен үҙ аллы өйрәндем атайым менән әсәйемә рәхмәт, улар минең менән өйҙә башҡортса һөйләшергә тырышалар.

    Быйыл йәй үҙебеҙҙең ҡалабыҙҙа башҡорт лицейы асылды һынау тапшырып, шунда уҡый башланым аҙ ғына ваҡыт эсендә мин милләттәштәрем менән туған телемдә һөйләшә башланым, тик әлегә дөрөҫ яҙа белмәйем ләкин өйрәнәсәкмен.

  2). Ҡушма һөйләмдәрҙе табып, синтаксик анализ эшлә.

1. Нөктәләр урынына тейешле ялғауҙарҙы ҡуйып, яҙ.1-се һөйләмгә синтаксик анализ яһа.

         Элек мин Ағиҙел... (нимәнең?) яр буйҙарындағы бейек тирәктәренә, әҙ генә эстәрәк, тирәк ышығында, күпереп ултырған муйыл... (нимәләргә?) , бөҙрә талдарға һоҡлана торғайным. Йә ҡая... (нимәләй?) һерәйеп торған, йә һөҙәкләнеп шымарып бөткән ярға баҫып, зәңгәр тулҡындар... (нимәләрҙең?) шаярыуын күҙәтә инем. Ғәмһеҙ аҡсарлаҡтар үткер ҡанаттары менән тулҡын һырттарын киҫкеләй. Һаңғырау тауышы сығарып, ҡолаҡ янынан ғына яр ҡарлуғастары ҡыйыҡлатып оса, ҡайҙалыр юғарыла шыршы шау... (ни эшләй?). Түбәндә бала-сағаларҙың сыр-сыуы ошо бер ҡарашта артыҡ тын тойолған, кешеһеҙлектән бер аҙ моңһоуланып киткән тирә-йүнгә йән өрөп ебәргән... (нисек?) тойола.

1. Тейешле ялғауҙар ҡуйып, һөйләмдәрҙе яҙығыҙ, .

   Күпселек башҡорт ауылдары..., йәйләүҙәре... (нимәләренең?) исемдәре башҡорт теле... (нимәнең?)  дөйөм һүҙлек составына ингән башҡорт һүҙҙәренән, шулай уҡ башҡорт исемдәренән, йәғни башлап килеп ултырыусылар... (кемдәрҙең?) исемдәренән, яһалған.

   Икенсе ураҡты ойошҡан рәүештә үткәреү – сөгөлдөрсөләр.., бөтә игенселәр.., транспортсылар...(кемдәрҙең?) бурысы. Хат.. (нимәнең?)  был өлөшө Юлдаш..(кемдең?) күңел яраһына тоҙ һипкән һымаҡ булды. Гәүһәр..(кемдең?) бит алмаһы..(нимәһенең?) соҡорайып, уйылып торған еренә бер ҡар бөртөгө килеп ҡунды. Бабич поэзияһындағы тыуған ерҙе һөйөү тойғоһо Баязит Бикбай..(кемдең?) «Ер» поэмаһы, халыҡ шағиры Мостай Кәрим..(кемдең?) «Европа-Азия» циклы кеүек танылған әҫәрҙәргә өҫтәлеп, яңы, сағыу буяуҙар менән балҡыны. Юлдаш..(кемдең?) атаһы – инженер. Әхирәте Сәриә..(кемдең?) һүҙенә иғтибар итмәне. Ауыл..(нимәнең?) иң оло кешеһе һин тип, һандыҡты Әхмәҙулла бабайға һаҡларға бирҙеләр.

2. Бирелгән һөйләмгә синтаксик анализ яһа.

     Йылғаның яры буйлап һуҙылған үләнле һуҡмаҡтан тәбиғәт күренешенә мауығып алпан-толпан атлаған хәрби кейемендәге йәш егет ҡапыл аҙымын үҙгәртте.

1. Нөктәләр урынына тейешле ялғауҙар ҡуйып яҙығыҙ.

    Атайым..(кемдең?) тормошо урта хәлленән ине. Бөтә эш..(нимәне?) үҙе эшләне. Беҙ..(кемдең?) йорт Кеүәш йылғаһы.. (нимәгә?) аяҡ һуҙып ултырған. Мин бәләкәй саҡ..(ҡасан?) ул йылға буйы һаҙлыҡ ине. Атайым шул һаҙлыҡ..(нимәгә?) баҡса ултыртып, бик ҙур баҡса яһаны. Унда тал, өйәңке, муйыл, алма, ҡурай еләге, ҡарағат кеүек ағас..(нимәләр?) үҫә ине. Атайым ҡыңр, ҡабаҡ, ҡарбуз, ҡауын кеүек йәшелсә үҫтереү менән дә бик ныҡ мауыҡты. Унан өлгө алып башҡа кеше..(кемдәр?) ҙә был эш..(нимәгә?) әһәмиәт бирә башланылар.

  ----------------------------------------------------------------------------

2.  Һөйләмдән һүҙбәйләнештәрҙе айырып яҙығыҙ, һүҙҙәргә фонетик анализ яһағыҙ.

    Башҡорт теленең бөтә нескәлектәрен өйрәнеү еңелдән түгел икән. Уны өйрәнеү өсөн миңә бик күп өҫтәлмә дәрестәргә йөрөргә, үҙ аллы уҡырға, эшләргә тура килә.

    Әгәр бында уҡымаһам, Кинйә Арыҫланов, Ҡараһаҡал, Батырша, Алдар батырҙар тураһында белер инемме ни? Йәки башҡорт телендә яҙылған ҡалын-ҡалын томдарҙы уҡый алыр инемме  лә рәхәтләнеп башҡорт йырҙарын йырлай алыр инемме?

    Элек мин башҡортса һөйләшергә ояла инем. Ә хәҙерме? Ә хәҙер рәхәтләнеп һөйләшәм!

      1.    Переведите данный текст на башкирский язык

   Мы каждый день едим хлеб. Без хлеба и не сядем за стол. Какая еда без хлеба! Без него не наешься досыта, без него все невкусно. Хлеб дает силы для жизни и работы.

    Все любят хрустящие баранки, пышные пироги и блины, сладкое печенье, медовые пряники, сухари. Это тоже хлеб. Это все испечено из муки.

    Хлеб – это богатство народа. Не так просто вырастить хлеб. Нужно уметь вырастить, а для этого надо много знать.

3. Выделенное предложение переведите и сделайте синтаксический разбор.

1.Переведите данный текст и сделайте синтаксический разбор.

Наступила дождливая, грязная, темная осень. Вернулся он в Москву в хороший, морозный день. Вечерние мусерки. Крупный мокрый снег лениво кружится около только что занесенный фонарей...  Кузнечики, сверчки, скрипачи и медведки затянули в траве свою скрипучую, монотонную музыку. После теплой ясной погоды наступила распутица.

1. Переведите данные слова, подчеркните гл. чл. предложения.

    На улице ҡуйы томан аша дизель тракторы шәүләһе күренә. Уға две санки тағылған. Саналарға  пшеница тултырылған йөктәр тау-тау итеп тейәлгән. Йөктәр  тирәһендә люди ары-бире йөрөп, разговаривают. Һирәк-һаяҡ урамға боролоп смотрят, тоҡтарҙы, саналарға бәйләгән сүс арҡандарҙы проверяют.

    Тыҡрыҡтан одна  женщина күренде. Алтынбикә, ныҡ-ныҡ баҫып,  очень быстро килеп етте. Машинаны тикшереп сыҡты, беҙ аҡрын ғына тронулись. Ер өҫтө ала-ҡола булып ята. Снег үтәнән-үтә епшегән. Гөрләүектәр весна йырын үҙҙәренсә йырлап текут.